Жасөспірімдер қылмыстылығы, онымен күрес шаралары

2   КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ІСТЕРІН  СОТҚА ДЕЙІНГІ ЖҮРГІЗУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

               2.1. Кәмелетке толмағандарға қылмыстық іс қозғау

      Алдыңғы тарауда кәмелетке толмағандардың психикалық дамуының негізгі белгілері мен мінез-құлықтарының жас шамасына байланысты ерекшеліктері, қылмыстық іс жүргізудегі кәмелетке толмағандар істерін жүргізудің жалпы орыны, дәлелдеу затының ерекшеліктері, кәмелетке толмағандар істері бойынша іс жүргізу кепілдіктерінің жүйесі баяндалды.

      Осылармен қатар процестің әрбір  сатысына жасөспірім туралы істің  барлық мән-жайын неғұрлым тез,  жан-жақты және толық анықтауға,  тәрбиелік әсер ету міндетін  тиімділікпен орындауға көмектесуге бағытталған нақты өзіндік ерекшеліктер де тән.

      Сотқа дейінгі іс жүргізудің  барлық мәселерін қарамастан, жалпы  іс жүргізу нормаларына жатпайтын  немесе оларды кәмелетке толмағандар  істері бойынша қылмыстық іс  жүргізудің өзіндік мақсаттарын  қамтамасыз ету үшін толықтыратын іс жүргізу ережелерін талдап өтейік.

      Кәмелетке толмағандар қылмыстарын  тергеудің сапасы мен тиімділігі  көбіне қылмыстық істі дәл  уақытында қозғауға тәуелді. Бұл  шарттың маңызы мынадай қажеттіліктерге  байланысты:

      а) жасы үлкен арандатушының ықпалымен немесе бұған дейінгі істеген әрекеті    ашылмауына   байланысты    бірнеше   қылмысты   қатар   істейтін жасөспірімдердің қылмысты әрекетіне тез жауап беру және оның жолын кесу;

      ә) азаматтардың және кәмелетке  толмаған құқық бұзушылар мен басқа да жасөспірімдердің бойында істелген қылмыс үшін жазасыз қалу туралы ой пайда болуының алдын алу;

      б)  жасы үлкен арандатушылар  мен ұйымдастырушылардың істелген  қылмыс пен оған қатысқандығының  ізін жасыру үшін жасөспірімді "икемге келтіруіне" жол бермеу;

      в) жасөспірімге жағымды тәрбиелік  әсер етуді неғұрлым ерте бастау. [12;54]        

      ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодекснің  174 бабына сәйкес қылмыстық іс

қозғау негіздері  мен сылтаулары ретінде кінәсін  мойындап келу, азаматтардың арызы, ұйымда басқару қызметін атқаратын мемлекеттік  органдағы лауазымды тұлғаның хабарлауы, бұқаралық ақпарат құралдарындағы хабарламалар, қылмыстық іс қозғауға құқық өкілеттігі бар лауазымды тұлғалар мен органдардың қылмыстар туралы мәліметтерге тікелей тап болуы есептеледі.

      Қылмыстық іс істелген қылмыс  фактісі бойынша қозғалады. Бастапқы  материалдарда көбінесе қылмысты  жасөспірімдердің істегенін куәландыратын  мынадай мәліметтер болуы мүмкін: а) кәмелетке толмаған сезікті қылмыс орнында немесе ол істелгеннен кейін ұсталған, не кінәсін мойындап келген;     ә) жәбірленушілер мен куәлар, қылмыскерлерді білмесе де, сырт түрі мен қылықтарына қарап жасөспірімдер деп есептейді; б) жәбірленушілер мен куәлар қылмыскерлердің жас шамасын біледі; в) оқиға болған жердің жағдайы, іздер және басқа да заттай дәлелдемелер қылмысты жасөспірімдер істегенін куәландырады.

