Абай шығармаларыныңмәні

  Жазғытұры қалмайды қыстың сызы,

  Масатыдай құлпырар жердің жүзі.

  Жан-жауанр, адамзат анталаса,

  Ата-анадай елжірер күннің көзі... деген өлең жолдары бар. Бұл лирикасында жердегі тіршілік жерінен күн энергиясының тіршілікке айналатындығын білдіреді.

  «Қан сонарда бүркітші шығады аңға» өлеңінде:

 Қан сонарда бүркітші  шығады аңға,

  Тастан түлкі табылар аңдығанға.

  Жақсы атпен тату жолдас бір ғанибет.

 Ыңғайлы, ықшам киім  аңшы адамға...

 Табиғат құбылысымен  саятшыны, тас пен түлкі байланысып, адам мен адам қатынасып, киім  мен аңшы адам жарасымдылығы  екенін суреттеген. Ақынның табиғатқа  адамның өмірін, көңіл-күйін шебер  байланыстырғаны, аңшылық өмірдің  қызықтығын жан бітіре бейнелі  түрде суреттегенін көреміз. 

 «Қараша, желтоқсан  мен сол бір-екі ай» өлеңінде  ақын сұрықсыз күздің суық  бейнесін, аш-жалаңаш бүрсең қаққан  кедей балаларының аянышты халін,  үйі жылы, қарны тоқ, киімі бүтін  байлардың тұрмысымен суреттеп, қарама-қйшы екі дүниенің тарихи  шындығын көзімізге елестетеді.

  Жасыл шөп, бәйшешек жоқ бұрынғыдай,

  Жастар күлмес, жүгірмес бала шулай.

 Қайыршы шал-кемпірдей  түсі кетіп, 

 Жапырағынан айрылған  ағаш, қурай, -деп жас бала, кемпір-шалға дейін атап, күнкөрісі шындығын ашады.

  Абайдың табиғат лирикасының ішіндегі ең таңдаулыларының бірі «Желсіз түнде жарық ай», «Көлеңке басын ұзартып» өлеңдері.

  Желсіз түнде жарық ай,

  Сәулесі суда дірілдеп.

 Ауылдың маңы терең  сай, 

  Тасыған өзен гүрілдеп, - деп басталатын өлеңі табиғаттың түнгі сұлу көрінісін махаббаты жарасқан екі жастың жүрек дүрсілімен ұштастыра бейнелейді.

«Қыс» өлеңі нағыз орыс поэзиясының классикалық үлгісінен  туған өлең.   Абай қысты жанды адам шал бейнесінде суреттеген.

Ақ киімді, денелі, ақ сақалды,

Соқыр, мылқау, танымас тірі жанды.

Үсті-басы ақ қырау, түсі суық,

  Басқан жері сықырлап келіп қалды.

  Табиғат қысын асыл оймен астастырып бейжай, енжар жатқан қазақ даласына қорқыныш әкелген қатал бейнеде көрсетеді.

  Табиғаттағы құбылыстарды қимылға келтіріп, жанды бейнеге, яғни кейіптеуді қолданады.

            Сыртқы ортаның тіршілікке әсерін Абай шығармаларындағы табиғат лирикаларынан жылдың төрт маусымындағы тіршілік сипаттауын байқаймыз. Абай – оқығаны, білгені мол, білімі терең, дана ақын болумен қоса табиғаттың құбылысын ерте түсінген табиғатшы ғалым.

Абай өлең жазуды 10 жасында («Кім екен деп келіп ем түйе қуған...») бастаған. Одан басқа ертеректе жазылған өлеңдері — «Йузи-рәушән», екіншісі — «Физули, Шәмси». «Сап, сап, көңілім», «Шәріпке», «Абралыға», «Жақсылыққа», «Кең жайлау» өлеңдері 1870 — 80 жылдар аралығында жазылған. Ақындық қуатын танытқан үлкен шығармасы — «Қансонарда» 1882 ж. жазылған. Алайда жасы қырыққа  келгеннен кейін ғана көркем әдебиетке  шындап ықылас қойып, көзқарасы қалыптасып, сөз өнерінің халық санасына тигізер  ықпалын түсінеді. Шығармалары үш жүйемен өрбиді: бірі — өз жанынан  шығарған төл өлеңдері; екіншісі —  ғақлия (немесе Абайдың қара сөздері) деп аталатын прозасы; үшіншісі —  өзге тілдерден, әсіресе орысшадан  аударған өлеңдері.

