Жалқы есімдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктері

Жалқы есімдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктері   

МАЗМҰНЫ

 

Кіріспе........................................................................................................................3

 

1 АУДАРМАДАҒЫ ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕРДІ АУДАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

1.1 Аудармада  жалқы  атауларды  берудің лингвистикалық  ерекшеліктері........5

1.2 Жалқы   есімдердің  аудармада  берілудің   амал – тәсілдері.............................9

 

2 Ағылшын тiлiндегi жалқы есiмдерiнiң аудармасы

2.1 Топонимдерді  аудару  ерекшеліктері................................................................13

2.2 Кісі  есімдері,  лақап    және  әлеуметтік  дәрежені  білдіретін  атауларды   ағылшын  тілінде  беру  ерекшеліктері....................................................................16

2.3  Ұлттық  Зоонимдердің  аудармадағы  сипаты..................................................24

 

Қорытынды...........................................................................................................28

Пайдаланыған  әдебиеттер.........................................................................30

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Аударма – түрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың арасындағы қатынас (коммуникация) мүмкіндігін қамтамасыз ету құралы [19, б. 70].

Аударма бар  да, оны зерттейтін ғылым бар.  Бұның біріншісін екіншісінен  бөліп   алып   қарауға  болмайды.  Аударма  қисыны  аударманың   жүйесіне  сүйенеді.

Лингвистикада және аударматануда  да аударма бір тілдегі ойды басқа  тілге  жеткізіп  аудару  ретінде   анықталады (Л. С. Бархударов,  В. Н. Комиссаров, Я. И. Рецкер, А. В. Федорова және т.б.).   

Тілде  ұлттық  діл  болатыны  өз-өзінен  түсінікті,  дегенмен  әлемдік өркениетке  қосылу  үшін  кез-келген  ұлт  өз  рухын  басқа  бір  ұлтқа  жеткізуге,  түсіндіруге  мүдделі  болады.   Сондай-ақ  бір ұлт басқа ұлттың  жетістік-кемістіктерін  өзін  дамыта  түсу  үшін  білуге  тырысып  отырады.  Осы  тұрғыдан  қарасақ,  аударманың,  оның  теориясының  қоғамдық  мән-маңызы  да  ашыла  түседі.  

Аударма – адам  қызметінің байырғы түрлерінің  бірі.  Адамзат  тарихында  бір-бірінен  тілінің  бөлектігіне  қарай  топтасқан  адамдар  қауымдастығы  құрылысымен-ақ  әртүрлі  тілді  қауымның,  топтың  өзара  түсінісіп,  тілдесуіне  дәнекер  болатын  «қостілді»  адамдар – тілмаштар  пайда  болған.  Халық  тіршілігінде  жазу-сызу  қалыптасқан  соң  сөйлеушіге  ілесе,  қосарласа  отырып,  ауызша  аударатын  тілмаштар  легіне  аударуды  жазбаша  түрде  жүзеге  асыратын  тәржімашылар  қатары  қосылады.  Жазба  аудару  қалыптасқан тұстан  бастап-ақ  тәржіма  халықтың  мәдени – қоғамдық  өмірінің  алуан  тіршілігімен  қатар  өріліп,  біте  қайнасып  жататын  күрделі  құбылысқа  айналды.

Аударма – халықтың  рухани  қызметінің,  мәдени  өмірінің  бір  саласы,  халықтар  арасындағы  үзілмейтін  үрдістердің  бірі.  Оның  тұтастай  алғанда  әлем  әдебиетіндегі,  жекелеген  халықтардың  мәдениетіндегі  рөлі  айрықша  маңызды.  Осы  ғасырда  өркениетті  елдердің барлығында  да  аударма  жұмысымен  шұғылдану  өте-мөте  белсенділік  танытып  отыр,  еуропалық  зиялы қауымның  бүгінгі дәуірді «аударма  ғасыры» деп атауында  мән  бар,  себебі  нақ сол ой-санасы  жоғары  қауым  бұл  арнаны  жер  бетіндегі  күллі  ұлттар  мен  ұлыстардың  келісім-татулығын,  бейбіт  қарым-қатынастарын  қалыптастыруға  сүйеу  бола  алатын  басты тіректердің бірі  деп таниды.

