Психология пәні, оның міндеттері мен әдістері

       Еңбек психологиясы – адамның іс – әрекет түрлерінің психологиясын, еңбекті ғылыми негізге сүйене отырып ұйымдастыру мәселелерін ќарастырады.

      Еңбек  психологиясының маќсаты – әр түрлі еңбектегі мамандыќ ерекшеліктерін, еңбек дағдыларының ќалыптасуын, өндірістік – кәсіптік жағдайдың адамға тигізетін әсерін, ќұрал – аспаптардың ќұрылысы мен орналасуын, хабар жүйелерінің ќажетті заттарын ќарастыру. Бұл салалардың єрќайсысының өзіндік ерекшеліктерімен бір-бірімен – байланысты болып келетін мынадай тармаќтары бар: инженерлік психология – бұл, негізінен, автоматталған жүйелерді басќару мен әр түрлі операторлардың жұмысын зерттейді. Инженерлік психологияда ең өзекті мәселе эргономика деп аталады. Бұл термин гректің “эргон” – жұмыс жєне “номос” – заң деген екі сөзінің бірігуі нәтижесінде пайда болған. Бұл орайда, өндіріс пен адам арасында ќатынас орнатудың түйінді мєселелері болып саналатын еңбек єрекетіндегі адамның өнімді ісі, оның психологиялыќ ерекшеліктері, жүйке жүйесінің ќызметі мен еңбек гигиенасы, адамның өнім өндірудегі жетекші рөлі, техникалыќ ќұрал – жабдыќтар эстетикасы және автоматтанған тетіктер теориясына ќатысты мәселелер ќарастырылып, олардың сыр – сипаты зерттеледі. Эргономика, негізінен, “адам – машина – орта жағдайын” ќарастыра отырып, олардың неғұрлым өнімді болуы мен нєтижелерін жүйелі түрде үйлестіруді басты міндет етіп ќояды.

      Авиациялыќ психология - ұшќыштарды оќыту мен ұшу кезінде орындалатын істердің жай – жапсарын, жалпы адам психикасының әуе кеңістігіне бейімделудегі ерекшеліктерін зерттеп, жоғары дәрежеде ысылған мамандар мен кадрларды даярлап шығару маќсаттарын көздейді.

     Ғарышкерлік психология – адамның салмаќсыздыќ пен әлем кеңістігінің айдынында бағдарсыз жағдайда жұмыс істеу сәтіндегі аса ќиыншылыќ жағдайлардағы психологиясын, оның шектен тыс әсерден кейінгі көңіл – күйі мен төзімділік көрсету шараларын зерттейді.

     Еңбек психологиясында  арнайы зерттелуге тиісті күрделі  тармаќтар да бар. Олар ауыл шаруашылығына ќатысты болып келеді.

      Медициналыќ психология – дәрігерлердің ќызметі мен аурулардың мінез – ќұлќын зерттейді. Бұл сала бірнеше тармаќќа бөлінеді, әрбір тармаќтың адам психикасын зерттеуге ќатысты маќсат – міндеттері бар. а) Нейропсихология психикалыќ ќұбылыстыр мен жоғары жүйке ќұрылысының физиологиясын жєне олардың өзара ќатынасын зерттейді; є) Психотерапия – ауру адамға психикалыќ әдіс – айла және емдік тєсілдер ќолдану мәселелерін ќарастырады; в) Психопрофилактика және гигиена адамның денсаулығы мен оны нығайтуға арналған шараларды жүзеге асыру жүйесін, оның єдіс – тәсілдерін айќындаумен шұғылданады.

     Әскери психологияның ең басты міндеті – азаматты ел – жұрты мен Отанын ќорғайтын ќалќан болуға психологиялыќ тұрғыдан даярлау. Мұнда жауынгердің мінез – ќұлќы мен отаншылдыќ ќасиетін тәрбиелеп ќалыптатыру жағдайлары, бастыќтар мен бағынушылар арасындағы ќарым – ќатынастар, үгіт – насихат жұмыстарын жүргізу, дұшпанға деген өшпенділік сезімдерінің оянып, оған ќарсы барлау істерін ұйымдастыру және соғыс техникасын меңгеру мен басќару әдістері зерттеледі.