      Кәмелетке толмағандар істері  бойынша қылмыстық істі дәл  уақытында қозғау өте маңызды екендігі атап өтілді. Бірақ ҚР ҚІЖК 174 бабында тізіп көрсетілген сылтаудың біреуі ғана болуы қылмыстық іс қозғау үшін жеткіліксіз екендігіне назар аудару қажет.[30;43-44] Қылмыстық іс қозғау үшін сылтаудан басқа алдын ала тексерудің негіздері мен материалдары болуы қажет. Бастапқы мәліметтерді алдын ала тексеруден өткізудің мақсаты қылмыстық іс қозғау туралы негізделген шешім үшін қажетті, қылмыс белгілерінің бар болуы немесе болмауы туралы қосымша, неғұрлым толық мәліметтерді алу болып табылады. Жасөспірімдер қылмысы туралы түскен материалдарды, мәлімдемелер мен хабарламаларды алдын ала тексерудің негізгі міндеті қылмыстық іс қозғаудың заңдылығы мен негізділігін қамтамасыз етуде жатыр. Осы міндетті қылмыстық қудалау органдарының шешу қажеттігі оған (қылмыстық қудалау органына) дайындалып жатқан немесе істелген қылмыс туралы белгілі болған әрбір нақты жағдайда туындап отырады. Бірақ, қылмыс туралы хабарлама қылмыстық заңда көзделген қоғамдық қауіпті іс-әрекет белгілерінің болуы туралы қорытындыға келу үшін жеткіліксіз немесе жалған болып шығуы мүмкін. Сондықтан, құзіретті органдарға қосымша мәліметтер жинау және қылмыстық іс қозғау туралы негізгі шешім қабылдау үшін қылмыс туралы мәлімдемелер мен хабарламаларды алдын ала тексеру түріндегі іс-әрекеттің нақты түрі жүзеге асырылады. Бұл іс-әрекетті іске асыру Қылмыстық іс жүргізу  кодексінде көрсетілген құралдар мен тәсілдерді қолданып жүргізіледі, олар: түсініктемелер алу, материалдар мен құжаттарды сұратып алу, сондай-ақ оқиға болған жерді қарау мен сараптама сияқты кейбір тергеу әркеттерін жүргізу.

      Кәмелетке толмағандар қылмыстары  туралы істер бойынша материалдар,  хабарламаларды алдын ала тексеруден  өткізу кезінде баланың жасын  анықтау, жасөспірім құқық бұзушының  өзінен, оның ата-анасынан, тәрбиешілерден, басқа да оның өмір сүруі мен тәрбие жағдайын білетін адамдардан  түсініктемелер алу; сондай-ақ жасөспірімнің отбасындағы, оқу орнындағы өмірі мен тәрбие жағдайларын тексеру қажет.

       Осындай заңда реттелген алдын  ала тексеру нәтижесінде қабылданған қылмыстық қудалау органының қылмыстық іс қозғау немесе қылмыстық іс қозғаудан бас тарту туралы шешімі осы қылмыстық іс жүргізу қызметінің мақсаты болып табылады.

                           2.2  Алдын ала тергеу

      Кәмелетке толмағандар қылмыстары туралы қылмыстық істерді тергеу педагогика, психология салаларындағы арнайы білімдер мен жасөспірімдермен жұмыс тәжірбиесінің болуын қажет ететін бірқатар өзіндік мәселелерді шешумен тығыз байланысты. Осыған орай, істі жүргізу аталған ғылым салаларынан арнайы білімі, балалармен жұмыс тәжірбиесі бар тергеушілерге тапсырылуы қажет.

      Кәмелетке толмағандар қылмыстары  туралы заңнамасында (ҚР ҚІЖК, 480-бап, 2-т) бекітілген жалпы ережелермен  анықталады және жасөспірімдер  істері бойынша алдын ала тергеу жүргізу міндетті.

      Кәмелетке толмағандар қылмыстары  туралы істерді жүргізу тәртібі  мына жағдайларда қолданылмайды:

      1) осы тұлғаның бірнеше қылмысы,  бұл қылмыстардың бір бөлігі  ол 18 жасқа толғаннан кейін жасалған, бір іске біріктірілсе;

      2) айыпкер сот ісін жүргізу  уақыты кезінде кәмелетке толса  (ҚР ҚІЖК, 480-бап, 3-т).

      ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 200 бабына сәйкес, алдын ала тергеу  жүргізілуі міндетін білдіретін  қылмыс белгілері болған кезде  алдын ала анықтау органдары қылмыстық іс қозғауға және қылмыс іздерін анықтау мен бекітуге арналған шұғыл тергеу шараларын: қарау, тінту, алу, куәландыру, сезіктілерді ұстау және сұрау салу, жәбірленуші мен куәлардан жауап алуды жүргізуге құқылы. Анықталған қылмыс және қылмыстық іс қозғау туралы алдын ала анықтау органы тез арада прокурорды хабардар етеді.