Абай өлеңдері түгел дерлік лирикадан құралады, поэма жанрына  көп бой ұрмағаны байқалады. Қысқа  өлеңдерінде табиғат бейнесін, адамдар  портретін жасауға, ішкі-сыртқы қылық-қасиеттерін, мінез-бітімдерін айқын суреттермен  көрсетуге өте шебер. Қай өлеңінен де қазақ жерінің, қазақтың ұлттық сипатының  ерекшеліктері көрініп тұрады. Ислам  діні тараған Шығыс елдерінің  әдебиетімен жақсы танысу арқылы өзінің шеберлік — шалымын одан әрі шыңдайды. Шығыстың екі хикаясын «Масғұт» және «Ескендір» деген атпен  өлеңге айналдырады. Ислам дініне өзінше сенген діни таным жайындағы философиялық көзқарастарын да өлеңмен жеткізеді. Абайдың дүниетанудағы көзқарасы XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақ  халқының экономикасы мен ой-пікірінің  алға ұмтылу бағытта даму ықпалымен  қалыптасты. Дүниетану жолында сары-орыстың  төңкерісшіл демократтарының шығармаларын оқып, өз дәуірінің алдыңғы қатарлы  ой-пікірін қорытып, басқаларға қазақ  өміріндегі аса маңызды мәселелерді  түсіндіруге қолданады. Дүниетану  өңірінде екі қасиеттің — сезім  мен қыйсынның , түйсік пен ақылдың  қатынасын таразылайды. Сондықтан  да: «Ақыл сенбей сенбеңіз, Бір іске кез келсеңіз» деп жазады.

Кез келген халықтың тарих  сахнасына шығуы — жүйеге бейімделген  біртектес өмір салттың ғана нәтижесі емес, сонымен бірге қасиеттік  деп саналатын- арман-аңсардың (идеал) да біртұтастығына айғақ. Олай болса  Абай сынының тәлкегіне түскен еріншектік, дарақылық, жалқаулық, күншілдік, өтірікшілік, өсекшілдік, мақтаншақтық, жағымпаздық, жікшілдік сияқты қасиеттер қазақ  баласының кейбірінің бойындағы  туа біткен кемшілік емес, сол Абай өмір сүрген қоғамдағы саяси әлеуметтік қатынастардың нәтижесі екеніне  ден қою қажет. Сонда, Абай бұрынғы бабаларымыздың бойынан көрген «кемшіліктерді» себеп ретінде емес, сол замандағы саяси-әлеуметтік қатынастардың салдары ретінде қарастыруға жол ашқан.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II. АБАЙ ҚҰНАНБАЕЫТЫҢ  ШЫҒАРМАЛЫРЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ

 

 

2.1. Абай- ғылым,  білім  насихаттаушысы

 

 Қазақстандағы педагогикалық  ойлардың даму тарихы қазақтың  жазу мәдениеті негіздерімен  байланысты.

Өлмейтұғын артына сөз  калдырған..." - дейді. "Адам өлмес" дегеннің мағынасы өзі өлсе де, кейінгіге  сөзі, айтқан ойы калады деген пікірге  саяды. Абай "Өлең сөздің патша сы" өлеңінде "сөз түзелді, тыңцаушы сен де түзел!" -деп жүртшылықган ақындық сөзге зор маңыз беріп  қарау-ын, поэзияның жоғары қо-ғамдық міндетін түсіне білуін талап етті. Жаңа танымның баурап аларлық күшін, жаңа ақындық сөздің құнын әрбір  адамның тани алатынына қа-зақ  өмірінің сол кездегі жағ-дайында  толық сенім арту қиын да еді. Абай оны жақсы тү-сінді, мүны оның "Мен  жаз-баймын өлеңці ермек үшін" деген  өлеңіндегі мына шумақ-тар толық  дәлелдейді: ..." Шу дегенде қүлагаң  тосаң-сиды, Өскен соң мүндай сөзді  бұрын көрмей".