Демек,  аударма  ісі – қоғамдық  құрылымдағы  қайшылықтарға,  саяси  ағымның  екпініне  тәуелсіз.  Сөз  жоқ,  бір  тілден  екінші  тілге  аудару  ісіне  жүктелген  міндет  әр заманның  талап–мақсаттарына  сай  әр қилы  болды.  Қазіргі  заман  деңгейінен  қарағанда,  соңғы бергі  тарихта,  бастапқыда  ауызша  кейіннен  біріңғай  жазбаша  қалып  қалған  тәржіма  шаруасының  қазақ халқы үшін  мәдени-танымдық,  қоғамдық-әлеуметтік  сан  түрлі  қызметінің екі арнаға  қарай тоғысатынын көруге  болады:  оның  бірі – білім  -ғылымды,  оқу–оқыту  ісін  дамытуға  қосқан  үлесі;  яғни  ағартушылық  қызметі;  екіншісі – қазақ  әдеби  тілінің  қалыптасуына,  тілдің  сөздік  қорының,  ғылыми  аталымдар  жүйесінің  қосқан  үлесі:  жазба  әдебиет  нұсқасы  ретіндегі  тілді  байыту  қызметі.

Бір  тілден  екінші  тілге  аудару  процесіндегі  ортақ  заңдылықтарды  танытатын  белгілердің  бірі – әр халықтың  лингвомәдени  ерекшеліктері.  Лингвомәдени  ерекшеліктер,  ең  алдымен аудармашының  лингвоэтикалық  құзыретін талап етеді.

Мәдениеттің  тілдегі  көрінісі,  ұлттық  мәдени  сипаттардың  тілдік  құралдар  арқылы  белгіленуі  қазақ  ғылымында  ретроспективалық  ыңғайда  этнолингвистика  аясында  қарастырылып  келгені  белгілі.  Сонымен  қатар  ғасыр  соңындағы  жаңа  ғылыми  бағыттарда  қоғам,  қоғамдық  құрылым,  жеке   адамның  қоғамдағы  мінез–құлқы,  табиғат  құбылыстары,  қоршаған табиғи  орта,  өсімдік,  жан–жануар  ерекшеліктері,  сондай–ақ  адамның  антропологиялық  келбеті,  ішкі  жан–дүниесі  белгіленетін,  осыларды  концептуалды  немесе  образды  түрде  атайтын  тілдік  құралдардың  қай-қайсысында  да  лингвомәдени  сипат,  мәдениет  пен тілдің  қарым–қатынасы  көрінетінін  дәлелдеуге  ұмтылыс  бар.

Курстық жұмыстың мақсаты: Ағылшын тiлiндегi жалқы есiмдер аудармасының ерекшеліктерін зерттеу;

       Курстық жұмыстың міндеті:

• Аудармада жалқы  атауларды  берудің лингвистикалық ерекшеліктерін зерттеу;
• Жалқы   есімдердің  аудармада  берілудің  амал–тәсілдерін қарастыру;
• Топонимдерді  аудару ерекшеліктерін анықтау;
• Кісі  есімдері,  лақап    және  әлеуметтік  дәрежені  білдіретін  атауларды  ағылшын  тілінде  беру  ерекшеліктерін зерттеу;
• Ұлттық  Зоонимдердің  аудармадағы  сипатын беру.

Курстық жұмыстың өзектілігі:

Курстық жұмыстың теориялық және практикалық  маңызы:

Курстық жұмыстың құрылымы:

Курстық жұмыстың әдістемелік негізі:

 

 

 

 

 

1  АУДАРМАДАҒЫ ЖАЛҚЫ ЕСІМДЕРДІ  АУДАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

 

1. Аудармада  жалқы  атауларды  берудің 

 лингвистикалық  ерекшеліктері

 

Тілдердің  лингвомәдени  сипаттамалары,  рухани  ұлттық  мәдениетті  танытып  тұратын  тілдік  құралдар  (лингвокультуремалар)  екі  тілдегі  мәтінді – түпнұсқа  мен  аударма  мәтінді  салыстырғанда,  нақтырақ  байқалады.  Лингвомәдени  ерекшеліктері – ұлттық  мәдениетпен  біте  қайнасқан,  ұлттық  мәдениеттен  бөлшектенбейтін  төл  сипат – белгі:   сондай – ақ  мәдениеттердің   байланысы  мен  қарым – қатынасынан  туындаған  сипаттар  да  бар.  Бұл  құбылыстарды  зерттеуге  көркем  әдебиеттегі  тұрақты  теңеулердің,  арнаулы  ақпаратты әдебиет пен көркем  әдебиеттегі фразалық  тіркестердің  салыстыруы  көп үлес  қосады. Аударылатын  әдебиеттің тілі мен  түпнұсқаның  тілін  қатар  салғастыру,  сондай–ақ  мифологиялық,  теориялық  атауларды,  материалдық  мәдениет  атауларының, уақыт пен  кеңістікке  қатысты  ұғымдар  атауларының  және  бұл  аталғандарды  белгілейтін  образдық  құралдардың  аккумуляциялық  қызметінен  де  мол  мәлімет  береді.

