Стресс жайлы теориялық қағидалар

 

6.   Көкірек   кермеңіз.   "Сізге ұнайды ма, егер де біреумен сөйлесіп тұрсаңыз, сіздің қарсыласыңыз үнемі сізді басып жаншып тастаса?". Бұл адам қарым-қатынаста өзінің үстемдігін көрсеткісі келгендігі. Бұндай жағдай болмас үшін, қарым-қатынасты теңдей дәрежеде, жоғарыдан қарай емес құрыңыз. Бірінші болып тас атпаңыз, пікірлеріңізге аса мұқият болыңыз!".

7. Талдау қажеттігі. "Қоғамдық  өмірде пайда болатын көптеген  кикілжіңдерді ескерту мақсатында  конфликтологиялық зерттеулердің  дамуына көмектесетін себептерді  алдымен анықтап, сосын оларды әбден зерттеу керек. Кез-келген кикілжің, ол өндірісте, не тұрмыста демалыс сәтінде болсын, ол нақты бір себептерге орай және белгілі бір жағдайларда туындайды. Осы нақты себептер сол немесе өзге өмір саласындағы   жалпы    проблемалар   мен   қарама-қайшылықтарды бейнелейтін болады. Сондықтан, кикілжіңдерді ескерту үшін, кеңірек дамыған, тараған жағдайлар мен олардың қорытындысының объективті себептерін түсіндіріп, әрі талдап отыру керек.

"Психологиялық, жеке-дара  тұрғыда кикілжің себептерін  жою оған қатысушылардың мотивациясына әсер етумен байланысты және олардың бастапқы агрессивті ой-тілектерін жауып тастайтын контр мотивтерді алға тартуды білдіреді".

Әсіресе, менің пікірімше, қылмыстық сипаттағы тұлғааралық  кикілжіңдерді ескерту өте маңызды (қызғаныштан өлтіру, қызғану негізінде  зорлау, тонау тағы басқалары) зорлыққа дейінгі субъектілердің мінез-құлық мотивтерімен кикілжің жағдайының мәнін талдаудың нақ өзі ескерту шарасы болар еді.

 

8. Ситуацияға қарым-қатынас пен ондағы мінез-құлықты өзгерту. Проблемалық ситуацияға адам өз мінез-құлқына және оппоненттің психикасына әсер ету арқылы әсер етуге болады.   Әрине,  көп жағдай    қарым-қатынасқа түсе білу шеберлігіне байланысты. "Қарым-қатынас кикілжің алды деңгейінде, осы деңгейден кәдімгі өзара әрекет қалпына келе білу өте маңызды".  Кикілжің алды ситуациясы әдетте бірте-бірте пайда болады. Сондықтан осы эмоционалды қызуды анықтап алу және оны сауатты түрде тоқтатта білу өте маңызды қадам. Өте қарапайым деген көрсеткіштерге, мысалы тембр, ым-ишара, қимыл мән берген жөн. Мұндайда өзге тақырыпқа ауысып кеткен жөн немесе берілген проблема таныс еместігіне бұра салу керек.

".... біздер, өзіміз  айтқаннан гөрі, өзгелердің сөзіне  аса сезімталмыз. Бұл ерекше  сезімталдық өзімізді қорғауға  байланысты туындайды. Дегенмен, біздер өзгелер дегенде аса мән бермейміз. Сондықтан да өз сөздеріміз бен әрекеттерімізге аса мән бермейміз".

 

9. Өзгеше ойлауға шыдамдылық. Егер де, қарсылас адамның дұрыс еместігін байқасаңыз, оны көрсетудің қажеті шамалы. Осы дұрыс еместікті бөлшектеп  білмегеніңіздің өзі жеткілікті. Мұндайда жасалатын, ескертулерді барлығының көзінше емес,   жеке оңашада айтқан жөн. Көңіл-күйіңіз жаман болып тұрса, мүмкін болатын кикілжіңнен өзіңізді сақтаған жөн.

 

10. Кикілжіңге ішкі дайындық. Айналадағылармен қарым-қатынас кикілжің жағдайдың туындауына іштей дайын бола білу керек және оны шешуге бірлесу, келісу, қашу немесе жол беру сияқты жолдар арқылы іштей дайындалу керек. Айналадағылар да шаршайды, стрессте болады, қозғыш болуы да мүмкін. Қарым-қатынас процесі барысында қызығулар мен әлеуметтік топтардың қақтығысуы мүмкін.