Бұдан біз ақын өлең-жырла-рывдағы  жаңа, соны ой-пікір-лерді жүртшылықтың қалай кдбылдайтынына ерекше мән  бергенін айқын аңғарамыз. Өлең-жырға  көңіл қоятын кдуымнан мән-жайын  түсініп байыбына жетуді талап етті. "Сыртын танып іс бітпес, сы-рын  көрмей". Абай ақын халықтың тағдыры  мен қасіретін терең түсініп, оның жоғын жоқгаушы болуға тиіс деп  са-наған. А-дың өлеңдерінің ішінде мазмүны жағынан да, көркемдік  бітімі жағынан да ерекшеленіп түрған үздік туындылар мол. "Сегіз  аяқ", "Сен мені не етесің", "Қан  сонарда бүркітші шығады аңға", "Кдлыңелім, қазағым, кайранжүргым", "Жаз", (Жаз-дыгүн шідде болғанда) "Жел-сіз  түнде жарық ай", "Болыс болдым, мінеки", "Қызарып, сүрланып", "Келдік талай жерге енді", "Өлсем, орным  қара жер сыз болмай ма?", "Көк  түман - алдындағы ке-лер заман" секілді өлендерінің кай-кайсысын алсақ та, мүлде тың дүние, шығармашылық жаңалық. Бүларға қоса "Ем таба алмай", "Ата-анаға көз куаныш", "Сағаттың шықыл-дағы емес ермек", "Нүрлы  аспанға тырысып өскенсің сен", "Ауру жүрек ақырын соғады жай", "Өлсе өлер та биғат, адам өлмес", аударма өлеңдерден "Жалғыз жалау  жалтылдап", "Жолғашықгым біржым-жырт түндежалғыз", "Қанжар", "Мен  көрдім үзын қайың қүлағанын" сияқты тағы сан алуан шығармалар-ды атауға болар еді. Абай өлеңдерінің көбі не тақырыбы, не стилі, жанрлық сипаты неме-се өлең өрнегі жағынан мүлде  жаңа болып келетіндіктен осы  топка жатқызуға болады деген  туындыларды түгел қамтып, бөліп  алудың өзі өте қиын. Міне, осындай  ондаған кемеліне келген өлең үлгілерін  туғызған Абай соларға ұқсас, біртектес  өлеңдер жазуға үмтыла бермейді. Әрине, қай ақында болсын бірнеше өлең-дер  тақырыбы жағынан жалғас келіп отырады. Бұл сол тақырыпқа терендеп бару үппн кажет. Бірақ ол тақырып әр өлеңде әр қырынан ашылады. Абайдың сарқылмас  шығармашылық тапқырлығы, оның қолынан  шыққан кемеліне келген, коркемдік  бітімі жағынан мүлтіксіз өлең үлгілерінің  көптігі және әрқайсысының бір-біріне үқсамайтын, жаңаша сипатты дүние болып келетіні. Абайдың тіпті дылдың төрт мезгілін суреттейтін "Қыс", ("Ақ киімді, денелі, ақ сақалды"), "Күз" (Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан"), "Жаз" ("Жаздыгун шілде болғанда'')."Жазғытұры" ("Жазғытұры қалмайды қыстың сызы") секілді бір топқа, циклге жататын қлендерініңі де әрқақайсы мазмұн-мағынасы, суреттеу тәсілі, кұрылысы жағынан әр түрлі болып шыккан. Сондай-ақ өлең, ән-күЙДІҢ мәнін. ақындық өнердің қасиетін бағалайтын,.тақырыбы жағынан бір-біріне жалғас "Өлең-сөздің патшасы, сөз с арасы", "Біреудің кісісі өлсе, каралы-ол". "Мен жазбаймын.өлеңді ермек үшін". "Көніл кұсы құйқылжыр шартарапқа". Өзгеге көңілім тоярсың", "Адамнын кейбір кездері" деген шығармалары да ойды әр кырынан өрбітуі. пікір сонылғы, бейнелеу, айту ерекшелігі бойынша бір бірінен өзгеше сипатталған. Осындай бір-бірінс ұқсамайтын әр өлеңінде акынның өнерпаздық тұлғасы әр қырынан көрініп, жаңаша сипат табады. '"Өлсе өлер табиғат, адам өлмес". "Көк түман алдындағы келер заман". "Сағаттың шықылдағы емес ермск" деген сияқты өлеңдерін окысанда Абайойшыл акын екен деп танысак, "Жүрегім, нені сезесің", "Не іздейсін. көңілім, не іздейсің", "Жүрегім, ойбай, соқпа енді" секілді өлеңдерді оқығанда. Абай аскан сыршыл лирик акын-ау деп тамсанамыз. Ал "Қан сонарда бүркітші шығады аңға". Жаздыгүн шілде болғанда". "Желсіз түнде жарык, ай".

