Жасөспірімдер қылмыстылығы, онымен күрес шаралары

      Сонымен бірге, кәмелетке толмаған  құқық бүзушының психологиялық,  жас ерекшеліктерін назарға ала отырып, заң шығарушы осы категориядағы істерді тергеу мен сотта қараудың ерекше түрлерін қарастырған. Олар кәмелетке толмағандардың мүддесін қорғаудың қосымша кепілдіктері ретінде қызмет атқарады.

      Бұл нормалардың бірінші кезектегі міндеті - тұлғаның заңды мүдделері мен құқықтарын бұзуды болдырмау, қылмыстық сот ісін жүргізудегі қатал заңдылықты қамтамасыз ету және сот әділдігінің заңда белгіленген мақсаттарына жету. Қылмыстық іс жүргізудің кәмелетке толмаған қатысушылары - бұл құқықтың, оның ішінде қылмыстық істерді жүргізу құқығының ерекше субъектілері. Олар құқық пен заңда танылған мүдделердің үлкен шеңберін иеленеді, бірақ өз құқықтарын толық көлемде қорғауға және іске асыруға қабілеттері жетпейді.

      Сондықтан жасөспірімдер үшін олардың құқықтары мен заңды мүдделерінің ерекше кепілдері бекітілген. Оларға негізінен, қорғаушының, заңды өкілдің міндетті түрде қатысуы, жасөспірімнің интеллектуалдық, ерік-жігер, психикалық даму деңгейін анықтау үшін психологиялық сараптамадан өткізу және т.б. жатады.

      Қылмыстық іс жүргізу теориясында  айыпкердің қорғау алуға құқығы  заңда берілген құқықтардың жиынтығы  ретінде түсіндіріледі, олардың  көмегімен айыпкер өзіне тағылған  айыптан қорғану, толық немесе  ішінара ақталуға қол жеткізу, жауапкершілікті жеңілдету, сондай-ақ өзінің заңды жеке және мүліктік мүдделерін қамтамасыз ету мүмкіндіктерін пайдалана алады. Қорғау құқығы, айыпкерге заңда берілген басқа да құқық өкілеттіктермен бірге, қорғаушының көмегін пайдалану құқығын да қамтиды.

      Осылайша, айыпкердің қорғау құқығы оның жеке пайдалана алатын құқықтарының жиынтығын және процесте қорғаушы қызметін пайдаланумен байланысты құқықтардың жиынтығын қамтиды.

      Айыпкердің зияттық кемелсіздігі, істің нақты жағдайына жас  шамасына қарай өзіндік көзқарасы оны қорғау үшін елеулі маңызға ие болады және кәмелетке толмаған айыпкердің өз мүдделерін заңды өкілдің көмегімен жүзеге асыруына жәрдем түрінде қосымша кепілдіктерді енгізуге себепші болды. Бұл мақсатқа қол жеткізуге педагогтың, психологтың іс жүргізудегі арнайы рөлі көмектеседі.    

        Кәмелетке толмаған айыпкерді  қорғау жоғары кәсіптік шеберлікті  ғана емес, сонымен қатар жасөспірім  психологиясын білуді қатынас  тәжірбиесін қажет ететін қиындықтармен  сабақтасып жатады. Сондықтан, кәмелетке толмаған айыпкерді қорғауды мүмкіндігінше, жасөспірімдерді қорғауға маманданған, балалармен жұмыс тәжірбиесі бар қорғаушының жүзеге асыруы тиіс.

      ҚР ҚІЖК-нің 71- бабының 1-бөлімінің  2-тармағына сәйкес істердің осы  категориясы бойынша міндетті болып табылады.

      Егер жасөспірім сезікті, айыпкер  не олардың заңды өкілі қорғаушымен  келісімге келмесе, онда тергеуші, прокурор, сот іс бойынша қорғаушының  қатысуын қамтамасыз етуі тиіс.

      Процеске қорғаушының қатысуы  - айыпкердің қорғау құқығы қағидасын жүзеге асырудың бір түрі.

      Қорғау құқығын жүзеге асыру  - бұл сот әділдігін табысты  түрде жүзеге асырудың қажетті  шарты.

