Сауым маусымының әр кезеңіндегі сауын сиырларын азықтандыру

1.5. Жазғы сауым  мезгілі кезінде сауын сиырларын  азықтандыру 
барысында, кейбір қоректі және биологиялық белсенді заттардың организмге әсер етуі.

    Сауын сиырлар сүттілігін арттыруда оларды жазда азықтандыруды дұрыс ұйымдастырудың маңызы ерекше. Шаруашылықтардың көпшілігі жыл көлемінде сауылатын барлық сүттің тең жартысынан үштен екісіне дейінгісін жазғы сауымда алады.

    Көк азықтар — ірі қараның жазғы уақыттағы негізгі азығы. Жақсы жайылымда сауын сиырлар тәулігіне 70 килограмға дейін көк балауса жей алады. Жас көк балаусаның ылғалдылығы жоғары болғандықтан жалпы құндылығы 0,18—0,29 азық өлшемі аралығында болады. Орташа химиялық құрамын алғанда түрлі жайылым отында 60—80% су, ал құрғақ затында 20—25% протеин, 10—18% клөтчатка, 4—5% май, 35—50% азотсыз экстравтік заттар, 9—11% минералды (күлді) заттар болады. Құрамында мал организмінің тіршілігіне қажетті барлық дерлік қоректік және биологиялық белсенді заттар, ең алдымен витаминдер, өте жақсы сіңірілетін болғандықтан көк азықтардың қоректілігі мен құндылығы өте жоғары бағаланады. Жалпы қоректілігі жағынан көк азықтардың құрғақ заты құнарлы жемдермен тең түссе, биологиялық және витаминдік бағалылығы жағынан олардан анағұрлым басым.

 Жазғы уақытта сиырларды  күн ұзағына (тәулігіне 14—16 сағат), әсіресе ертеңгі және кешкі салқынды пайдаданып өріске шығарған жөн. Жайылымда сиыр жақсы серуендейді. Оның үстіне күн сәулесін қабылдап, ширайды, денесіне белок, май, минералды заттар және витаминдер қоры жиналады. Олардың өнімділігі артып, өнімінің сапасы жақсарады. Мысалы, сүт құрамында каротин көбейгендіктен одан шайқалған май сары түсті, мол витаминді келеді. Сиырлардың күйті жақсы келіп, ұрықтанғыш қабілеті артады.

 Көктемгі уақытта  көк шыға сиырларды бірден  жайылым отына шығаруға болмайды. Қысқы ірі азықтарды бірден шырынды көк балаусамен алмастырса, алдыңғы карындардағы микробиологиялық, процестер күрт өзгеріп, көптеген ішкі газдар пайда болады. Сөйтш сиырдың іші кеуіп (тимпания) кетеді. Тіпті іші де өтеді. Оның алдын алу үшін малды жаңа шыққан көк балаусаға біртіндеп, өріске шығар алдында ірі азықтар беріп алып жайған жөн. .

 Өріс те, суат та онша алыс болмауы тиіс. Жайылымды алдын- -ала тастардан, былтырығы өсімдік қалдықтарынан бөгде заттардан тазартып, сиырларды әрқайсысына бірнеше күннен жаятын өріс-терге бөлген жөн. Сонда бір жағынан жайылым отын сақтап, ал екінші жағынан оларды қажетті мөлшерде көк азықпен қамтамасыз етіп тұруға болады. Бір килограмның орташа қоректілігі 0,22 азық өлшемі, 25 грамм Қорытылатын протеині, 3,0 грамм кальцийі 0,7 грамм фосфоры, 40—60 миллиграмм каротині бар шалғында тірілей салмағы 450—500 килограмдық сауын 
                                                              32

сиырлар тәулігіне 8 литр сүт өндіргенде 40—45 кг, 10—12 литр өндіргенде —55—65 кг, 18—20 литр өндіргенде —65—75 кг көк азық жеуге тиіс. Сүттілігі өте жоғары болса немесе жайылым оты мардымсыз болып, соған орай сиыр күні бойы көк азықты мұндай мөлшерде жұлып жей алмаса, оларды орылған балаусамен қосымша азықтандырады.

 Көк азықтардың  қоректілігі жайылым отының құрамындагы шөп түрлеріне байланысты. Бұршақ тұқымдастардың (бөде, жоңышқа түрлері) құрамында протеин көп болғанымен, олар ыстық тұқымдастарына қарағанда қантқа кедей. Ал ірі қараның алдыңғы қарындарындағы микробиологиялық процостерге ең қолайлысы қант-протеин ара қатынасының 1:1 екенін ескерсек, онда сиырларды ең жақсысы бұршақ және астық тұқымдастар қатар өсетін жайылым отымен азықтандырған тиімді.