"Жазғытұры қалмайды  кыстың сызы" сияқты өлеңдерге  назар салсақ.Абайдың өмір кұбылыстары  сөзбен мүсіндеп, жанды бейнеге  айналдырып сипаттауда алдына  жан салмайтын суреткер ақын  екеніне ден қоямыз.. "Сабырсыз, арсыз, еріншек", "Бөтен елде  бар болса", тағы сондай туындыларға  карап нағыз сыкақшыл. өткір мысқылға  шебер ақын осындай-ақ болар  десек. "Мәз болады болысың"  атты өлеңді еске түсіріп, әжуалап  келемеждеудің мұндай да өте  нәзік, өтімді түрі болатынына  тәнті боламыз. Ғылым таппай  мақтанба", "Интернатта оқып  жүр" атты өлендердің қазақ  поэзиясында қалыптасқан насихат,  өсиет үлгісіндегі нұсқалардан  мазмұны да, ойды бейнелеп айту  тәсілі де мүлдем өзгеше екені  көңіл аударады. Ал "Сен мені  не етесің, 'Ем таба алмай", "Қор  болды жаным" секілді нәзік  лирикалық туындылар қазақ поэзиясында  бұрын орын теппеген сыршыл  лириканың жаңа үлгілеріне екені  айқын аңғарылады.. Абайдың әр  өлеңінде оның осындай ақындық  тұлғасына жаңа бір қырынан  танытатын өзгешілігі болады  десек, олар іштей астасып жатқан  сипат, қасиеттер екенін де  айтуымыз керек. "Сегіз аяқты"  окығанда мұнда терең сыршылдық.  ғиратты насихатшылыдқ, бейнелеп  суреттеуге, тіпті өлең өрнегін  өзгеше өрнектеуге шеберлік те  бәрі ұштасып келетіні анық  көрінеді.Абайдың көркемдік ойлаү,  бейнелеп айту, суреттеу тәсілі  мүлде жаңа, даралық стилі еркін.  икемді, поэзиядағы қалыптасқан,  дайын үлгілерді қайталамайды, Осының  өзі-ак оның поэзиясына жаңашылдык, сипат дарытады. Ол қазақ поэзиясының  мазмұндық ауқымын, тақырыбын  кеңейтті, әдебиетте жаңа жанрлык  түрлер туғызды. Халықтың сөйлеу  тілініңі. қазақтың ауызекі ақындық  және ән өнерінің байлығын  кең пайдалана отырып, ол өлең  сөздің шеберлік кұралдарын жетіллірді, өлеңдік өлшемінің интонациялық -ритмикалык, байлығыні терең ашып  көрсетті, жаңа ырғакты, үйлесімді  өлең үлгілерін енгізді, ақындық тілдің образдылық-бейнелеу, стилистикалык мүмкіндіктерін молықтырды. Қазақтың ақындық тілін әдеби тілін ұстартып жетілдірді, әдеби тілді биік жаңа сапаға көтеріп, жаңа үлгіле калыптастырды. А.С. Пушкин. М.Ю. Лермонтов. т.б. ақындардың шығармаларын шеберлікпен аударып, қазақ әдебиетін жаңа ой орамымен байытты. Пушкиннің "Евгений Онегинінен" бірнеше үзінді-нұсқаларды таңдап алып, "Татьянаның хаты", "Ленскийдің сөзі" атты өлеңдерін шығарды. Лермонтовтың "Ой", "Жолға шықтым бір жым-жырт түнде жалғыз", "Қанжар", "Теректің сыйы", "Асау той, тентек жиын, опыр-топыр", "Жартас", "Өзіңе сенбе, жас ойшыл", "Альбомға" өлеңдерін казақтың төл туындысынша сөйлетті. Бұл шығармалар Абайдың ой көрігнде кайта қорытылып жаңадан дүниеге келген туындылар еді. Мыс., Абайдың Лермонтов мәтінін казақша жеткізу әдістері әр түрлі.