Бір  тілден  екінші  тілге  аудару  қоғамға  басқа  елдің  мәдениетімен  етене  араласуға,  яғни  аударма  арқылы  екінші  халықтын  мәдениетімен  пікір  алмасып,  қарым–қатынасқа  түсуге  мүмкіндік  береді. Белгілі  бір  ұлтқа,  халыққа  тән  мәдени   ерекшеліктерді  екінші  тіл  оқырмандарына  өзгеріссіз  жеткізу – аударма  саласындағы  маңызды  мәселе.

Аудармашыға  қойылатын  ең бірінші талап:  ол  екі тілді  де  барынша жақсы білуге  тиіс.  Оның  үстіне,  сөз мәнін,  көркемдіктің  қадірін білетін,  өмірге  суреткерше  қарап, әрбір көрініс пен құбылысты көркем  образдылық  тұрғысынан  ұғына  алатын  қиялы  ұшқыр,  ойы  терең,  жаны  сергек те  сезімтал,  ақындық–жазушылық  дарынның  иесі  болу  керек.

Бұл  айтылғандарға  қосымша,   аудармашыға  ауадай  қажет  нәрсе – нағыз  энциклопедиялық  жан-жақты,  жоғары  мәдениет.  Ол  түпнұсқаның  тілінде  сөйлейтін халықтың  тарихынан,  тұрмыс–салтынан,  сол  дәуірдегі  қоғамдық  қалыбынан  мол  хабардар  болуға  тиіс.  Тіпті  жалғыз  сол  халықтың  ғана  емес,  жалпы  адамзат  тарихы  мен  мәдениетіне  байланысты  көп  нәрседен  мағлұматсыз  болмауы  керек.  Өйткені  ол  әрбір  ойдың  түпкі  төркіні  қайдан  шығып  жатқанын  біліп  отырмаса,  сөздің  арғы  сырын  жеткізе  алмайды.  Бұл  тұрғыдан  аудармашыға  ғалымдық  білімпаздық,  әр  алуан  сөздіктер  мен  энциклопедияға  үйірсектік  керек.   

Тілдегі жалқы есімдер  дегеніміз жекелеген заттардың  бейнелеу қызметін атқаратын, заттық мағынаны беретін арнайы атаулар тобы. Қазақ  аудармасының  тарихында  жалқы  есімдерді  мүмкіндігінше  аудару  үрдісі  де  болған.  Мысалы:  Пушкин – Зеңбіреков,  Лев  Толстой – Арыстан  Жуанов,  сондай–ақ  Н.Гогольдің  кейіпкерлері:  Собакевич – Итбаев,  яичница – уыз құймағы  (М.Дәулетбаевтың  аударуы);  А.Чеховтың  «Лошадиная  фамилия»  шығармасындағы   Овсов–Сұлыбаев  (А.Ахметовтің  аударуы).  Соңғы сөзді Бекмұхамедов  сол   күйінде қалуын  ұсынса,  С.Талжанов  Сұлыбаев  деген баламаны  дұрыс аударылған  деп табады,  өйткені  ғалымның  пікірінше  кейіпкердің  есімінің  «сұлымен»  байланыстылығы  шығарманың  идеясымен  үндес.  Мұнан  шығатын  мәселе – сол  жалқы  есімді  басқа  тілге  жеткізудің  жолы  қандай  екенін  іздеу. 

Жалқы  есімдер  мен  атауларды  берудің  көбінесе  транскрипция,   транслитерация,  калька  әдістері  қолданылады.  Ағылшын  тілінің  грамматикасы  латын,  ал  орыс, қазақ тілдерінің  грамматикасы  кирилица  жазуына негізделгендіктен жалқы есімдермен  атауларды екінші  бір тілде беру  барысында,  аудармашылар  үшін   қиындақтар  туу мүмкін.  Оқырмандардың кейбірі бір ағылшын есімінің  орыс  немесе  қазақ тіліне  екі  түрлі  аударылатындығына  көңіл  аударады.  Мысалы:  William – Вильям,  Уильям,  Watson – Ватсон,  Уотсон.  Мысалға  Charles есімі  ағылшын  короліне  қатысты  айтылатын  болса,  «Карл»  болып  аудрылса,  қазіргі  таңда  Чарлз  болып  аударылып  жүр.  Бұл  не  себептен?  Жалқы  есімдерді  екінші  бір  тілде  беруде  белгілі  бір  тұрақталған  ереже  жоқ  па  деген  сауал  туындайды.

