Стресс жайлы теориялық қағидалар

Кәсіби стресстің келесі түрі жетістік-қызық болғандай интенсивті стрессті-адам жетістікке жеткенде сезеді. Күрделі жетістікке жеткеннен кейін  орындалғанының ешқандай мағынасы жоқ  екендігіне көзі жетеді.

Негізгі тақырыпты көрсететін ақша табу проблемасы-осыған сәйкес келетін  кәсіби стресс. Ғалымдар көрсеткеніндей адамның басына түскен көп ақша (ұтып алу немесе мұраға қалдыру) пайда  емес, керісінше кері әсерін тигізеді. Барлық жамандық, үлкен ақшадан ережесі өз әсерін ақша еңбексіз келгенде тигізеді. Үлкен ақшаға үйренген адамдар «бәрі сатылады және сатып алынады» дегенге сене бастайды. Сонымен қатар оларға нағыз проблема өз ақшаларына кейбір нәрселерді сатып алуға болмайтынын білген кезде. Махабатты егер ол шын махаббат болса, міне сол кезде бай адам сәтсіздіктерден қорқып, өзін нағыз шын сезімдерге берілмеуін, өтірік достардан алданып қалмауын қамтамасыз етемін деп өзінің жекеліктерін құртады.

Стресстік сценарилер

Әр адамның өзінің стресске деген жеке мінез-құлықтық стилі бар. Сонымен қатар стресстік ісер тудыратын стресстік мінез-құлық сценариінде жекеленген. Әдетте бұл сценариді бала кезінде меңгереді.

Стресстік сценаридің нұсқауы. Кейбіреулер стрессті басынан кешіреді, бірақ қызу қансыз, айналасындағылармен қарым-қатынасын бұзбай, жай ғана болады, ал енді біреулері-жылына бірнеше рет өзін-өзі ұстай алмай шеттен шыға өткізеді.

Өзіне бағытталған стресстің  агрессиясы (жұмыскер өзін-өзі кінәлайды). Ал бастығына немесе әріптесіне бағытталған стресстік агрессияда жұмыскер басқа жұмыскерді кінәлайды. әдетте стресстік сценарилер автоматты түрде жіберіледі.

 

Кәсіби стресстің  қайнар көзі

Енді кәсіби стресс тудыратын  факторлары қарастырайық. Купер және Маршал стресстің қайнар көздерін зерттеп  келесі түрлерін тапқан.

1. Еңбек жұмысымен байланысты кәсіби стресс факторы.

1.1. Жұмыстың жай немесе  қатты қысымы. Көп жиналған жұмыстан  адам ойына «Мен осы тапсырманы  орындай аламынба» деген проблема  туындайды. Бұл жағдайда әдетте  фрустрация, үмітсіздік материалдық жағдайлар туындайды. әдетте аз жұмыс сондай жағдай туғызады. Жұмыс тапсырмасын алмайтын жұмыскер әдетте фрустрацияны сезінеді.

1.2. Еңбектің нашар  физикалық ережесі, мысалға нашар  жарық немесе қатты шу.

1.3. Уақыт тапшылығы  (қашанда бір нәрсені үлгірмейсің)

1.4. Өздігінен шешім  қабылдай алу қажеттілігі.

2. Стресс факторлары, ұжымдағы жұмыскердің рөлі мен  байланысты.

2.1. Рөлдік белгісіздік,  мысалға әріптестерімен бастығының  одан не күтетінін, кәсіби жұмысының  қалай жасау керектігін білмеу. Адамдар ұжымның одан не күтетінін, олар не істеу керектігін, қалай істеу керектігін содан кейін оларды қалай бағалайтынын білу керек.

2.2. Рөлдік кикілжің, бұл  адам орындау керек емес нәрсені  орындап жатырмын деп ойлауы.

2.3. Кейбір заттар мен  адамдарға жауаптылық. Мысалы: (бюджет) Ескертетін жайт адамға деген жауапкершілік стрессті көп тудырады.

2.4. Өте төмен жауапкершілік.

2.5. Ұжымдағы шешімді  қабылдау үшін, қатысатын адамның  төмен дәрежесі.

3. Жұмыстағы қарым-қатынас  байланысты стресс факторлары.

3.1. Жетекшілермен, әріптестермен қарым-қатынас. Бір айта кететін қызық ғылыми-техникалық жетекшіліктің көңілі басқа адамдар мен қарым-қатынасқа түсетін көңіліне қарағанда онша маңызды емес.