Ал қалған жартысы еркін  аудармалар. Мыс., "Ой", "Теректің сыйы" сияқты елеңдер. Абай жеке сөздерді, сөйлемдерді аударғанда алшақ кеткен тұстары бар дегеңде, көбірек  айтылатыны өлеңнің алғашқы шумағындағы: "Арыстанның жалындай бұйра толқын, Айдаһардай бүктеліп, жүз толғанып", - деп келетін тармақтар. Бірақ  осындағы "айдаһардай бүктеліп" дегенін  еркіндікке жатқызсақ та, "арыстанның жалындай" дегені Лермонтовтың баска  бір шығармасындағы: "И Терек, прыгая как львица, Абайдың замандастары - Дүтбай Уандыкұлы, Ысқақ. Солтабайүлы  және інісі Оспан Құнанбайұлы  аударманың түп нұсқаға жақындық. дәрежесі ылғи бірдей емес. Бара-бар, дәлме-дәл  аудармаларында Абай Лермонтов шығармасының ішкі әлемін, оның толқын лебізін, жаңа саласын казақ тілінің суреттеу мүмкіншіліктерін пайдаланып, мол жеткізеді. Барлық жарастық сәнімен казақ тілінде  қайтадан туғызады. Солардың катарына "Альбомға", "Жолға шықтым бір  жым-жырт түнде жалғыз" сияқгы өлеңдерін  жатқызуға болады.

"С косматой гривой  на хребте,"- деп келетін сөздермен  үндес екені байкалады. Және  жал арыстанда ғана болатынын  Абай дұрыс ескерген ("львица" деп жаңылыс айтылған ғой). Абайдың  аударма жасауға тереңдікпен,  шеберлікпен, жауапкершілікпен келгенін  байқайсыз. Абай аудармалары казақ  поэзиясының өркендеп өсу жолындағы  баға жетпес зор табысы болды.  Абай - мысал өлеңдердің де шебері. Қазак, халқының сол дәуірдегі  өмірінің шыншылдықпен суретгеуге, әр түрлі топтар өкілдерінің  мінезін, іс-әрекетін дәл көрсетіп, сатиралық бейнелер жасауға сөз  өнерінде мысал жанрынан аскан  көркемдік құрал жок, Абайдың  мысал өлендері Крылов шығармаларынан  аударма деп саналып жүр. Алайда  осы өлендерді талдап танығанда  мысалдың өзіндік жанрлық ерекшелігін  ескеру қажет. Мысалдары толық  мағанасындағы аударма емес, көбінесе, белгілі бір сюжет еркін баяндалады. Абай мысалдарының тағы бір  дені ауыз әдебиетінен бастау  алып, әлем халықтары әдебиетіңде  кеңінен тараған ежелгі танымал  мотивтерден тұратындығы. Ортақ  сюжетке жазыла берер мысал  жанрының типологиялық дәстүрін  сақтай отырып, сол сюжетке мысал  жазған ақындармен жарыска түскен: "Қарға мен түлкі" ( Эзоп, Федр, Бабрий, Крылов, Абай, Ыбырай, Әлихан, Ахмет,  т.б.), "Құмырсқа мен шегіртке" (Эзоп, Федр, А. Құрманбаев, Абай, Әлихан, т.б.). Бұдан, Аарне және Томпсонның дүние жүзілік ертегілер каталогындағы сюжеттердің (сюжет ауысу теориясы) мысал жанрында әлем жазушыларының шығармаларында көрініс тапқанын байқап отырмыз. Абай мысалдары Крыловтан аударма емес, ортақ сюжетке жазылған төл шығармалар. Абай "Масғұт", "Ескендір", "Әзім" поэмаларын жазған. Олардың үшеуі де шығыс халқына ортақ сюжетке құрылған. Бұларға қоса, ол Лермонтовтың "Вадим" атты көлемді прозалық шығармасын және "Демон" поэмасын өлеңмен аударуға кіріскенін ескерсек, поэма жанрындағы акынның шығармашылық ізденістері аз болмағанын көреміз. Бұл екі аудармасы мен "Әзім" поэмасы бізге толық жетпегендікген, нақтылы байлам жасау қиын. Ал "Масғұт" пен "Ескендір" туралы айтсақ, олардың өзгешелігі, бұрынғы осы сюжетке жазылған поэма-дастандар ізін кумай, баскд калыпта жазылуы поэмаларға даралық сипат берген. Абай - әлемге көзкарасы калыптасқан, өзіндік философиялық түйіндері бар ғұлама. Ақынның рухани, даналық мұрасы терең мағыналы философиялық идеяларға толы. Ол күллі Шығыста филосфияның негізгі мәні болып табылатын "жетілген адамды" өзекті және басты проблема етіп қарастырып, соған айрықша көңіл бөлді. Адамгершілік туралы ілімді дамыта отырып, адамды адамгершілік, кісілік тұрғысынан жетілдіру принциптерін, ұлттық эстетика мәселелерін алға тартты. Адамның шексіз танымдық мүмкіндіктері жөнінде, білім мен ғылымның әлеуметтік рөлі туралы, адамтану мәселелерін көтерді.