Арал өңірінің экологиясы

Диссертацияның тақырыбы бойынша жарияланған

ғылыми еңбектер тізімі

а) монографиялар:

1 Боровский В.М., Волков А.И., Волохова А.А., Киевская Р.Х., Можайцева Н.Ф., Некрасова Т.Ф., Нургизаринов А.М., Попов Ю.М., Султанбаева У.М., Харитонова А.Я., Чиркова Р.А. – Антропогенное опустынивание почв Приаралья. Монография, Алма-Ата, «Наука», 1984 г., 202 с.

2 Нұрғызарынов А., Шапшанов Қ. – Арал өңірінің экологиясы (Қызылорда облысы). Оқулық, Алматы, 1996 ж., 170 б.

3 Нұрғызарынов А., Шапшанов Қ. – Арал өңірінде өндірісті экологияландыру (Қызылорда облысы). Монография, Алматы, 2001 ж., 145 б.

4 Нұрғызарынов А. – Атыраулық экотоптардың химиялық экологиясы (Сырдың төменгі ағысы), монография. Қызылорда, «Тұмар», 2003 ж., 168 б.

5 Нұрғызарынов А. – Аралдың экологиялық тынысы. Монография, Алматы, «Ғылым», 2006ж., 224 б.

б) мезгілді басылымдар мен ғылыми жорналдарда жарияланған мақалалар:

1 Нургизаринов А.М. - Агрохимические свойства такыровидных почв Джана-Дарьинского массива и применение удобрений под различные культуры. Кн. «Проблемы освоения низовьев Сыр-Дарьи под рисовое хозяйство» ТР. ин-та почвоведения АН.Каз.ССР. том 17. Изд. «Наука» 1969 г. г.Алма-Ата. с.134-140.

2 Нургизаринов А.М. Динамика плодородия почв в условиях рисосеяния и применение удобрений под рис в Казахстане. Сб. «Интенсификация земледелия Юга и Юго-Востока Казахстана». Изд. ВО ВАСХНИЛ 1978 г. Алма-Ата. с.18-25.

3 Нургизаринов А.М., Кошкаров С.И., Жиенбаев Б.А., Макуов А.М., Сагындыков Ш.С. Динамика водорастворимых солей на рисовых картах-чеках. Жур. «Гидротехника и мелиорация» № 11 ежемесячный теоретич. и научно-практический.  Изд. «Колос» 1979 г. Москва. с.76-78.

4 Нургизаринов А.М., Волков А.И., Некрасова Т.Ф., Можайцева Н.Ф., Киевская Р.Х. Изменение почвенного покрова низовьев Сырдарьи в связи с зарегулированием стока реки и перспективы их использования. Сб. «Особенности технологии возделывания риса на Юге Казахстана». Изд. ВО ВАСХНИЛ 1979 г. Алма-Ата. с.9-30.

5 Нургизаринов А.М., Длимбетов К.Д., Кошкаров С.И., Жиенбаев Б.А., Сагындыков Ш.С., Макуов А.М. К вопросам мелиорации земель и орошения сельскохозяйственных культур в низовьях реки Сырдарьи. Сб. «Особенности технологии возделывания риса на Юге Казахстана». Изд. ВО ВАСХНИЛ 1979 г. Алма-Ата. с.31-45.

6 Нургизаринов А.М. Современное состояние и перспективы использования орошаемых земель в низовьях реки Сырдарьи. Сб. «Изменение природных условий в районах транспортирования и распределения части стока Сибирских рек». Изд. АН КазССР 1980 г. Алма-Ата. с.233-239.

7 Рамазанова С.П., Нургизаринов А.М. Применение удобрения и урожайность риса в Кзыл-Ординской области. Сб. «Повышение эффективности рисовых комплексов в Казахстане». Изд. ВО ВАСХНИЛ 1981 г. Алма-Ата. с.59-66.

8 Нургизаринов А.М., Волков А.И., Попов Ю.М. «Вопросы мелиоративного состояния, проектирования и эксплуатации рисовых массивов Казахстана». Сб. «Повышение эффективности рисовых комплексов в Казахстане». Изд. ВО ВАСХНИЛ 1981 г. Алма-Ата. с.101-107.

9 Садыков А.С., Нургизаринов А.М. Совершенствовать размещения и возделывания культур в рисовом севообороте. Жур. «Земледелие» № 9 ежемесяч. Теоретический и научно-практический.  Изд. ВО «Агропромиздат» 1986 г. Москва. с.31-32.