 

11. Күлімсіреу  және достық қарым-қатынас.  Қарым-қатынас барысында партнерлерге аракідік күлімсіреу қажет. Өлеңдегі сияқты: "... күлкіден барлық адамға жылу тарайды".

 

12. Қарым-қатынас партнері жайлы ашық қызығып сұрастыру. Бұл Д.Карнеги нұсқауы. /16,125/

Ашық түрде ол адам жайлы сұрастыру ол адамның проблемасын  түсінуде, оған көмек беруде өте  маңызды. Әрбірден соң, айналадағылардан өте көп күтудің де қажеті жоқ. Сіз егерде қарсыласыңыздан бір нәрсені күтсеңіз, ал ол өзге нәрсені көрсетсе, бұл деген кикілжің отын тұтату деген нәрсе емес. Сіздің партнеріңіз көріпкел емес, тек сіз оған жай ғана нені тілейтініңізді айтсаңыз болды.

 

13. Кикілжің жағдайдан өзіңді алып қашу. Кикілжіңге араласпауға, байланыспауға үйрену керек. Мынаны білу маңызды: қарсыластыратын әрекеттер немесе өзге адамның теріс эмоциялары жиі жағдайда, сізге қарай   бағытталмаған   мұндай   түрдегі   қатынас   кез-келген   оқыс қақтығыстарда маңызды.   Жиі жағдайда кикілжіңдер қоғамдық көлікте немесе дүкенде, әсіресе қартаң адамдар мен жастар арасында болып жатады.

 

14. Жылы атмосфера құрыңыз. "Ең басты адам - сіздің алдыңыздағы адам. Егер де сіз осы ережені ұстанатын болсаңыз, онда сіз тек қарсыласыңызды көретін боласыз, мейлі ол тәрбиесіз, ақылсыз, агрессивті болсын.    Қаншалықты сіз оның теріс жақтарын көретін болсаңыз, соншалықты сіз ерекше таланттысыз".

 

Әрі кикілжіңді жоюда  келесі әдістерді қолдануға болады. (бұл әдістерді өзіндік жұмыста да, топтық жұмыста да қолдануға болады.).

1. Ми шабуылы әдісі баламаларды іздеуде қолданылуы мүмкін. Кикілжің мүшелері бір команда болып, екі жақ та ми шабуылын қолдана отырып, кикілжіңнің мүмкін болатын себептерін және одан шығу нұсқаларын алға тартуларына болады.

 

2. Автоматты түрде  жазу әдісін адам өзінің реакцияларын анықтауда қолданылады. Бұл әдісті әр адам жеке түрде "өзіндік сезім күнделігі" деп,  немесе өзге сезімді бөлшекетеп қарастырса, онда болатын кикілжіңге ешқандай қосылмайсыз.

 

3. Ойша елестету әдісі адамның өзінен көмек сұрап, ішкі даусы арқылы жауап алуда маңызды. Мұны әсіресе үйқы алдында жасаған жөн: терең демалыңыз, босаңсыңыз және сізді дір еткізетін жағдайды, ренжітетін сәтті елестетіңіз де, ойша оны алып тастап,   маңызды   өзге   нәрсені   елестетіп   көріңіз.   Осымен ұйықтаңыз.   "Ой - ұлы, керемет күш, яғни біріктіру күші. Бұл энергия және физика заңдарының біріне сәйкес, энергия із-түссіз жоғалып кетпейді ол түрлі формада болып, бір күні пайда болып, ой өмірлік, мәңгі өмір сүреді". [17,10]

 

4. Ойша бақылау немесе еріктік ойлау техникасы әдісі жеткілікті ішкі мотивацияны дамытуда және жаңа шешімдерді жүзеге асыруды бақылауда қолданылады.

 

5. Кикілжің алды жағдайды бақылау әдісі. Бұл әдісті әрбір адам игереді.  Бұл әдіс көмегімен түрлі проблеманы шешуге болады: ішкі кикілжің, қоршаған адамдармен кикілжің. Бұл процесс кикілжің себебін қарастырудан және оның көзіне зейін қоюдан басталады. Жасырын себептерді анықтаған соң, келесі қадам ретінде өткінші реакция  жолымен   проблеманың  коррекциясымен  айналысу болады. Мысалы, егерде кикілжің қарым-қатынастың жетіспеуінен болса, онда оны жөндеу жолдарын іздеу керек.