      Айыпкерге қорғау құқығын қамтамасыз  ету осы жағдайдың ерекше маңыздылығына  байланысты конституциялық қағида  дәрежесіне көтерілген. Ол ҚР Конституциясының 13-бабында бекітілген.[26;13бап]

      Айыпкерге қорғау құқығын қамтамасыз  ету - қылмыстық іс бойынша  ақиқатты анықтаудың, сот шешімінің,  қаулысының, заңды және негізделген  үкімнің маңызды кепілдігі. Бұл  қылмыстық сот ісін жүргізудегі заңдылықтың маңызды кепілдігі.

      Қорғауды шынайы жүзеге асыру  - соттық дәлелдемелерді жан-жақты,  толық және әділ тексерудің  кепілі, іс бойынша шындыққа қол  жеткізудің, тұлғаның құқықтары  мен заңды мүдделерін қорғаудың  қол жетті шарты.

      Айыпкердің қорғау құқығы қол  сұқпаушылық, сот ісін жүргізу  тәсілі, жариялылықты шектеу құқығы  және т.б. құқықтармен тығыз  байланысты.

      Демек, бұған дейін айтылғандай,  кәмелетке толмағандар үшін олардың  құқықтары мен заңды мүдделерінің  ерекше кепілдіктері бекітілген. Егер, жасөспірімдердің құқықтарымен заңды мүдделерін шынайы жүзеге асыруды қамтамасыз етуші барлық кепілдерді жинақтайтын болсақ, онда мынадай негізгі кепілдерді атап айтуға болады: тергеуді жүргізетін соттың және органның кәмелетке толмаған сотталушы, айыпкердің құқықтары мен міндеттерін, басқа да сот талқылауына қатысушылармен құқықтары бірдей екендігін түсіндіру міндеті және т.б.[27; 85]. Ал айыпкер құқықтарының маңызды кепілдерінің біреуі, В.З. Лукашевичтің пікірі бойынша, кінәсіздік презумпциясы қағидасы.[28]

      Айыпкердің кінәсіздік презумпциясы  қағидасы - бұл объективті құқықтық  ереже, оған сәйкес заң үкім  заңдық күшіне енгенше айыпкерді   кінәлі деп есептемейді және  әрбір процеске қатысушыдан іс  бойынша жиналған материалдарды жан-жақты және әділ зерттеудің негізінде осы іске қатысушының бойында айыптаудың заңдылығы мен негізділігіне берік сенім қалыптасқанға дейін айыпкерді кінәлі деп есептемеуін талап етеді.

      Айыпкердің кінәсіздік презумпциясы  қағидасы сот әділдігінің тура кепілдігі болып табылады, қылмыстық іс жүргізудегі объективті шындықты бекітуге көмектеседі.

      Кінәсіздік презумпциясы қағидасы  ҚР Конституциясының 77 бабында берік  негіз тапқан, бұл тергеушіні  істі толық және жан-жақты тергеуге  міндеттейді, айыпкердің қорғау құқығын қамтамасыз етеді және т.б. (ҚР ҚІЖК, 19-бап).

      Кінәсіздік презумпциясының мәні  одан бірнеше маңызды салдарлар  келіп шығатынында жатыр:

      1)   айыпкердің кінәлілігін   істі қарайтын  сотта кім   бекітеді,  сот  дәлелдеуі тиіс, сотталушыны дәлелдеу міндеті айып тағуға жатады;

      2)   соттың, прокурордың, тергеушінің  дәлелдеу міндетін айыпкерге  аударуға құқығы жоқ;

      3)  айыпкер өзінің кінәсіздығын  дәлелдеуге міндетті емес, егер  ол оны дәлелдей алмаса, онда  бұл оны кінәлі деп тануға  негіз бола алмайды;

      4)  шешілуі қиын күдіктер айыпкердің  пайдасына шешіледі (оларды шешуге  барлық қажетті шаралар қабылданғаннан  кейін ғана);

      5)   айыпкердің көрсетпесіне  зорлық, қорқыту және заңсыз шаралар  жолымен жетуге тыйым салынады;

     6) дәлелденбеген кінәлілік дәлелденген  кінәсіздікпен бірдей;

     7)  айыптау үкімі шығарылғанға дейін  айыпкердің кінәлілігі  туралы  баспасөзде, бұқаралық ақпарат құралдарында  түпкілікті пікір айтуға жол  берілмейді.