10 Нургизаринов А.М., Кошенова Г.У., Амриев Р.А. Электрокоагуляционная очистка сточных вод от ионов тяжелых металлов. Сб. «Наука и технология». Изд. НАН Республики Казахстан 1993 г. Шымкент. с.203-204.

11 Маханов Т.М., Нургизаринов А.М., Амриев Р.А. Радионуклиды в объектах среды в зоне Приаралья. Сб. «Медицинские проблемы зоны Приаралья». Изд. Облздравоохранения. 1995 г. Кызылорда. с.26-29.

12 Маханов Т.М., Срымов Н.Ш., Кошенова Г.У., Нургизаринов А.М. Тяжелые металлы в Приаралье. Сб. «Медицинские проблемы зоны Приаралья». Изд. Облздравоохранения. 1995 г. Кызылорда. с.30-32.

13 Куанышбаев Т.Д., Нургизаринов А.М. Влияние добычи нефти в Южном Торгае на экологию Восточного Приаралья. Сб. «Актуальные проблемы теории и методики преподавания в ВУЗе». Изд. Университет им. Коркыт Ата.  1997 г. Кызылорда. с.198-199.

14 Нургизаринов А.М., Арынова К.Ш., Куандыков Е.Ш., Маханов К.Ш. Миграция кадмия в окружающей среде Приаралья. Вестник № 4, 1999 г. Изд. Университет им. Коркыт Ата г.Кызылорда. с.49-52.

15 Нұрғызарынов А., Шапшанов Қ. Қазақстандық шығыс Арал өңіріндегі табиғаттың экология-лық күйі мен әлеуметтік-экономикалық жағдайы. Статья: Ақпараттық талдамалы экологиялық және тұрақты даму жорналы «Дүние», № 5, 2002 ж. “Ecoclub - Astana” қоғамдық бірлестігі. Астана. 35-38 б.  

16 Нұрғызарынов А., Тохтамысов Ә., Айдаров О., Құрманбаев Р. Жаңа атыраулық (Қазалы оазисі) топырақ жамылғысының антро-погендік өзгеруі. Ғылыми-методикалық жорнал. Ұлы Жеңіске 60 жыл. 1945-2005 ж.ж. Хабаршы. № 1, 2005 ж. 13-15 б.

17 Нұрғызарынов А. Арал өңірін экологиялық сауықтыру жолдары. «ХХІ ғасыр және Арал» халықаралық ғылыми зерттеу орталығы. Жинақ «ХХІ ғасыр және Арал» экологиялық оқулары. Қызылорда, 2004 ж. 7-11 б.

18 Нұрғызарынов А., Берденқұлова А. Ескі атыраудың жануарлар дүниесіне экологиялық жағдайдың әсері. «ХХІ ғасыр және Арал» халықаралық ғылыми зерттеу орталығы. Жинақ «ХХІ ғасыр және Арал» экологиялық оқулары. Қызылорда, 2004 ж. 40-43 б.

19 Айдаров О., Нұрғызарынов А. Қазақстандық шығыс Арал өңіріндегі қорықтардың өзекті мәселелері. «ХХІ ғасыр және Арал» халықаралық ғылыми зерттеу орталығы. Жинақ «ХХІ ғасыр және Арал» экологиялық оқулары. Қызылорда, 2004 ж. 161-166 б.

20 Айдаров О., Берденқұлова А., Құрманбаев Р., Нұрғызарынов А. Арал теңізінің құрғаған орыны мен жағалауында өсімдік жабын-дысының қалыптасу сипаты. Статья: Қорқыт Ата атындағы мемлекеттік университеттің жорналы. Хабаршы № 1 (17), 2004 ж. 33-36 б.

21 Нұрғызарынов А., Боранбаева Л. Шығыс Арал өңірінде табиғи биоқорларды пайдалану проблемалары. Статья: Қорқыт Ата атындағы мемлекеттік университеттің жорналы. Хабаршы № 1 (17), 2004 ж. 40-43 б.

22 Нұрғызарынов А., Тохтамысов Ә., Айменова С. Сырдың жаңа атырауындағы ауыл шаруашылығы өндірісінің экологиялық проблемалары. Статья: Қорқыт Ата атын-дағы мемлекеттік университеттің жорналы. Хабаршы № 2 (20), 2005 ж. 7-10 б.

23 Нұрғызарынов А., Тохтамысов Ә., Елеуова Э. Арал өңірін сауықтырудың өзекті мәселелері. Статья: Қорқыт Ата атындағы мемлекеттік университеттің жорналы. Хабаршы № 2 (20), 2005 ж. 3-5 б.