 Жазғы уақытта сауын  сиырларды тәулігіне 3—4 рет  суарып, қажетті мөлшерде жалайтын  ас тұзымен қамтамасыз еткен дұрыс

    Іс жүзінде  сиырды көк азықпен қамтамасыз  етудің әр алуан жүйелері қолданылып  жүр. Соның ішінде малды табиғи  және екпе жайылымдықтарда азықтандыру  жүйесі неғұрлым кең тараған.  Жақын жерде жайылымы жоқ ірі  шаруашылықтарда көк азық арнайы  көлікпен жеткізіліп, мал жемшөп астауларынан немесе қорадағы шашпа шөп алаңдарында азықтандырылады. Қолда ұсталып азықтандырылған кезде сиырлар оттегімен қажетті мөлшерде қамтамасыз етілмейді және қимыл қозғалысы да кем болып табиғи зкүн сәулесін қабылдай алмайды. Соның салдарынынан малдың түрлі ауруға қарсы күресу қабілеті нашарлап, тіршілік ету мерзімі қысқара түседі.

    Көптеген шаруашылықтарда  малды қора-лагерьде ұстап азықтандыру жүйесі жан-жақты нәтижелер беріп жүр. Мұндай жағдайда малды қысқы қоралардан жазғы бастырма қалқалармен, қоршаулы шағын өрістемен, азық астауларымен, суағарлармен және сауын қондырғыларымен жабдықталған лагерьлерге ауыстыру ескеріледі. Көк азықпен минералды қосымша азықтар астауларға арнайы шөптартқыш  көлікпен жеткізіліп беріледі. Зоотехниялық тұрғыдан қарағанда бұл жүйенің (қорада ұстаумен салычтырғанда) біршама артықшылығы бар. Сиырлар тәулік бойы таза ауада болады, қимыл қозғалыс шектелмейді, күн сәулесін еркін қабылдайды. Мұндай жазғы мал лагерьі көк азық орылып, жиналатын учаскеге неғұрлым жақсы орналасса шаруашылық соғұрлым көлік тасымалы шығынын азайтып, шабындық алңның әр гектарынан жұғынды көк азықты, жайылымдыққа қарағанда, 20-30 % артық алады.

   Сүт өндірудің  өнеркәсіптік комплексі жағдайында  сиыр қодан азықтандырылып, еркін серуендетіліп отырса, мұның өзі, жайылымда жайып-бағумен салыстырғанда, көк азықты неғұрлым тиімді пайдалануға, әр гектар жерде малды көбірек ұстауға, неғұрлым толық, азықтандыруды дәлірек реттеуге мүмкіндік береді.

    Малды жазда  азықтандырумен қолда ұстаудың жоғарыта айтылғандай қай жүйесін қолданса да, мынадай басты бір жайт қатаң сақталуы тиіс – сиырлар 
                                                          33

бүкіл жазғы маусым кезінде  күн сайын жайылымнан кем дегенде 50-60кг көк азық жей алатындай болуы керек. Ол үшін арнайы әзірленген көк шалғынды алаң жасалады.

    Орталық Қара  топырақсыз аймақтарда көк азық  дақылдарына мал мынадай кезектілікпен  18-25 майдан бастап жайылады:

1. қара бидай көк азығы;
2. күздік бидай көк азығы;
3. көп жылдық шөптер;
4. арасы 10 күндік 3-4 кезеңмен себілген сиыр жоңышқа немесе бұршақ, сұлы аралас егісінің көк балаусасы;
5. көп жылдық шөптер балаусасы;
6. жүгерінің көк балаусасы;
7. жүгері мен турнепстің (тамыр+сабақ) сабақты егісінің көк балусасы;
8. сабақты турнепс (көктемгі егістен);
9. тамыртүйнектілер сабағы.

    Сауын сиырларды қысқы қолдан азықтандырудан жазғы азықтандыруға белгілі бір қажетті шараларды сақтай отырып, бірте-бірте көшіру керек. Клечаткаға бай қысқы рационнан клечаткасы аз жас шөппен азықтандыруға күрт ауыстырылғанда малдың ас қорыту процесі бұзылып, сүттілігі кеміп кетеді. Сондықтан да жайылымдық маусымның 7-10 күнінде мал өріске шығарылғанға дейін ірі шөппен азықтандырыла бастауы, ал өрістету мерзімі бірте-бірте ұзартыла түсуі керек. Астаудан азықтандырылған кезде сиыр рационына ірі шөпер (пәшен, сабан) араластырылып отырады да, 7-10 күн көлемінде рационнан шығарылып тасталады.

    Жайылмда жазда  жайып, азықтандырған кезде сиыр  табынына белгілі бір өріс  учаскелері бекітіліп беріледі. Шаруашылықта жайылымдықтың жекелеген өрістерін кезекпен пайдаланудың, оларға тыңайтқыш енгізу мен суарудың және жайылымдыққа агротехникалық күтім шараларын жасаудың календарьлық жоспар-графигі жасалады.

   Бір гектар  жерде жайлатын сиыр саны жайылым  отына және шаруашылықтың үстеп  азықтандыру мүмкіндігіне қарай белгіленеді. Бір өрісінің шөбін мал 4-5 қайтар жайылып жей алатын суармалы екпе жайылымдықтардың әр гектарында 3-4 сүті сиырды 140 күн азықтандыруға болады.