Әлеуметтік  психология - адам мен ќоғам арасындағы ќатынас мәселелерімен айналысады. Бұл сала адамдардың белгілі бір негізде ұйымдасќан топтары мен кездейсоќ топтары арасындағы өзара ќарым – ќатынастағы психологиялыќ ќұбылыстардың сырын зерттейді. Ќазіргі кезде әлеуметтік психология шеңберінде мынандай үш түрлі мәселе ќамтылды:

    А) Үлкен,  ірі топтардағы психологиялыќ  – әлеуметтік жағдайлар. Бұл  проблеманың ќұрамына жалпы бұќаралыќ байланыстыр: радио, теледидар, баспасөз т.б. кіреді. Әр түрлі топќа жататын адамдарға осы ќұралдар арќылы алуан түрлі хабарлар, көпшілікке тән талғамдар, әдет – ғұрыптар мен дәстүрлер, иланулар мен сенімдер, ќоғамдыќ көңіл – күйлер жайлы әсер етудің психологиялыќ астарлары жеткізіледі. Бұған таптыќ психологияға ќатысты мәселелер, этностыќ жєне ұлттыќ психология сипаттары, дін психологиясының өзекті мәселелерін зерттеу де жатады.

   Є) Кіші топтардағы  психологиялыќ – әлеуметтік жағдайлар. Оңашаланып тұйыќталған топтардағы адамдардың бірігуі, олардың өзара ќарым – ќатынастарының сыры мен хал – жағдайы, топ ішіндегі жетекшінің алатын орны, әр түрлі топтыќ типтері болып саналатын ассоциациялар, корпорациялар, ұжымдар, ресми және бейресми топтар арасындағы ќатынастар, сол топтардың шеңбері, олардың бірігуінің себептері мен маќсат – мүдделері, шоғырлану деңгейі зерттеледі. Бұл мәселеге отбасындағы ата – ана мен баланың өзара ќарым – ќатынасы, үлкендерді сыйлау сияќты да мәселелер енеді.

    Б) Ќоғамдағы адамның ќасиеті мен әлеуметтік – психологиялыќ орны. Азамат – әлеуметтік психологияның зерттеу обьектісі. Осы ретте олардың жоғырыда аталған топтарда ќандай рөл атќаратыны жєне соларға бейімделу ерекшеліктері де зерттеледі. Сондай – аќ, ќоғамдағы азаматтың өзін - өзі бағалай білуін, оның ұстамдылығы мен бағыт – бағдарын, табандылығы мен көнбістігін, ұжымшылдығы мен менмендігін, тұраќтылығы мен болжампаздығын зерттеуге мән беріледі. Әрине, бұл аталған үш топќа ќатысты күрделі мәселелер єлеуметтік психологияда біріне – бірі ќарама – ќайшы не бір ќатарға ќойылмайды. Азамат пен ќоғамның тұтастығы тұрғысынан бұл мєселелер барлыќ ќарым – ќатанастардың жиынтығы деп ќарастыралады жєне адамның азаматтыќ бейнесі мен оның ішкі мєнін ашып көрсетеді. Әлеуметтік психологияның тармаќтары: этностыќ психология, ұлт психологиясы, таптар психологиясы және дін психологиясы әлеуметтік өмір тынысын жан – жаќты ќамтиды.

      Спорт психологиясы - спортшылардың іс – әрекетіндегі психологиялыќ ерекшеліктерін ќарастырады. Спорт жетекшілері мен бағынушылардың өзара ќарым – ќатынасын, оларды даярлаудың жағдайын, ќұрал- жабдыќтармен ќамтамасыз етілуін, психологиялыќ даярлығын іздестіре келе, оларды жаттыќтыру және күш – ќуатын  жинаќтау деңгейін, жарыстарды ұйымдастыру, өткізу мәселелерінің психологиялыќ факторларын зарттейді. Әрбір ел мен халыќтың спорт өнеріндегі ерекшеліктерінде ескере отырып, оларды жаттыќтыру міндеттері аныќталды.

      Сауда психологиясы – ќазіргі заманда кеңінен дамып отырған сала. Бұл сала бойынша әрбір елдің саяси – экономикалыќ және мєдени – материалдыќ ќажеттіліктерін өтеу маќсаттарына ќарай дамыту шаралары белгіленеді. Сонымен ќатар, әсіресе, жарнамалардың психологиялыќ ыќпалы, елдегі адамдардың жас ерекшеліктері, сатып алушылардың мұќтаждығы, оларға ќызмет көрсетудің факторлары ќарастырылады.

    Ғылыми – шығармашылыќ психологиясы – соңғы кездерде зерттеле бастаған сала. Бұл салада шығармашылыќ адамның жасампаздыќ ќызметі, өзіндік ерекшеліктері, белсенділігі айќын көрініп, ғылыми жаңалыќтарды ашудағы интуициясы, сезімдік рөлі т.б. сипаттары зерттеледі. Осы бағыттағы ерекше маңызды заңдылыќ – эвристика тәсілі.