4. Іскерлік кәсіппен  байланысты факторлар.

4.1. Екі негізгі факторлар  мыналар болып табылады: кәсіби «үлгерімсіздік» және ерте жұмыстан шығу.

4.2. Кепілдік берегн  жұмысының болмауы.

5. Психологиялық климатпен  ұжымдық құрылым мен байланысты  факторлар.

6. Ұжымнан тыс стресстің  қайнар көздері.

 

Негативті стресстің  әсерлерін жеңу әдісі

Қазіргі заманда стресстен  қалай қашу, қалай құтылу туралы кеңестер көп айтылуда. Бірақ Селье  айтуы бойынша стресстен қашпаған жөн. алайда жоғарыда айтылған сөздерег қарағанда бұл мүмкін еместе. Ұйықтап  жатқан адамның өзі тсрессті сезінеді. Жүрек қанды айналдырып, асқазан кеше тамақты қорытып, ал демалу бұлшық еттері, кеуде клеткаларының қимылын қамтамасыз етеді. Мидың өзі түс көру себебінен толық дем алмайды.

Стресстен толық құтылу бұл-өлім. Стресс жағымды және жағымсыз қобалжулар мен байланысты екенін білеміз. Физиологиялық стресстің дәрежесі немқұрайлықтан төмен, бірақ ешқашан 0-ге тең емес (бұл өлуді білдірер еді). Біз стресстен қашпауымыз кеерк және қаша алмаймызда, бірақ біз оның негативті әсерлерін жеңе аламыз.

 

Стресстің тұрақтылығына  әсер ететін факторлар

Стресс нәтижелері адамның  жеке ерекшеліктерін тұрады. Кейбір адамдар  стресстік бұзуларына басқаларға қарағанда  жақсы қарсы тұра алады. Неге? Біздің физикалық немесе психологиялық  денсаулығына әсер ететін стресстің  әсерін азайтатын бірнеше факторлар бар солардың кейбіреулері не тоқтала кетсек.

 

Әлеуметтік  қолдау

Әлеуметтік қолдауға кез-келген әлеуметтік байланыспен  байланысты, адаммен ұсынылған көмектің барлық түрі кіреді. Әлеуметтік қолдаудың  дәрежесін бағалай отырып Гоур үлкен  әлеуметтік қолдаулары болған (достары жағынан немесе туысқаны жағынан) адамдар 1) фрустрацияға деген аз көрінетін эмоционалды әсер және 2) дене ауруларынң белгілері аз екендігін тапқан. Жақында жүргізілген зерттеулерде көп әлеуметтік қолдау көрсетілген адамдарда ағзаны респираторлық инфекциялардан қорғауда рөл ойнайтын қан құрамы теріден тыс көлемі жоғары екендігін тапқан. әлеуметтік қолдау тек қана дене үшін емес сонымен қатар адамның ішкі жан дүниесінде де дәрі болып табылады.

Көптеген зерттеулер әлеуметтік қолдау мен психологиялық денсаулық арасындағы байланысты көрсеткен. Қатты стресс күйіндегі адамға әлеуметтік қолдау стресстің негативті әсерін азайтқыш болып табылады.

Әлеуметтік қорғау төрт түрге бөлінеді.

Эмоционалды қолдау бұл  бізде біреуге керек екендігін  білдіретін, сездіретін қолдау болып табылады. Мысалға, өзінің проблемаларын айтып отырған адамды анық, мұқият тыңдау. Бұл өз кезегінде адамның өзіндік бағалауын жоғарлатады.

Бағалайтын қолдау-адама  проблемасын шешудегі баға беру. Бұл  қолдаудың түрі проблема мен оның маңызын анықтаудағы қорытынды болып табылады.

Мәліметтік қолдау-бұл  проблемалармен қалай күресу туралы мәлімет болып табылады. Сонымен  қатар бұл жағдай проблеманы шешу жолдарын қарстыру болуы мүмкін.

Құралдық қолдаулар-материалды көмек немесе нақты әрекетпен көрсетілетін көмек. Бұл жерге қарыз беру, жұмыс табуға көмектесуге т.с.с. әрекеттер кіреді. Ескере кететін тағы бір нәрсе материалдық көмекпен және әлеуметтік көмек бұлар екеуі бір нәрсе емес.