       Осындай дәрежедегі істерді теогеудің бастапқы кезеңінде келесі түрлі тергеу жағдайлары  пайда болады: а) қылмыскерді білмейтін жәбірленуші немесе куәгерлердің қылмыскердің сырт кейпі, өзін ұстау өнері мен басқа белгілері бойынша шамамен жасөспірім екенін анықтауы. Бұл жағдайда , қылмыстың жеке іздері болғанмен материалдарды іздестіруді анықтауда кемшілік туады. Әдетте мұндай жағдайларда: оқиға болған жерді қарау, жәбірленушіні, басқа көргендерді немесе материалды жауаптыларды жауаптау, суымаған қылмыс іздері бойынша қылмыскерді ұстау мақсатында жедел іздестіру іс-шаралары қылмыскерді ұстау, жасөспірімді жауаптау және тұрғын жайы, оқуы немесе жұмысы бойынша тінту, жеке тінту, сот сараптамалары жүргізіледі; ә) жәбірленуші мен куәгерлерді және оның жасын біледі. Бұл жағдайда әдетте мыналар жүзеге асады:  жасөспірімдерді ұстау, оқиға болған жерді қарау, ұсталғандарды және көргендерді жауаптау. тануға көрсету, есепке алу бойынша іздерді тексеру, тұрақты жері, оқуы немесе жұмысы бойынша тінту, сот сараптамасын тағайындау.[31;135 ]

      Шұғыл тергеу шаралары орындалғаннан  кейін, бірақ қылмыс қозғалған  күннен бастап 5 тәуліктен кешіктірмей  анықтау органы істі тергеушіге  беруге міндетті, бұл туралы прокурорды 24 сағат ішінде жазбаша түрде хабардар етеді.

      Істі тергеушіге бергеннен кейін  алдын ала анықтау органы сол  бойынша тергеу әрекеттері мен  іздестіру шараларын тек тергеушінің  тапсырмасымен жүргізе алады,  егер берілген тергеу ісі бойынша қылмыс істеген адамды табу мүмкін болмаса, алдын ала анықтау органы тергеушіні нәтижелер туралы хабардар ете отырып, қылмысты істеген тұлғаны анықтау үшін іздестіру шараларын қабылдауға міндетті.

     Тергеу  әрекеттерін жүргізу тәртібі:  ҚІЖК-нің 201 бабында бекітілген ережелерге сәйкес жүргізіледі, яғни тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде техникалық құралдар қолданылады және қылмыс іздері мен заттай дәлелдемелерді алу, бекітудің ғылыми негізділген тәсілдері қолданылады. Бірақ мұнда зорлық, қорқыту, заңсыз шараларды қолдану, оған қатысушы адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіруге болмайды.

      Криминалистика бастапқы тергеу  әрекеттерінің сипатына байланысты  қылмыстардың екі тобын бөліп  көрсетеді:   а) оқиға болған  жерді қарау жүргізілетін қылмыстар (ұрлық, қарақшылық шабуыл, тонау кісі өлтіру және т.б.); ә) қылмыстық іс қозғауға негіз болатын бастапқы материалдарды зерттеу алдымен жүргізілетін қылмыстар (құжаттарды алу және қарау және т.б.).

      Жасөспірімдер істеген қылмыстар  көбінесе бірінші топқа жатады, соған орай оқиға болған жерді қарау-тергеу әрекеттерінің ішінде немесе алғашқылардың бірі болып табылады. Ол жасөспірімнің қылмысқа қатысын куәландарытын мәліметтер мен қылмыстың жасалу механизмінің басқа да ерекшеліктері анықтауға мүмкіндік береді.