     Тіпті  сот айыптау үкімін жариялағаннан кейін де кінәсіздік презумпциясы өз әрекетін жалғастыра береді, өйткені үкім әлі заңдық күшіне ие болған жоқ. Сотталушы мен оның қорғаушысы үкімге шағымдануға құқылы, яғни жоғары тұрған соттардың үкімді қайта қарауына құқығы бар (ҚР ҚІЖК, 31-бап, 2-т). Үкім заңдық күшіне енген кезде ғана, адамның қылмысқа кінәлі екендігіне сенімді болуға мүмкіндік туады. Тек кейбір жағдайларда заңдық күшіне енген үкімді қайта қарау қажеттілігі пайда болады.

      Жоғарыда айтылғандардан айыпкердің  қорғау құқығын жүзеге асыру үшін кінәсіздік презумпциясының әсері қандай үлкен маңызға ие екендігі көрінеді. Кінәсіздік презумпциясы маңызды демократиялық қағида болып табылатын қылмыстық іс жүргізуде айыпкердің және оның  қорғаушысының қорғау құқығын шынайы жүзеге асыру үшін барлық жағдайлар жасалған.

      Заңмен бекітілген кәмелетке  толмағандар істері бойынша қорғаушының  қатысу міндеті жасөспірімнің  зияттық кемелсіздігі, оларда заң  туралы қажетті білімнің болмауы  және іс жүргізу құқықтарын, істің  мән-жайларының маңыздылығын түсінбеуі себепті, процесте қорғаушының болмауы істі дұрыс шешуге және олардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға теріс ықпал етуі мүмкіндігімен анықталады.

      Қорғаушы - бұл қылмыстық іс жүргізуде  айыпкердің таңдауымен немесе  келісімімен қатысатын тұлға; оның құқықтар мен заңды мүдделерін қорғайды, айыпкерді ақтайтын, оның жауапкершілігін жоққа шығаратын немесе жеңілдететін мән-жайларды анықтайды; оған заң көмегін көрсетеді және сол арқылы сот әділдігін дұрыс жүзеге асыруға көмектеседі. Яғни ол қылмысқа сезікті тұлғаның құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз ету, айыпты теріске шығару немесе жеңілдету, сондай-ақ заңсыз қылмыстық қудалауға ұшыраған адамдарды ақтау мақсаттарында іс жүргізу қызметін жүзеге асырады (ҚР ҚІЖК, 7-бап 19-т).

      Қорғаушының процессуалдық жағдайының өкілдің процессуалдық жағдайынан елеулі айырмашылығы бар. Қорғаушыға қарағанда, айыпкердің өкілі өзін өкілеттендіретін айыпкердің ұстанымына қарсы шыға алмайды; ол не бұйырса соның бәрін орындауға міндетті. Сонымен де ол өкіл. Әрине, егер айыпкердің талаптары қайшылықты және негізсіз болған жағдайда, өкіл өкілдіктен бас тартуға міндетті, бұл оның айыпкерді қорғаудан бас тартуға құқығы жоқ қорғаушыдан айырмашылығын көрсетеді.

      Кәмелетке толмағандар бойынша  қорғаушының қызметі оның заңды өкілмен өзара іс-әрекетін білдіреді: қорғаушы заңды өкілге өз ұстанымен түсіндіреді, қорғау мүмкіндіктерін талқылайды, іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін іске асыруға көмек көрсетеді.

      Заңды өкіл процесте жасөспірімге  жақын адам ретінде шығады, қорғаушы - оған құқықтық көмек көрсетуші тұлға. Дәл осы заңды өкіл мен қорғаушының іске қатысудағы бірлігі жасөспірімнің заңды мүдделерін қорғаудың үлкен кепілдіктерін жасайды.

      Қылмыстық сот ісін жүргізуге  заңды өкілдің қатысуының ерекшелігі, оның көбінесе бір ғана процессуалдық қызметті емес, олардың кешенін жүзеге асыруында жатыр. Жалпы, айыпкердің ата-анасы мен оларды алмастырушы адамдар бір мезгілде: а) жасөспірімнің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғайтын субъектілер ретінде;

       ә) бала тәрбиелеудегі міндеттер мен құқықтардың субъектілері ретінде (бұл жағдайда олар тергеуші мен соттың олардың тәрбиелік қызметіне теріс баға беру мүмкіндігіне қарсы өздерін қорғауды жүзеге асырады) шығады.

       Жасөспірім заңды өкілдері ретінде  қатысуға жіберілуі мүмкін адамдар тобы ҚР ҚІЖК 7-бабының 22-тармағында анықталған сезіктінің, айыпкердің ата-анасы, асырап алушы, қамқоршысы және т.б.    