Бұрынғы  уақытта  жалқы  есімдер  транслитерация  тәсілімен,  яғни  сөздің  фонетикалық  транскрипциясын  еске  алмай,  сөздің  графикалық,  яғни  әріптік  формасын  беру  көп  қолданылып  келді.  Мысалы,   ағылшын  ғалымы  Исаак  Ньютонның  (Isaac  Newton)  есімі  осы  жолмен  берілген.  Уақыт  өте  келе  транскрипция  тәсілі,  яғни  орыс  әріптерімен  ағылшын  сөздерінің  фонетикалық  берілуі,  Исаак  Ньютон  есімі  аудару  барысында  Isaac  транслитерация тәсілімен, ал Newton транскрипция тәсілімен  аударылған-дығына  көз  жеткізуге  болады.  Кез  келген  аудармашы  орыс немесе  қазақ  тіліне  жалқы  есімдерді  қалай  дұрыс  аудару  керектігін  жақсы  білуі  қажет.  Жалқы  есімдерді  аудару  барысында  белгілі  бір  әріптердің  немесе  дыбыстардың  екінші  бір  тілде  болмауына  байланысты  фонетикалық  алмасулар  кездесіп  тұрады. 

Географиялық  атаулар  екінші  тілге  әр  түрлі  жолмен  аударылады. 

1. Калька  тәсілі  арқылы.  Егер  олардың  құрамына  аударылатын  компонент  кірсе.  Мысалы,  The  rocky  Mountains – Скалистые  горы,   The  Salt  Lake – Соленое  озеро,    The  Black  Sea – Черное  море  т.б.
2. Транскрипция  тәсілі  арқылы  аударылады.  Мысалы,  Florida – Флорида, Washington – Вашингтон,  Pearl  Harbour – «Перлхарбер» - «Жемчужная  бухта»  деп  аударылмай  бастапқы  қалпында  қалған.
3. Аралас  тәсілі  арқылы  аударылады,  яғни  семантикалық  және  транскрипция.  Мысалы, Gulf  of Mexoco – Мексиканский  залив,  River  Thames – река  Темза, The  Pacific  Ocean – Тихий  океан,   Hilton  Hotel – отель  Хилтон.  

Ал,  кейбір  географиялық  атаулар  аударма  тілінде,  түпнұсқамен  мүлдем  сәйкес  келмейді.  Мысалы,  England – Англия,  The  English  Channel – Ла  Манш.   

Басылым   атаулары,  көше,  алаң,  музыкалық  топтардың  атаулары  да  транскрипция  тәсілімен  аударылып,  екінші  бір  тілде  өз  атауын  сақтап  қалады.  Мысалы,  Wall  Street  Journal – Уолл Стрит Джорнал,  Beatles – Битлз,  The  Capitol – Капиталий,  Detroit  Red  Wings – Детройт Ред Уингз.  Қазіргі таңда көптеген  журналистер немесе  осы салада  істейтін  адамдар ағылшын атауларын аударуды  керек ететін  сөздердің барлығын,  аудармай  тек  транскрипция  тәсілі  арқылы  берудің  нәтижесінде  мәтін  толығымен  ағылшын  сөздеріне  толы  болады.  Бұл  дұрыс  емес,  түзетуді  қажет  етеді.  Кейбір  атауларды  дұрыс  қысқартпай,  бір–екі  әріппен  аударады.  Халықаралық  ұйымдар,  мемлекеттер,  қызмет  және  партия  атаулары  әдетте  аударылады.  Мысалы,  Conservative – консервативная,   House  of  Presentetives – палата  представителей,    US  department  of  state  - государственный  департамент  США.

Бірақ  бұл  жерге  де  бұл  ережеге  бағынбайтын  атаулар  кездеседі.  Мысалы:  Scotland  yard – управление  Лондонской  полицией – Скотланд  Ярд  болып  аударылады.  Foreign  office – иностранный офис  емес,  министерство  иностранных дел, соедененного  королевства,  яғни  Форин Офис  болып қала  береді. Intelligence service – развед управление  Великобританий,  яғни  Интелидженс Сервис  болып қала  береді.

Ал, оқу орындарының  атаулары жартылай немесе толығымен  семантикалық  аудармаға  ұшырайды.  Мысалы,  Westren  Michigan  University – Западно – Мичиганский университет,   Cherry  Hill  High  School – школа высшей  ступени Черри Хилл,  St.Petesburg  State  University – Санкт – Петербургский государственный университет.  Сонымен қатар,  көлік марка,  басылым атаулары  транскрипция  арқылы  беріледі.  Мысалы,  Subaru – Субару,   Ford  Mustang – Форд  Мустанг,   Facts  on  File  - Фактс  он  Файл,  Новая  газета - Novaya  Gazeta.