     Көркемөнер, әдебиет пен шығармашылыќќа  ќатысты психология -бұл сала бойынша ќарастырылатын мәселелер – әсемдікті ќабылдау және оның адам жан дүниесін байытуға ыќпал ету факторлары. Бұл саланың өзекті мәселелері әлі күнге дейін жүйелі түрде өз дәрежесінде зерттеле ќойған жоќ.

     Салыстырмалы психология психиканың филогенетикалыќ түрлерін ќарастырады. Мұнда адам мен хайуанаттар психикасын салыстыра отырып зерттейді. Олардың психикасындағы айырмашылыќтары мен ерекшеліктері ажыратылады. Бұл саланың жануарлар психологиясын зерттейтін тармағы әрбір түр мен тектің, олардың тобындағы жан – жануар, жәндіктердің ќұлќын, әрќилы механизмдерін ќарастырады. Мысалы, өрмекші, ќұмырысќа, ара, ит, ќұс, жылќы және маймылдың психикасы едәуір деңгейде зерттелген. Ќазіргі кезде бұл тармаќќа биология мен психологияның тоќайласќан жер інде этология деп аталатын тамаќ ќосылып отыр. Бұл орайда, киттер сияќты дельфиндердің де ќылыќтары баќылауға алынып, хайуанаттар ќұлќындағы туа пайда болатын механизмдер зерттелуде.

     Заң психологиясы хұќыќќа ќатысты мєселелерді реттеу және оларды тәжірибе жүзінде ќолданудың психологиялыќ мәселелерін зерттейді. Бұл сала сот психологиясы, ќылмыс психологиясы, еңбекпен түзету психологиясы деп аталатын тармаќтардан ќұралады. Сот психологиясы сот, айыпталушылар, куєлар, сот тергеуін жүргізу, олардан жауап алу тәрізді т.б. жайттардың психологиялыќ астарларын ќарастырады. Ќылмыс психологиясы ќылмыскердің жеке басы мен оның зиянды әрекеттерінің сырын ашады. Еңбекпен түзету психологиясы тұтќындағы адамдарды сендіру не күштеп істету арќылы тәрбиелеудің жолдарын іздестіреді.

 

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАР

1. Адамды зерттеудегі Б.Г.Ананьевтің қолданған негізгі құрылымды       элементтері: индивид, іс-әрекет субъектісі, тұлға, жеке тұлғалық жайлы       айтып беріңіздер.

2. Индивид ретіндегі  адамның бірінші және екінші  қасиеттеріне сипаттама беріңіз.

3. Неге ңТұлғаң ұғымы   жануарларға емес, тек адамға  қатысты екенін       

   түсіндіріңіз.

4. Адамның іс-әрекет субъектісі  ретіндегі негізгі қасиеттерін  сипаттаңыз.

5. ңЖеке тұлғалылық ң ұғымын  түсіндіріңіз

6. Адамды биологиялық түр ретінде  зерттейтін қазіргі заман ғылымдары 

    жайлы айтып беріңіз.

7. Адамның антропогенез және социогенез проблемалары жайлы не     білесіз?

8. Адамның табиғатпен өзара қатынасы  жайлы әңгімелеңіз. В.И.Вернадскийдің  биогеохимиялық теориясына қандай  негізгі идеялар айтылған?

9. Психологияға ғылым ретінде  анықтама беріңіз.

10. Ғылыми және тұрмыстық психологияның айырмашылығы неде?

11. Психологияның пәні не?  Психикалық  құбылыстарды жіктеңіз.

12. Қандай психикалық процесстерді  білесіз?

13. Психикалық күй мен психикалық  процесстердің басты  айырмашылығы  неде?

14.Тұлғаның негізгі қасиеттерін  атаңыз.

15. Психологиялық зерттеулердің  қандай әдістерін білесіз?

16. Тест дегеніміз не? Тесттер қандай болады?

17. Байќау әдісіне ќандай  талаптар ќойылады. ?

18. Психологияның ќандай  салалары бар? Олардың алдына  ќандай міндеттер ќойылған?

 

 СӨЖ тапсырмалары:

1. Психология туралы ілімнің Ќазаќстандағы даму жолдары.
2. Психологияны  оќып үйренудің маңызы. Филогенездегі психіка даму туралы.
3. Сананың өзгеру күйі және құрылымы.