 

Тұрақтылық

Тұрақтылық дегеніміз  бұл-қиындықты жеңудегі стресске қарсыласу әрекеті. Ішкі қадағалау локусы-бұл адамның жетістіктері, сәтсіздікті осылардың бәрі олардың өз әрекеттерінің әсері екендігін көрсететін адамның жеке қасиеттері. Ал сыртқы қадағалау локусы-бұл жерде адамның сәтсіздіктері, жетістіктері осылардың бәрі сыртқы факторларға байланысты деп саналады. Мысалы: тағдырға, бір себепке немесе сәттілікке байланысты.

Ғалымдардың зерттеулері  бойынша көптеген тұрақты адамдар  көбінесе ішкі қадағалау локусын  көрсетеді, ал стресске тұрақты емес немесе аз тұрақты адамдар өздерін тағдырдың қолында ойыншық болып сезінуге икемді болып келеді. Біздің пікіріміз бойынша тұрақтылық стресстің нәтижелік бағасын өзгерте отырып оны азайтады. Сонымен қатар тұрақты адамдар патенциалды стресстік оқиғаларды аз қоқан-лоқы көрсететінін және тілеусіз деп бағалайды.

Оптимизм- зерттеушілер нәтижесінде оптимистер мен писимистер стресспен әртүрлі кездеседі. Мысалы: стресстік жағдайда оптимистер көпшілігі  проблеманың анализі немесе әрекеті  туралы хабардар болады. Олар писимистерге қарағанда үлкен ынтамен әлеуметтік қолдау іздейді және өзінің стресстік жағдайдағы позетивті аспектілерде көрсетуге бейім болып келеді. Ал писимистер негативті стресстің аспектілеріне шоғырланғыш болып келеді. Осы қағидаға сүйене отырып оптимистер бейімделу түрінде күреседі, ал писимистер стресспен күресу жолдарында және өз денсаулығына нем құрайлы қарайды.

 

Өткір сезінулерге  талпыну

Өткір сезінулерге талпыну-бұл  біздің стресстік әрекеттерге жауап  беретін жеке адамның ерекше белгісі. Ең бірінші бұл жағдайды суреттеген Марвин Цукерман. Сезінуге талпыну-бұл бүкіл төмен немесе жоғары дәрежедегі сенсорлық әсер етудің қалауы болып табылады. Жоғарғы көрсеткіштегі адамдар сезінуге талпынуды қалайды, ал мүмкін кейде жоғары дәрежедегі әсер етуді болдыруға да тырысады. Бұл адамдар қауіп-қатерді ұнатады, міне сондықтан оларға машина жарысы, тауға шығу спорт түрлері ұнайды. Олар нашаны, жыныстық қатынастағы адамдарды ауыстыра отырып, өздерінің ынтасын қанағаттандырады. Сонымен қатар оларға азартты ойындар, ащы тағамдар,көңіл көтеретін жерелер және ерекше достарды қалайды. Әрине мұны адамдар басқа стресс тудыратын деп ойлайтын жағдайларды, оқиғаларды қарастырады. Басқалармен салыстырғанда жоғарғы сезінулерге талпынатын адамдар мұндай жағдайда аз байлам көрсетеді деп қарайды.

Цукерман жоғарғы және төменгі сезінулерге талпынатын адамдар дұрыс мамандық таңдау керектігін айтқан. Шынында да жоғарғы талпыныстағы адамға егер жай орындалатын жұмыс  берілсе ол фрустрация сезінуі мүмкін, ал енді төмен көрсеткіштегі адамға жоғары талапты жұмыс берілсе онда ол стресстен көзін аша алмаған болар еді.

Сезінулерге талпыныс стресске деген тұрақтылықпен байланысты, ескере кететін жағдай жоғарғы көрсеткіштегі  адамдар берілген ерекшеліктер бойынша  аптивтіге қарағанда тез адаптивті  болып келеді. Сонымен қатар жоғарғы талпыныстағы адамдар көбінесе нашаны көп қолданғыш, жаман қылықты өзін-өзі импульсивті төбелескіш болып келеді. Осындай дәрежеде сезінулерге жоғарғы талпыныстағы адамның беделі жоғарылай бастайды.