24 Нұрғызарынов А., Ашімова Г.Шығыс Арал өңіріндегі су фаунасының қазіргі күйі. Статья: Қорқыт Ата атындағы мемлекеттік университеттің жорналы. Хабаршы № 1 (19), 2005 ж. 5-6 б.

25 Нұрғызарынұлы А., Қапанов Ж. Сырдарияның атырауында судың экотоп ретінде химиялық ластануы. Статья. Республикалық ғылыми-практикалық конферен-цияның материалдары. Ауыл шаруашылығы өндірісінің жаңа технологиялары: проблема-лары, міндеттері, шешу жолдары. Жинақ: Қызылорда, 2000 ж. 135-139 б.

26 Нұрғызарынов А., Нарманова Р.А., Тохтамысов Ә. Суармалы жердің тұздауы және ондағы химиялық процестердің сипаты. Республикалық ғылыми жорнал. Оңтүстік Қазақстан ғылымы мен білімі, № 5(54) 2006 ж. 62-65 б.

27 Айдаров О., Балтаев Х., Нұрғызарынов А. Қазақстандық Шығыс Арал өңірінде өсімдік жамылғысының қазіргі күйі. Жорнал «Оңтүстік Қазақстан ғылымы мен білімі». Шымкент. №26. 2001.

28 Нұрғызарынов А., Қапанов Ж. Экологиялық дағдарыс жағдайында суармалы жерді пайдаланудың проблемалары. Жорнал «Оңтүстік Қазақстан ғылымы мен білімі». Шымкент. №26. 2001.

29 Нургизаринов А.М. Об усвоении фосфора рисом из лугово-болотной почвы. Инфор.  о работе КазНИИ риса. Изд. «Кайнар», Алма-Ата, 1974.с.19-21.

30 Нургизаринов А.М., Баимбетов К.С. Эффективность удобрений под рис на Тогускенском массиве. Инфор. О работе КазНИИриса. Изд. «Кайнар», Алма-Ата, 1974, с.21-22.

31 Нургизаринов А. Последействие фосфорных удобрений при выпашивании пщеницы после риса. Вестник с-х науки казахстана. 1975, №7. с.19-22.

32 Нургизаринов А.М., Баимбетов К.С. Об эффективности периодического внесения фосфорных удобрений под рис. Научно-техническая информация по сельскому хозяйству изд. «Кайнар», 1975. с.4-5.

33 Ибраев А., Нургизаринов А., Арыстанов И.Ж., Ким А.С., Баимбетов К.С. Эффективность допосевного затопления рисового поля в условиях Кызл-Ординской области. Известия АН КазССР, сер.биологическая, 1974, №5, с.59-63.

34 Нургизаринов А.М., Рамазанов Х.Д. состояние рисовых севооборотов в Кзыл- Ординской области. Сб.»Вопросы рисосеяния в Казахстане». Изд. «Кайнар», Алма-Ата, 1978. с.37-41.

35              Нургизаринов А.М., Баимбетов К.С. Такыровидные почвы тогускенского массива как объект орошения Сб.»Вопросы рисосеяния в Казахстане». Изд.»Кайнар», Алма-Ата, 1978, с.66-70.

36 Нургизаринов А.М., Абдраханов К. Влияние удобрений на урожай риса в зависимости от предшественников на Кзылкусмском массиве орошения. Сб. «Вопросы рисосеяния в казахстане». Изд. «Кайнар», Алма-Ата, 1978, с.102-105.

37 Нұрғызарынов А., Айтбаев М. Күріш егісінің тыңайтқыштары және оны қолданудың тиімділігі. Кітап, «Қазақстан күріші». Алматы «Қайнар», 1982. 127-141б.

38 Кошенова Г.У., Срымов Н.Ш., Куанышбаев Т.Д., Нургизарынов А.М., Амреев Р.А. Загрязнение объектов среды Приаралья свинцом. Сб. «Актулаьные проблемы в экологии и Природопользовании». Часть 1, Кызылорда, 1996. с.43 .

39 Куанышбаев Т.Д., Нургизарынов А.М., Кошенова Г.У. Термическое исследование растворов гологенидов рубидия в водно-диметилформамидных смесях. Сб. «Актуальные проблемы в экологии и природопользовании». Часть 1. Кызылорда, 1996. с.47.

40 Саданов А.Қ., Нұрғызарынов А.М. Арал өңірлік жаңа экологиялық жағдайда биоқорларды пайдаланудың тиімділігін көтеру. Өсімдіктер әлемі және оны қорғау атты халықаралық ғылыми конференция еңбектері, Алматы, 12-14 қыркүйек, 2007 ж., 411-413 б.

