Қазақстан Республикасында заңды тұлға түсінігінің қалыптасуының теоретикалық аспектілері

Заңды тұлға дербес балансы  немес сметасы болуға тиіс және заңды  тұлғаның өз атауы жазылған мөрі болады.

Заңды тұлғалар коммерциялық және коммерциялық емес деп бөлінеді. Коммерциялық ұйым пайда табуды көздейді. Кіріс түсіру мақсаты болып табылмайтын  және алынған таза кірісті қатысушылар  арасында бөлмейтін заңды тұлға  коммерциялық емес ұйым деп танылады. 
Азаматтық кодекстің 41-бабына сәйкес заңды тұлға өз қызметін жарғысы не құрылтай шарты деп аталатын құрылтай құжаттары негізінде жүзеге асырады. Заң құжаттарына сәйкес заңды тұлғаның басқа құрылтай құжаттары болуы мүмкін. Сонымен қатар, коммерциялық емес ұйымның құжаттары: 1) мекеме үшін – меншік иесі (меншік иелері) бекіткен ереже (жарғы) және меншік иесінің (меншік иелерінің) заңды тұлға құру туралы шешімі; 2) қор, тұтыну кооперативі, коммерциялық емес акционерлік қоғам, қауымдастық (одақ) нысанындағы өзге де ұйымдық- құқықтық нысанындағы заңды тұлғалар бірлестігі үшін –– құрылтайшылар бекіткен жарғы және құрылтай шарты; 3) қоғамдық бірлестік, діни бірлестік үшін –– жарғы болып табылады. 
Жарғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына (үлесіне) бөлінген, өз қызметінің негізгі мақсаты пайда түсіру деп есептелетін және заңды тұлға болып табылатын коммерциялық ұйым шаруашылық серіктестігі болып танылады.

Тақырыптың өзектілігі. Заңды тұлғалар – азамттық құқық  субьектілері ішінде ерекше орын алады. Яғни, олар Қазақстан экономикасының дамуына өте үлкен үлес қосады. Заңды тұлғалардың көптеп құрылуы халықты жұмыспен қамтамасыз етуге көмегін тигізеді. Салық- мемлекеттің тіршілік ету көзі, ал заңды тұлға бірден –бір салық төлеуші субьект.

Зерттеу мақсаты- заңды  тұлғалардың құрылуы, оның түрлерінің бір-бірінен ерекшелігі, олардың  заң арқылы қорғалуы, ел экономикасының жоғары деңгейде дамуына әсер ететінін көрсету, және түрлеріне жеке-жеке тоқталу, олардың жарғылық капиталының құқықтық реттелуін, қаржыландырылуы, құрылтай құжаттары туралы түсінік беру.

Жоғарыда аталған мақсаттарға  сай мынандай міндеттер қойылды: 
- Шаруашылық серіктестік туралы ұғымның теориялық негізін зерттеу. 
- Шаруашылық серіктестік түрлеріне байланысты мәселелерді ауқымды түрде көтере отырып, талдау және зерттеу жүргізу.

Диплом жұмысының зерттеу  пәніне заңды тұлғалардың жарғылық капиталы жатады. Заңды тұлғаларды құру, қайта құру, тіркеу, тарату, құқықтық пайда болатын қоғамдық қатынастар танылады, бұл қатынастар өз кезегінде зерттеу пәні болып табылады.

Зерттеудің әдістемелік  негізі болып түрлі таным тәсілдерін қолдану саласына, мәні мен құрылымына, ғылыми теорияларға негізгі талаптарды анықтайтын философиялық білімдер жүйесі табылады. Осы аталған жұмыста көзделген мақсаттарға жету үшін жалпы ғылыми және жеке ғылыми таным тәсілдері пайдаланылды. Жалпы ғылыми тәсілдер ретінде диалектикалық тәсіл, ұғымдардың бөліктерін, жекелеген белгілерін талдау мен жүйелеу тәсілдері қолданылды. 
      Зерттеу барысында сонымен қатар құқықтық зерттеудің арнаулы тәсілдері: салыстырмалы құқықтану, сот тәжірибесін талдау тәсілі, формальдық-логикалық тәсілдер және тағы басқалары қолданылды. 
Диплом жұмысының тақырыбын зерттеу кезінде ғылыми және ғылыми-әдістемелік әдебиеттермен қатар нормативтік құқықтық актілер де қолданылды. 
Қазақстан Республикасының заңнамалар жүйесінде заңды тұлғалардың және оның түрлерінің жарғылық капиталын құқықтық реттеуге ерекше көңіл бөлінеді. Құқықтың негізгі қайнар көзі болып Қазақстан Республикасының Конституциясы табылады. Заңдық күші тұрғысынан алғандағы келесі бір акті — Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Ол жалпы сипатты иеленетін нормативтік актілер қатарына жатады. Егер қандай да бір мәселе арнаулы нормативтік актілер мен шаруашылық серіктестік заңдарымен реттелмесе, онда Азаматтық Кодекстің нормалары қолданылады. Қазіргі уақытта ҚР-да заңды тұлғалардың құқықтық жағдайы келесідей арнайы құқықтық нормативтік актілермен реттеледі: 
-«Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы » Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлығы;