 

Вегетативті жүйке-жүйесінің  әрекеті

Стресске берілетін  жауап физиологиялық жауап болатынын  ескере отырып физиологиялық ерекшеліктер стресске деген тұрақтылыққа әсер ететінін айтуға болады. Осыған сүйене отырып мынадай  қорытындыға келуге болады аз қозудағы адамдар В.Ж.Ж. стресс әлсіз әсер етеді, ал В.Ж.Ж.-і жоғары адамдарға күшті әсер етеді.

 

Шығармашылық

Купер және Маршал шығармашылық стрессті басқарудың негізгі түрлерін көрсеткен.

1. Жұмыс орнындағы  ұжым қоршауы және психологиялық-әлеуметтік  өзгеріс

2. Жұмыскердің үлкен  автономиясының қамтамасыз етілуі

3. Үй мен жұмыстың  ортасындағы көпірдің салынуы

4. Мамандықтың көтерілуі 

5. Ұжымда әлеуметтік-психологиялық  жағдай жасау

 

Альбрехт бойынша  стрессті жөнге салу әдісі

Егер шығарушы жоғары, ал стресс төменгі дәрежеде болса  жақсы болады. Өндірісі жоғары, ал стресс төмен болу үшін қалай басқару керек. Жұмыста қатты стресстен шаршайтын адамдар Альбрехтің келесі әдістерін қолдануға тырысады.

1.Өзіңіздің жұмысыңда  приоритет системаны жасаңыз.  өзіңіздің жұмысыңызды келесі  жолмен бағалаңыз: «бүгін істеу керек», «осы аптаның алдында істеу керек» және «уақыт болған кезде істеймін».

2. Егерде өзіңіздің  дәрежеңіз жетпейтін дәрежеге  жеткен кезде «жоқ» деп айтуға  үйреніңіз.өзіңіздің бастығыңызға  жұмысыңыздың маңызды екенін  түсінетініңізді айтыңыз. Сосын өзіңіз істеп жатқан жұмыстың нақты приоритетін суреттеңіз. Егерде ол жаңа тапсырманы орындауға бұйрық берсе, онда жаңа тапсырманы орындау үшін қай тапсырманы кейінге қалдыруға болатынын сұраңыз.

3. Өз бастығыңызбен  сенімді және оған нәтижелі  қарым-қатынас орнатыңыз. Сіздің өз бастығыңыздың жағдайын және оған өз жағдайыңызды түсінуге мүмкіндік беріңіз. Өз бастығыңызды сіздің приоритетіңізді сыйлауды үйретіңіз.

4. Кез-келген адаммен  немесе бастығыңыздың кикілжің  тудыратын талаптарға баруына  келіспеңіз. Бұл талаптар сізді кері бағытқа итеретінін түсіндіріңіз. Осы мәселені шешу үшін жиналыс ұйымдастыруын сұраңыз.

5. Егер сізге өз  тапсырмаңыз түсініксіз болса,  ол туралы бастығыңызға айтыңыз.

6. Сіздің өз бастығыңыз  бен жұмысқа деген қызығушылықтың  жоқ екендігін айтыңыз. Сіз басқа жұмыстарда өз үлесіңізді қосқанды қалайтыныңызды ескертіңіз.

7. Әр күн сайын дем  алуға уақыт табыңыз. Жұмыс  орныңыздан басқа жерлерге де  барып тұрыңыз. Сонда шаршамайсыз,  сіз жұмысыңызды бітсеңіз ұзақ  отырмай үйге немесе басқа  шаруаңызға барыңыз. Стрестің азаюымен байланысты басқа факторларға уақытылы тамақтану, сіздің спортпен шұғылдану, жатады. Стрестің төменгі дәрежесі арқылы еңбек жұмысының шыңына жету сіздің басқаларды да басқару үшін, Альбрехт келесі ережені ұсынады.

1.Жұмыскеріңіздің мүмкіндігі мен қажеттілігін ескере отырып осы факторларға сәйкес келетін талап қоюға тырысыңыз. Олар осы жұмысты нәтижелі орындаса егер қаласа тағы үстіне жұмыс қосып беріңіз.

2. Егер жұмыскердің  жұмысын орындамауға себебі болса  келісіңіз. Жоқ бұл жұмыс тығыз керек болып жатса не үшін, қанша уақыт кететінін айтыңыз.

3. Өзіңіз күткен нәтижені  анық түсіндіріңіз.

4. Дәл осы жағдайды  талапқа сай келетін лидерлік  стильді қолдаңыз.

5. Нәтижені жұмыс үшін  тиімділігін қамтамасыз етіңіз.