41 Нұрғызарынов А.М., Саданов А.Қ. Арал өңірінде көпсапалы шаруашылық жүргізудің тиімділігі. Өсімдіктер әлемі және оны қорғау атты халықаралық ғылыми конференция еңбектері, Алматы, 12-14 қыркүйек, 2007. 399-402 б.

ә) ұсыныстар:

1 Морозов А.К., Әйменов Т.А., Кленов А.А., Нұрғызарынов А.М., Құрамысов А.А., Рамазанов Х.Д., Абдраханов К.А., Пак А.К. – Қызылқұмның суармалы алқаптарында күріш егісін баптау жөнінідегі ұсыныстар. Шымкент, 1977, 24 б.

2 Боровский В.М., Волков А.И., Нургизаринов А.М. – Қызылорда облысының табиғи-климат жағдайы (Ауылшаруашылығы өркендеу жүйесі жөніндегі ұсыныстар, Қызылорда облысы). Алматы, «Қайнар», 1980, 16-18 б.

3 Ділімбетов Қ.Д., Нұрғызарынов А.М., Қошқаров С.И., Жиенбаев Б. – Күрішті суару режимі және жердің қайталап сорлануының алдын алу (Ауылшаруашылығы өркендеу жүйесі, Қызылорда облысы). Алматы, «Қайнар», 1980, 63-69 б.

4 Нургизаринов А.М., Мирманов Б., Аймаханов К., Искаков Б., Садыков А., Арыстанов И.,Шалахатов А., Махамбетов Т. – рекомендации по охране объектов сельскохозяйственного производства от загрязнения.  Кзыл-орда, 1987, 24 с.

5 Нургизаринов А.М., Арыстанов И.Ж. – Климатические ресурсы, земельный фонд и его использование в Кзыл-Ординской области (рекомендации по системе ведения отраслей агропромышленного комплекса, Кзыл-Ординская область) Алма-Ата, «Қайнар», 1991, с.13-19.

6 Тыныштыкбаев Е.Б., Нургизаринов А.М., ШалахатовА., Балтаев  Х.Б. – охрана окружающей среды (рекомендации по системе ведения отраслей агропромышленного комплекса, Кзыл-Ординская область) Алма-ата, «Қайнар», 1991, с.319-327.

7 Шапшанов К., Нургизаринов А., Арыстанов И. – Областная часть государственной целевой программы по спасению Аральского моря и восстановлению экологического равновесия в Приаралье на 1991-1996 годы, и на период до 2006 года («Арал-2006»), 1991, 137с.

РЕЗЮМЕ

Нургизаринов Айжигит

Специальность 03.00.16-Экология

Научные основы экологически устойчивого

развития природно-хозяйственного комплекса Приаралья

Экологический кризис, охвативший казахстанскую часть Приаралья, нанес огромный урон природно-хозяйственному комплексу региона. В последние десятилетия кризис несколько стабилизировался, что дало возможность для реализации ряда экологических проектов. Это возведение Кокаральской дамбы, отделяющей Северного аральского моря (САМ), строительство электростанции «Аклак» и реконструкция ирригационной системы на крупных орошаемых массивах в низовьях реки Сырдарьи.

В этой связи возникает необходимость разработки принципов управления природно-хозяйственным комплексом и эффективного использования природных ресурсов Приаралья.

В диссертации рассматривается состояние природно-хозяйственного комплекса и эколого-мелиоративные условия орошаемых земель в низовьях реки Сырдарьи, оценивается хозяйственная пригодность земель на высохшем дне Аральского моря, дается оценка состоянию загрязнения природно-хозяйственных объектов химическими веществами и социальных условий населения региона.

Объекты исследования: исследования проводились на землях нового освоения в Кызылординской и Южно-Казахстанской областей, на землях старого орошения в низовьях Сырдарьи, полевые опыты с рисом, пшеницей, мелиоративными (кукуруза, многолетние травы) и овоще-бахчевыми культурами; изучались продуктивность полей рисовых севооборотов и влияние доз удобрений на урожай культур (рис, пшеница), влияние различных конструкции рисовых чеков на мелиоративное состояние орошаемыз земель, динамика окислительно-восстановительного потенциала в затопленных почвах под рисом, хозяйственный потенциал новой суши на высохшем дне Аральского моря, определение площади земель, пригодных для освоения, накопление химических загрязнителей в природно-хозяйственных объектах (почва, растение, продукты питания) и социальные условия населения.

Цель диссертации: Оценка и управление природными процессами с целью экологически устойчивого развития природно-хозяйственного комплекса Приаралья.