   Ферманың жаздыкүнгі  тәртібі бойынша сиырдың өрісте  жайылатын уақыты нақты белгіленіп, ол қатаң сақталуы керек. Жалпы, малдың тәуліктік өрісіне 12 сағаттан кем бөлмеген жөн.

    Жайылымдық  шөбінің шығымдылығын дұрыс пайдалануда,  негізінен алғанда, малды өрісте  оттудың қалай ұйымдастырылғаны  шешуші роль атқарады. Жайылым реттелмей, жүйесіз бей-берекет пайдаланылуы да, жүйелі түрде рет-ретімен тиімді пайдаланылуы да мүмкін. Ал жүйесіз жайылған жағдайда шөп қалай болса, солай қайта-қайта шиырланып желінеді. Мұндайда мал тісімен қырқылған шөптің қайта өсіп, жетілуіне 
                                                           34

қажетті қоректік заттар қоры тез сарқылады да, өсімдік  солып, семіп, өліп қалады. Сондықтан  жайылмдық шөбі жыл сайын кеми түседі, аралас шөптер құрамы арамшөптермен  бүлініп, ала-құла болып кетеді. Жайылымдықты реттеп пайдаланудың негізі кезекті өрістік жайып-бағу болып табылады.

    Жеке-жеке өрісті  кезекпен пайдалану желінген  шөптің мал қайта айналып оралғанша  толық өсіп, жетілуіне қолайлы  жағдай туғызады. Сонда өсімдік  өзінің жер бетіндегі жанды  бөліктерін жақсы сақтап, қоректік затар қорын өайта жасап алады және көктемгі тыңайтқыштарды жақсы пайдалана алады. Сөйтіп кезекті өрістерді пайдалану жайылымдыққа дер кезінед және дұрыс күтім жасауға мүмкіндік береді. Ал осының бәрі келіп жайылым шөбінен шығымдылығы жақсы, әрі тұрақты мал азығын әзірлеуді қамтамсыз етеді. әсіресе, малды өріс-өрісте жайып-бағудың артықшылығы жайылымдық шөбің сиреп, сұйылатын кезі – жаздың екінші жартысында ерекше көзге түседі.

   Малды жүйесіз  жаюдан кезекті өрістерде жүйемен бағудың тағы бір артықшылығы жүйесіз жермен көлемі бірдей жүйелі жерде мал санын 30 % артық ұстауға, сонымен қатар мал өнімін 35 % артық алуға болады. Жүйелі өрістерде мал гельминит ауруына тез шалдығады. Көшірмелі электр-сым қоршаулы электр-бақташы өрістерде малдың жарты күн не бір күн оттауына жетерлік шөбі бар шағын учаскелер запасы жасалады. Оты тың мұндай шағын учаскелер әсіресе аса сүтті сауын сирыларды жиі-жиі ауыстырып жаюға өте қолайлы. әдетте сиыр таңертең кешке ғана дайылып өткен учаскегк жайылады да, біршама оттаған соң қоршау алынып, екінші шөбі тың жерге жіберіледі.

    Екпе жайылымдарды шағын мөлшерлі учаскелерге бөліп пайдаланғанда, шөптің шығымдылығы өрістік жүйемен салыстырғандағыдан 10-15 % артық болады екен. Сонымен қатар, сауын сирыды мөлшерлі учаскелерде жаю, өріске қарағанда, оның күнделікті сүттілігінің мөлшерін тұрақтандыра түседі.

   Сауын сиырдың  мезгілдік рационы ауысқан сайын,  бақылау деңгейін төмендетпеген  жөн. Жазғы жайылым маусымы  аяқталып, қайтадан қыстауға түсерде  көктемгі ауысу тәсілін еске алып, рацондағы мал азығын да ауыстыру қажает.

   Жазғы жайылым  маусымын біртіндеп қысқартып  малдың тәуліктік рационына жас  сүрлем, ірі азық қосқан жөн.

   Жазғы жайылым  маусымын қырау түсуден 2 апта  бұрын аяқтау керек. Себебі  қырау екпе шөппен бірге асқазанға, қарынға түсіп, малдың ауруға ұшырауы мүмкін.

   Қорытып айтқанда, сауын сиырларының азық базасын  нығайта түсу үшін екпе жайылымдықтарда  кезекті өрістер мен мөлшерлі  учаскелер айналымын жүйелі түрде  кең пайдалануға мамандана түскен  жөн. Сонда ғана сүттілігі де, еттілігі де артып, өнімінің сапасы жақсарады, өзіндік құны арзанға түседі. 
                                                          35

ІІ. Есептеу  бөлімі

2.1. Сауын сиырларына  тәуліктік рацион жасау, және  осы рациондарды талдау. Сауым маусымының әр кезеңіндегі сауын сиырларын азықтандырудағы жылдық азық мөлшерімен қоректік заттардың есебі.

Рацион құру және нормасын білу керек, _________________сауын сиырға,тірілей  салмағы ___________кг, туған кезені ________ , алынатын сүт /тәулігіне/кг, ____сауын мерзімі __қыс__.