 

6. "Уақыт түзуі: кикілжіңді талдау әдісі". Уақыт түзуі - уақыт бойына оқиғалардың   өрбуін    көрсететін    график.    Ол   оқиғаларды хронологиялық   тәртіпте   бейнелейді.   Кикілжіңге   араласқан адамдарға кикілжің хронологиясын құруды немесе кикілжіңге апаратын оқиғалар хронологиясын тізіп құруды сұрау керек. Уақыт түзуі адамдарды бір-бірін түсінуге көмектесе отырып, ситуация жайлы тұтастай білуге елес туғызады. Оппоненттер өсіп тұрған проблеманы түрліше көруі мүмкін. Уақыт түзуінің мақсаты - әр адамда қабылдау әртүрлі, өзіңкісімен сәйкес келмейді дегенді мойындатады. Уақыт графигінде дата (ой, күн, жыл) белгіленеді және оқиғаларды хронологиялық тәртіпте бейнелейді".

 

7.   Екінші бір адамды тыңдай білу шеберлігі де кикілжіңді жоюдағы тамаша бір әдіс. Ол адам қаншалықты пікір айту мүмкіндігіне ие болса, соған көп нәрсе байланысты, оның күйі, сенімі. Сенімді байланыс орнатуда сөйлеуші адамға басты рөл беріледі деп есептеледі.  Бірақ, қарым-қатынас тыңдаушының соңғы фигура еместігін көрсетеді. Психологтар зерттеулерінше, адамдардың 10 %-дан аса емес бөлігі ғана тыңдай біле алады.

 

Адам өз эмоцияларын  өлшей білуі тиіс, алған ақпаратының  негізінде тиісті қорытындылар жасай  білгені жөн. Теріс эмоциялар әсерін азайту немесе басу үшін келесі тәсілдерді игеруді қарастырған жөн:

• қабылдау (тыңдап алыңыз, дереу жауап бермеңіз, өзгелердің эмоция, білдіруін сыйлаңыз).

• аңғара білу. (өзіңіздің реакцияңызды бақылай біліңіз).

• зейін шоғырландыру (өзіңізге қарай тұйықталыңыз, терең демалыңыз).

• тыңдауды жалғастырыңыз. (айтылғаннан нені таңдадыңыз, маңыздыны  мәні жоқтан айыра білуді өзіңізден сұраңыз). Кейбір мазақтарды естігенді болыңыз!

• ойланыңыз (өзгенің не ойлап, сезінетінін ойлаңыз)

• өзгенің нені қажетсінетінін анықтап алыңыз. Айтылғанның жасырын жақтарын анықтаңыз.

• Циклды қайталаңыз. (сезімдер мен фактілер екі жақ арқылы түсінілетініне көз жеткізіңіз)

Кикілжің жағдайларда екі түрлі тыңдау түрлері мен әңгімелесудің сыпайы манераларын бөліп көрсетеді:

• пассивті, енжар тыңдау әңгімеге араласпаумен сипатталады.

 

Енжар  тыңдау кикілжіңге қарсы ескерту шарасы ретінде  қарсы

адам өз сезімін белсенді байқата бастағанда және өз пікірін  ұмтылуға бой алғанда аса тиімді.

• белсенді тыңдау - қарсы адамның сөздерін нақтылау, резюмелеу, яғни түйіндеу.

• әңгіменің   сыпайы   түрі   кикілжіңді   тудыру   ықтималдығын төмендетеді және теріс эмоциялардан арылуға көмек береді.

Жоғарыда аталған тәсілдер мен әдістер оларды психологиялық тұрғыдан жүзеге асырғанда ғана тиімді болатынын ескертеміз. Әрі кез-келген әдіс зорлықпен қолданылмауы тиіс, оппоненттің келісімінсіз де болмайды, әрі әрбір кикілжің жағдайына жеке әдіс таңдалуы тиіс, ситуацияны толығымен білмей, бір ғана тәсілмен шешуге болмайды.

Сипатталған кикілжіңді ескерту әдістері мен стратегияларын жалпылап қоса келе, кикілжің алды жағдайларындағы мінез-құлық үлгісін дербес ойластыруға болады, тіпті қарым-қатынас процесін кикілжіңге айналдырмауға үйренуге болады,     және әрбір нақты жағдайда өз мақсатыңа жете білуге тырысу керек.

Сонымен кикілжіңдерді  ескертуде ол жағдайға өз қатынасы мен мінез-құлқың да өзгерту арқылы және оппонент психикасына әсер ету арқылы қол жеткізуге болады.