 

Ќолданылған єдебиеттер:

1. Маклаков И.Н.   Общая психология.- 2003г. Изд-во. ңПитерң.
2. Психология. Ученик для гуманитарных вузов. Под ред.. В.Н. Дружинин Санкт-Петербург. 2002.
3. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологи. СПб, Питер. 1999.
4. Жарыќбаев Қ.Б. Жантану негіздері.-2002 ж.
5. Алдамұратов Є. Ж. Жалпы психология.- 1996 ж.

6. Ананьев Б.Г Избранные  психологические труды: в 2-х т. // Под ред. А.А.Бодалева, Б.Ф.Ломова. Т.1.-М.: Педагогика, 1980.

7. Вацуро Э.Г. Исследование высшей  нервной деятельности антропоида (шимпанзе). – М., 1948.

8. Вернадский В.И. Химические  строение биосферы Земли и  ее окружения/Отв. ред. А.А.Ярошевский.  - 2-е изд. – М.: Наука, 1987.

9. Вернадский В.И. Биосфера: Избранные  труды по биогеохимии. – М,:Мысль, 1967.

10. Воронин Л.Г. Сравнительная   физиология высшей нервной деятельности  животных и человека: Избр. труды.  – М.: Изд-во МГУ, 1989.

11. Гиппенрейтер Ю.Б.  Введение в общую психологию: Курс лекций: Учебное пособие  для вузов. – М.:ЧеРо, 1997.

12. Келер В. Исследование  интеллекта человекаподобных обезьян.  – М.: Ком. Акад., 1930.

13. Ладыгина-Котс Н.Н.  Развитие психики в процессе  эволюции организмов. М., 1958.

14. Лурия А.Р. Эволюционное  введение  в психологию. – М.: Изд-во  МГУ, 1975.

15.  Льюис Д.. Социализм  и личность  // Перевод с англ.–  М.: Изд-во. иностр. лит., 1963

16. Майоров Ф.П. Материалы  по сравнительному изучению высших  и низших обезьян.//Физиологический журнал им. И.М.Сеченова. – 1955. – Т. ХІХ, вып. 4

17. Немов Р.С. Психология: Учебник для студ. высш. пед. учеб. заведений: В 3-х кн. Кн, 1: Общие  основы психологии.  – 2-е изд.  – М.: Владос 1998

18. Психология  / Под   ред. проф. К.Н.Корнилова, проф. А.А . Смирнова, проф. Б.М.Теплова.- Изд.3-е, перераб.  и доп. - М.: Учпедгиз, 1948.

19. Психология: Словарь  / Под общей ред. А..В. Петровского,  М.Г. Ярошевского. - М.: Политиздат, 1990

20. Рубинштейн С.Л. Основы  общей психологии. – СПб.: Питер, 1999.

21.Семёнов Ю.И. Как  возникло человечество.: Наука, 1966.

22. Смирнов А.А. Избранные  психологические труды: В 2т.  – М., 1987.

23. Фресс П., Пиаже   Ж. Экспериментальная психология / Сб. статей. Пер. с фр.: Вып. 6. –  М.: Прогресс , 1978.

24. Шошар П. Биологические  факторы прогресса. Человеческий  мозг – орган прогресса. // Какое  будущее ожидает человечество / Под  общ. ред. чл. –корр. АН СССР  А..М. Румянцева.- Прага : Мир и   социализм, 1964.

 

 

 ІС-ӘРЕКЕТ ҚҰРЫЛЫМЫНДАҒЫ  ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР.

 

Іс-әрекеттің  жалпы психологиялық сипаттамасы. Іс-әрекет түсінігі. Іс-әрекеттің қоздырушы себептері. Іс-әрекеттің мақсаты. Іс-әрекеттегі ерік және зейін. Тұлға іс-әрекетінің ерекшелегі және оның атрибуттары. Тұлға іс-әрекетінің түрлері. Іс-әрекет және тұлғаның дамуы. Іс-әрекет психологиялық теориясының негізгі түсініктері. Операциялық-техникалық аспектілері. Ресей ғалымдарының еңбектеріндегі іс-әрекет теориясының зерттелуі және дамуы. Іс-әрекет құрылымы. Іс-әрекеттің орталық құраушысы ретіндегі әрекет. Әрекеттің негізгі сипаттамалары. Іс-әрекет психологиялық теориясының негізгі принциптері. Іс-әрекеттің шарттары. Операция туралы түсінік. Автоматты әрекеттер және дағды. Іс-әрекеттің психофизиологиялық функциялары.