Қазақстан флорасы мен фаунасының түрлік әртүрлілігі

   Өсімдіктің  ландшафтқа антропогендік әрекеттің  өзіне тәнділігі ол күкірт  газымен ауыр металдардың (мыс,  мырыш, қорғасын, кадмий, темір, марганец, мишьяк) ерітілген қосылыстармен  қатты аэрозольдар түрінде аэральдық  жолмен түсуі. Ағаш өсімдіктердің  жапырақтары металдарды қомақты  мөлшерде жинақтайды. Шаңның бір  бөлігі жапырақтарда нық ұсталады  және нөсерлі жаңбырлардан кейін  де қорғасын, мырыш, кадмий мөлшері  жоғары болып қалады.

   Жануарлар  мен адамдар организмінде метоболикалық  үрдістер деңгейін анықтайтын  ферменттік реакцияларда микро  элементтер мен витаминдер тығыз  бірлестіктер болады. Организмде  зат алмасу үрдісінің бөлігі  минеральдық алмасу болады. Минеральдық  элементтер ферменттер молекуласының  (А коэнзимі, каргоангидразалар,  цитохромдар) гормондардың (инсулин,  тиреоидин), витаминінің құрамына кіреді.

   Минеральдық  заттар ферменттердің активаторлары  мен ингибиторлары болады және  жасушаның біртұтастылығын сақтауға  қажет. Гиповитаминоздар мен әртүрлі  аурулар минеральдық алмасу бұзылуының  себебі болады.

   Су алмасу  үрдістері кейбір тұздарға тәуелді.  Мысалы, натрий тұздары ұлпаларда су тоқталуына келтіреді. Калий және кальций тұздары және осы тұздардың көп мөлшерлері бар тағамдық өсімдіктер (картоп, жемістер) организммен суды шығаруға ықпал жасайды.     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Атмосфералық  ауаның және судың  ластану дәрежесін  кешендік гигеналық  тұрғыда бағалау.

Атмосфералық  ауаның көп құрамдық ластануында  М.А.Пинингин ұсынған, кешендік көрсеткіш  «Р» қолданылады, оның есептелінуі  мына формула бойынша жүргізіледі:

Р=,                                         (1)

   Онда  Р – ауа ластануының кешендік  аралық көрсеткіші;

- зиянды заттар  ШРЕК-ры 3 қауіптілік  сыныбына мынадай  изотиіимділік коэффициенті  қолданумен: 1 қауіптілік  сыныбына – 2,3; 2 қауіптілік сыныбына  – 1,3; 3 қауіптілік  сыныбына – 1,0; 4 қауіптілік сыныбына  – 0,87; осы коэффициенттерді  ШРЕК еселіктеріне  көбейту жолымен  келтірілген.

   Анықталатын ингредиенттерінің саны бойынша «Р» индекс бойынша атмосфера ластануын кешендік бағалау ең ақпараты және обьективті әдіс болып саналады.

Ингридиенттер саны әр түрлі болған кезде «Р»  кешендік көрсеткіші бойынша атмосфералық ауа ластануының деңгейі

Мәселен, 6 зат  бойынша Алматы қаласындағы орташа шоғарлану (сорт.) және орташа ШРЕК-тен  орташа асып түсу мынадай болады.

1. Әрбір қауіптілік сыныбы заттарының орташа жылдық ШРЕК асу еселіктерін 3 қауіптілік сыныбына келтіреді. 3 қауіптілік сыныбы заттары үшін сондай ШРЕК-дан асу еселігі пайдаланылады (6,0 және 3,3), өйткені асу еселігі 1 көбейтіледі.
2. Атмосфераны ластайтын қоспаларға кіретін барлық заттардың ШРЕК асу еселіктерін «келтірілген» мағыналарын анықтағаннан кейін «Р» кешендік көрсеткішін есептеп шығарады.

Р= қосынды.                           (2) 

К қосынды  – 3 қауіптілік сыныбына «келтірілген»  ШРЕК асу еселіктерінің қосындысы.

   «Р»  көрсеткішін есептеп шығару үшін  «» қосынды шамасын анықтау қажет, ол тең: 

∑=+++++=1,69+36+10,89+36+9+4=97,58. 

   Осы  шамадан квадраттық түбір шығарылады

Р==9,87.                            (3)

3. 1 кестеге сәйкес 9,87 тең «Р» көрсеткіші бойынша ингридинттер санында (6) ластану деңгейі орташа болады.

Жер бетіндегі су қоймалары мен орталықтандырылмаған сумен қамтамасыз ету көздерінің улы заттармен ластану қаупінің дәрежесін бағалау.

   Зиянды заттармен судың ластану деңгейін бағалау мақсатымен орташ ШРЕК асу еселігі есептелді. Ол үшін табамыз:

• Әр түрлі қауіптілік сыныбындағы заттар алу шоғырлануына қатысты шектеліп реттелген шоғырлануларына қатынасы (/ШРЕК);
• Әрбір қауіптілік сыныбы үшін және су ластануының шектеліп реттелген деңгейлерінен асуының орташа мағыналары (//п). Мысалы, алынуы мүмкін: сынап бойынша (1 қауіптілік сыныбы) – 1,2 ШРЕК, кадмий бойынша (2 қауіптілік сыныбы) – 3,0 ШРЕК; никель, хром бойынша (3 қауіптілік сыныбы) – 1,2 ШРЕК+ 1,6 ШРЕК /2=1,4 ШРЕК;
• Өлшемсіз коэффициент N ескерілуімен алынған шағарынды 1 қауіптілік сыныбына келтіру нәтижелері. Өлшемсіз коэффициент N 1 қауіптілік сыныбы заттары үшін 1,0 тең; 2 қауіптілік сыныбы заттары – 0,5; 3 қауіптілік сыныбы заттары үшін – 0,3; 4 қауіптілік сыныбы заттары үшін 0,25.

Мысалы, осы  деректерден алынды:

Сынап бойынша  – 1,2 ШРЕК * 1,0= 1.2 ШРЕК (1 қауіптілік сыныбы),

Кадмий бойынша  – 3,0 ШРЕК * 0,5= 1,5 ШРЕК (2 қауіптілік сыныбы),

Никель,хром бойынша  – 1,4 ШРЕК * 0,3= 0,4 ШРЕК (3 қауіптілік сыныбы),

4 - қауіптілік  сыныбының заттары болмады  (0).

   Әрі қарай  қоршаған орта ластануының кешендік  аралық көрсеткіші (Кқос) формула  бойынша есептеледі:

Кқос= +                                       (4)

Онда е –  жиынтығқ белгісі;

Сі...Сі – қоршаған орта ластаушылардың шоғырлануы;

ШРЕК 1, - шектеліп реттелген ластаушылар шоғырлануы;

, N – заттардың қауіптілік сыныбын ескеретін өлшемсіз коэффициенттер.

Осы берілген үлгі бойынша, алған ШРЕК асу еселігінің орташа мағыналарын, қосумен заттардың  қауіптілік сыныбын ескерумен, су ластану  қауіптілігінің дәрежесін гигиеналық бағалауды береміз:

=1,2+1,5+0,4+0=3,1

Орта нысандарды ластануының қауіптілік дәрежесінің  критерийлері бойынша сұрыптауларға  сәйкес =3,1 болғанда су ластануының қауіптілік дәрежесі «орташаға» жатады.