-«Шаруашылық серіктестік»туралы  ҚР-сы Президентінің жарлығы; 
-Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестік туралы ҚР-ның серіктестігі;

-«Коммерциялық емес  ұйымдар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы; 
-«Банкроттық туралы»Қазақстан Республикасының Заңы;

-.«Акционерлік қоғамдар  туралы» Қазақстан Республикасының  Заңы ; 
- «Саяси партиялар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы т.б 
Диплом жұмысқа жаңалық ретінде қосар ұсынысым былайша көрініс береді. Қазақстан Республикасындағы өндірістің дамуына орай заңды тұлғалар қоғамда ерекше орын алатындығы мәлім. Бұл қатынастарды құқықтық реттеудің күрделілігі осы саладағы нормативтік-құқықтық актілердің көптігімен сипатталады.

 

 

1.3 Заңды тұлғаның құқық субъектілігі

 

 

   Заңды тұлға  конструкциясының құрылымдық талдауы  оның даму жолын анықтау үшін  маңызды. Дегенмен заңды тұлға  мәселесін оның құқық субъектілігінің  мазмұнын ашпай терең түсіну  мүмкін емес. Жаңа құқықтар беру  не кейбіреулерін алу жолымен жиі өзгерістерге ұшырағыш құқық субъектілік ұйымдардың әр қилы жақтарын сипаттайды.

   Заңды тұлға  сан алуан қоғамдық қатынастардың қатысушысы құқық жүйесінің әр қилы салаларының субъектісі болғандықтын, оның құқық субъектілігіне көп салалы сипат тән болып келеді. Заңды тұлға мәртебесі арқылы ұйым әкімшілік, еңбек, азаматтық және өзге де құқық субъектіліктің ұстаушысы болуы мүмкін. Заңды тұлғаның мақсаттары мен жүзеге асыратын қызметтері арқылы оның құқық субъектілігін білуге болады.

   Жалпы айтқанда, азаматтық құқық қабілеттілік дегеніміз – белгілі бір құқықтарға ие болып, белгілі бір міндеттерді атқару қабілеттілігі.

   Жеке тұлғалармен  қатар заңды тұлғалар да мүліктік  қатынас субъектісі болғандықтан, олар құқық қабілеттілікке ие  болулары қажет. Тек бір ерекшелігі – заңды тұлғаларда құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі бір уақытта пайда болады. Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі ол құрылған кезде пайда болады және таратылған сәтте (заңды тұлғалар мемлекеттік реестріне заңды тұлғаның таратылуы туралы жазба енгізілген соң) тоқтатылады.

   Жаңа Азаматтық  кодекс коммерциялық емес ұйымдар  үшін арнайы құқыққабілеттілікті  көздеген. Осы заңды тұлғалар  тек жарғыда немесе құрылтай  құжаттарында көзделген қызмет  мақсаттарына сәйкес құқықтарға ие болып, міндеттер атқара алады. Коммерциялық емес ұйымдар туралы ҚР Заңының 32-бабында көрсетілгендей, коммерциялық емес ұйым Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған және коммерциялық емес ұйымдардың мақсаттарына сәйкес келетін, оның құрылтай құжаттарында көзделген бір немесе бірнеше қызмет түрін жүзеге асыра алады [6, 87б.]. Яғни, коммерциялық емес ұйымның жарғысында осы ұйым атқаратын қызметтің мақсаты мен пәні көрсетілуі тиіс.

   Коммерциялық  ұйымдар, керісінше, арнайы емес, жалпы құқыққабілеттілікке ие. Мемлекеттік кәсіпорындарды қоспағанда, осы ұйымдар заң актілерімен тыйым салынбаған қызметтің кез келген түрімен

айналыса алады. Кейбір ұйымдық-құқықтық нысанда құрылған заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігін заң шектеуі мүмкін. Шектеу заңды тұлғаға тек белгілі бір қызмет түрлерімен айналысуға рұқсат беру, не керісінше кейбір қызмет түрлерін жүзеге асыруға тыйм салу арқылы білдіріледі.