       Кәмелетке толмағандардың қылмыстары  туралы істер бойынша қорғаушының  қатысуына кәмелетке толмағаннан сезікті немесе айыпталушы ретінде алғашқы жауап алынған кезден бастап, ал айып тағылғанға дейін ұсталған не қамауға алынған жағдайда – ұсталған не қамауға алынған кезден бастап рұқсат етіледі.

        Егер кәмелетке толмаған сезікті,  айыпталушы не олардың заңды өкілдері адвокатпен келісім жасаспаса, тергеуші, прокурор, сот іс бойынша қорғаушының қатысуын қамтамасыз етуі тиіс.

       Кәмелетке толмаған сезіктінің, айыпталушының ата-анасы немесе  басқа да заңды өкілдері болған  кезде олардың іске қатысуы  міндетті. Олар болмаған жағдайда қорғаншы және қамқоршы орган өкілінің қатысуы міндетті.

        Заңды өкілге, ал ол болмаған  жағдайда – қорғаншы және қамқоршы  органның өкіліне іске қатысуға  тергеушінің қаулысымен кәмелетке  толмағаннан сезікті немесе айыпталушы ретінде алғашқы жауап алынған кезден бастап рұқсат етіледі. Заңды өкілге, ал ол болмаған жағдайда –қорғаншы және қамқоршы органның өкіліне іске қатысуға рұқсат етілген ретте, ҚІЖК-нің 487-бабының 3-бөлігінде көрсетілген құқықтар түсіндіріледі.

       Заңды өкілдің: кәмелетке толмағанға не жөнінде күдік келтіріліп немесе айып тағылып отырғанын білуге, айып тағу кезінде қатысуға, кәмелетке толмағаннан жауап алуға, сондай-ақ тергеушінің рұқсатымен –кәмелетке толмаған айыпталушының, сезіктінің және оның қорғаушысының қатысуымен жүргізілетін өзге де тергеу іс-әрекеттеріне қатысуға; өзі қатысқан тергеу іс-әрекеттерінің хаттамаларымен танысуға және ондағы жазбалардың дұрыстығы мен толықтығы туралы жазбаша ескерту жасауға; өтінімдер мен қарсылықтар мәлімдеуге, тергеуші мен прокурордың іс-әрекеттері мен шешімдеріне шағым жасауға; дәлелдемелер ұсынуға; тергеу аяқталғаннан кейін істің барлық материалдарымен танысуға, одан кез келген көлемде кез келген мәліметті көшіріп алуға құқығы бар. [29;121]

      Заңды өкіл егер де оның іс-әрекеттері жасөспірімнің мүдделеріне нұқсан келтіреді немесе істі әділ қарауға кедергі келтіруге бағытталған деп есептеуге негіз табылса, іске қатысудан шеттетілуі мүмкін. Ондай жағдайда  іске қатысуға кәмелетке толмағанның басқа заңды өкілі жіберілуі мүмкін.

      Он алты жасқа толмаған, сондай-ақ  осы жасқа толған, бірақ психикалық  дамуында мешеулік белгілері  бар кәмелетке толмаған сезіктінің, айыпталушының қатысуымен іс  жүргізу әрекетін жүргізу кезінде  педагогтің немесе психологтың  қатысуы міндетті. Он алты жасқа толған кәмелетке толмағандар туралы іс бойынша педагог немесе психолог іске қатысуға тергеушінің, соттың ұйғаруы бойынша не қорғаушының, заңды өкілдің өтініші бойынша жіберіледі. Педагог, психолог тергеушінің, соттың рұқсатымен кәмелетке толмаған сезіктіге, айыпталушыға сұрақтар қоюға, ал іс жүргізу әрекеті аяқталғаннан кейін – тергеу қимылының хаттамасымен (соттың талқылануына олардың қатысуын көрсететін бөлігінде сот отырысының хаттамасымен) танысуға және ондағы жазбалардың дұрыстығы мен толықтығы туралы жазбаша ескерту жасауға құқықты, тергеушінің, соттың ұйғаруы бойынша кәмелетке толмағанның жеке басын сипаттайтын іс материалдарымен танысуға құқығы бар. Бұл құқықтарды тергеуші педагогқа, психологқа іс жүргізу әрекеті басталар алдында түсіндіреді, ол туралы тергеу қимылының хаттамасында, сот отырысының хаттамасында белгі жасалады.