Кикілжің алды жағдайларына өз мінез-құлқың да өзгертудің негізгі тәсілдері мен әдістеріне мыналар жатады: қарым-қатынас кикілжің алды сипатқа айналғандығын анықтау шеберлігі; оппонент позициясын терең әрі жан-жақты түсіне білуге ұмтылу; өзгеше ойлауға шыдамдылық таныту; жалпы мазасыздану мен агрессивтілікгін төмендету; өз психикалық күйіңді бағалай білу; проблема кикілжіңді емес тұрғыда шешуге үнемі дайын болу; күле білу, юмор сезімінің болуы; айналадағылардан көпті күтпеу; қарым-қатынасқа түсетін адамыңыз туралы толық білу; кикілжің тұрақтылық.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Сонымен берілген жұмыста біз стресс-бұл ағзаның кез-келген талабына өзіндік ерекшелігі жоқ жауабы екенін білдік. Сіздің стресстің 4 түрі бар екенін ( фрустрация, кикілжің, өзгеріс және қысым не зорлық) анықтадық.

Стресс-адам оны қалай  қабылдаса соған байланысты. Стресстің  әрекеттерінің потенциалдық бағасына көптеген факторлар әсер етеді. Олардың  ішіндегілерінің ең негізгісі 4-д: танысу дәрежесінің проблемасы, оларды басқара  алу, оқиғаны алдын-ала болжай алу  және угроза. Біздің стресске деген жауабымыз қиын әрі ұзақ мерзімді болып табылады. Сіздің ол бізге бір уақытта әртүрлі дәрежеде әсер етеді: эмоцияларды, физиологиялық және мінез-құлықтық. Стресске деген эмоцияны әсер ағзада күрделі физиологиялық өзгерістер туғызады. Мысалы: алатын болсақ жиі демалу, жүрек қағысының жиіледі және ас қорыту жүйесінің тежелуі. Ал ағзаның стресстік әрекеттерге физиологиялық әсері 3 фазадан тұрады: мазасыздану, қарсыласу және жүдеу. Егер стрессті жеке аламаса, онда ағза жүдеудң әсерінен құрып кетуі мүмкін. Стресс өте қатты болса немесе қажеттіктер жинала берсе мұндай жағдайда стресс жалғастыратыны нәтижелі болады. Мысалы: тапсырманы орындаудың нашарлауы, тыныш процесстің бұзылуы, жүдеу, психологиялық проблемалар т.б. бірақта стресс жағымды нәтижені де көрсетеді: стресс әдетте біздің жеке өсуімізге көмегін тигізеді сондай-ақ ол болашақ стресстін бізді күшті етеді. Күнделікті стресстің басқа кәсіби стресстер бар-ол жұмыскер. Еңбек кезінде туындайтын стресстік бірнеше түрлері бар.

- Жиілігіне байланысты және күштің көруіне байланысты біреулер күніге «стресс» күйінде болады, бірақ аз көлемде. Ал енді біреулері жылына бірнеше рет, бірақ өте қатты.

- Стресстік әрекеттің  механизімін шығаруға байланысты  немесе стресстік сценари автоматты  түрде қосылады немесе ұзағырақ болады.

Кәсіби стресстің көп  түрі бар. Олар жұмыстың детальдарына байланысты әр түрлі факторлар әсерінен туындайды. Мысалы: ұжымдағы жұмыстың орны, жұмыстағы қарым-қатынас, психологиялық  климат т.б.

Селье айтқандай, стресстен  қану мүшесін емес, сондықтан біз оның керексіз әсерлерінен құтыла аламыз немесе жеңе аламыз. Оны әртүрлі жолдармен жасауға болады. Купер және Маршал методикасына сүйенсе болады, олар шығармашылық стрессті басқаруға негізгі жолдардан көрсетеді. Сіздің Альбрех бойынша стрессті жөнге салу әдісі де тиімді. Ал Касл стресстің кері әсерін тигізетін жолдарынан қалауды көрсетті. Қауыпты және жөнге салынатын әдіс болып табылады. Стресс нәтижелері адамның жеке ерекшеліктеріне де байланысты. Кейбір адамдар басқаларға қараса, стресстің бұзу әрекетіне қарсы тұра алады. Біздің психикалық және физикалық денсаулығына әсер ететін стрессті жеңілдететін бірнеше факторлар бар. Олардың 5 түрін қарастырдық.  Әлеуметтік қолдау, тұрақтылық, өткір сезімдерге талпыну және вегетативті жүйке жүйесінің реативтілігі. Қорыта келгенде айтпайын дегенім.