      Қылмыс субъектісінің психофизикалық  және жас ерекшеліктері белгілейтін  жасөспірімдер қылмысын тергеу (методикасы) әдістемесі қылмыс істеуге жасөспірімнің  қатысуы туралы тіпті маңызы  шамалы мәлімет болғанның өзінде, осы болжауды тексеруді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

      Оқиға болған жерді қарау процесінде  қылмыс субъектісі туралы және  зерттелетін оқиғаның басқа да  мән-жайлары туралы болжаулар  ұсынылуы мүмкін. Мұндай долбарлардың (бастапқы болжаулар) логикалық  негізі бар, бірақ өзінің жеделдігімен және динамикасымен ерекшеленеді. Пайда болған долбарлардың кейбіреуі қарау барысында соңына дейін тексеріледі, басқалары үшін қарау нәтижелері ары қарай тексеруге база қалыптастырады.

      Мысалы, оқиға болған жердегі  өзгерістер көрсететін қылмыстың материалдық зардаптары қылмыс жасауға жасөспірімдердің қатысуы туралы куәландыруы мүмкін. Атап айтқанда, оқиға болған жерде табылған:

а) әдетте 14-15 жасар  жеткіншектер қалдыратын, кішігірім  мөлшердегі адам қолы мен аяқтарының іздері (16-17 жастағылардың қол-аяқ мөлшерінің үлкендерден айырмашылығы жоқ); ә) балалар киетін аяқ киімнің ізі; б) қылмыскердің жеке заттары (аяқ киім, бас киім және т.б.); в) азық-түліктегі тіс іздері және т.б.[12;59]

      Оқиға болған жерді қарауды  бастаған кезде қылмыстық қастандық субъектісі туралы тергеушінің қолында бар ақпаратқа байланысты мынадай ситуациялар мүмкін: а) қылмыстық қастандық субъектісі туралы қандай да бір мәліметтер; ә) кәмелетке толмаған құқық бұзушы қарау басталғанға дейін анықталған; б) қылмыс істеген жасөспірім оқиға орнында ұсталған; в) жәбірленушінің, куәнің түсініктемелерінен қылмысты істеген адам сырт келбеті мен қылықтарына қарағанда, жасөспірім екендігі байқалады.

         Оқиға болған жерді қарау барысында  жасөспірім сезіктінің жеке бас  қасиеттері туралы ақпарат алынуы мүмкін. Оқиға болған жерді қарау кезіндегі іздеу шаралары жасөспірімнің нақты білімдерін, дағдыларын анықтауға бағытталуы тиіс (техниканы меңгергендінгі және т.б.).

      Кәмелетке толмағандар істері  бойынша тінту ұрланған мүлікті, қылмыс құралын, киім мен аяқ киімді және т.б. табу үшін жүргізіледі. Сонымен бірге тінту жасөспірімнің бірі мен тәрбие жағдайлары туралы ақпарат көзі болып табылады. Тінту ҚР ҚІЖК 32 бабына сәйкес жүргізіледі. Тінту кезінде, ереже бойынша, жасөспірім айыпкердің (сезіктінің) заңды өкілі қатынасуы тиіс. Тінту жүргізуге дайындық кезінде жасөспірімнің ата-анасы туралы, олардың адамшылық келбеті, бала тәрбиесіне қатынасы туралы ақпарат алған дұрыс. Одан басқа, пәтердің орналасуы, жасөспірімге бөлінген жеке бөлменің болуы, қосымша үй-жайлар және т.б. тінту жүргізілетін жерлерді анықтау қажет.

      Тінту кезінде кәмелетке толмаған  құқық бұзушының жеке тұлғасын, оның қызығушылықтарын, өмірімен  тәрбие жағдайларын сипаттайтын  мәліметтерге назар аудару қажет, сондай-ақ, әдетте үлкендерге қарағанда өзін-өзі толық билей алмайтын жасөспірімнің мінез-құлқы мен эмоциялық халі жіті бақылау керек. Мұндай бақылау тінтудің мақсатына жетуге көмектеседі. Тінту жүргізілген орында болған отбасының барлық мүшелерінің эмоциялық халін бақылау да мақсатқа сәйкес келеді.

      Жасөспірімдер істері бойынша  алдын ала тергеу жүргізу кезінде  қорғаушының қатысуы міндетті  саналады, ол іске қатысуға жасөспірімнен  сезікті не айыпкер ретінде  бірінші рет жауап алу сәтінен  бастап жіберіледі, ал айып тағылғанға дейін ұсталған не тұтқындалған жағдайда ұстау не тұтқындау сәтінен бастап қатысады.