   Мысалы, Сақтандыру  қызметі туралы Қазақстан Республикасы  Заңына сәйкес сақтандыру қызметі сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы жүзеге асыратын кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрі болып табылады. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы сақтандыру қызметінен басқа қызметтің келесі

түрлерін: уәкілетті мемлекттік органның нормативтік құқықтық актілерікөзделген тәртіппен инвестициялық қызметті; тиісті жинақтаушы сақтандыру шартында көзделген сатып алу сомасы шегінде өзінің сақтандырушыларына қарыз беруді (сақтандыру ұйымы үшін); сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметін автоматтандыру үшін пайдаланатын арнаулы бағдарламалық қамтамасыз етуді сатуды; ақпарат берілімдерінің кез келген түрлерінде сақтандыру ісі және сақтандыру қызметі жөнінде арнаулы әдебиет сатуды; бұрын өз мұқтаждары үшін сатып алынған (сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы үшін) немесе оның қарамағына сақтандыру шарттарын жасасуға байланысты келіп түскен (сақтандыру ұйымы үшін) мүлікті сатуды немесе жалға беруді; сақтандыру қызметіне байланысты мәселелер бойынша консультациялық қызметті көрсетуді; сақтандыру (қайта сақтандыру) саласында мамандардың біліктілігін арттыру мақсатында оқытуды ұйымдастыру мен жүргізуді; сақтандыру агенті ретінде сақтандыру делдалы болуды; консорциум немесе жай серіктестік құруға қатысуға құқылы [7, 201б.]. Яғни, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы жоғарыда аталған қызметтерге жатпайтын өзге қызмет түрлерін жүзеге асыруға құқылы емес.

   Қызмет етуі үшін міндетті түрде лицензия қажет болған жағдайда, заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі лицензия алғаннан кейін бастап пайда болады. Соңғы жағдайда, мәселе құқық құқық субъектісінің мәртебесіне ие болатындығында емес, лицензиялауға жататын қызмет сапасында құқықтар мен міндеттерге ие болу мүмкіндігінде болып тұр. Мемлекеттік қауіпсіздік, құқық тәртібін қамтамасыз ету, айналадағы ортаны, азаматтардың меншігін, өмірі мен денсаулығын қорғау мақсатында тауарлардың, жұмыстың немесе қызметтің кейбір түрлерін өндіру мен сату мемлекеттік лицензиялар арқылы жүзеге асырылады (Азаматтық кодекстің 10-б. 4-т.). Лицензиялауға жататын қызметтердің тізбесі «Лицензиялау туралы» ҚР Заңында белгілінген .

   ҚР Азаматтық  кодексінің 37-бабына сәйкес заңды  тұлға заң құжаттары мен құрылай  құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін  өз органдары арқылы ғана азаматтық  құқықтарға ие болып, өзіне  мінднттер қабылдайды. Яғни, заңды  тұлғаның әрекет қабілеттілігі оның органдары арқылы жүзеге асады. Бұдан біз заңды тұлғалардың азаматтық айналымға қатысу үшін құқыққабілеттілік пен қатар, әрекет қабілеттіліктің болуы қажет екендігі байқаймыз. Заңда тұлғада әрекет қабітеттіліктің болуы оның өз әрекеттері арқылы азаматтық

құқықтар мен міндеттерге  ие болуын, оны құрып, жүзеге асырып және атқаруға мүмкіндіктерінің болуын көздейді .

   Заңды тұлға  органы – арнайы уәкілеттіліксіз  басқа құқық субъектілерімен  қатынасқа түсуде заңды тұлға  мүддесін білдіретін тұлғаны немесе тұлғалар тобын көрсететін құқықтық термин.

   Заңды тұлға  органдары жеке дара (директор, президент)  не ұжымдық (алқалы) болуы мүмкін. Ұжымдық органдарға жалпы жиналыс, басқарма, директорлар кеңесін жатқызуға болады. Зағды тұлға органдарының түрлері,

тағайындалу немесе сайлану  тәртібі және олардың өкілеттігі заңдар мен құрылтай құжаттарында белгіленеді.

   Заңды тұлға  органы мүліктік қатынастарға  заңды тұлға атынан түскендіктен. Органдарының құрылтай құжаттарында  белгілінген өз өкілеттігін асыра пайдаланып қабылдаған міндеттемелері бойынша заңды тұлға жауапты болады (АК-тің 44-б. 4-т.)

   Заңды тұлға  мен жеке тұлғаның қабілеттілігінің  айырмасы болатындығы табиғи  нәрсе. Мәселен, азаматтың құқықтары мен міндеттерін тудыратын тұрмыс қатынастарының көбіне заңды тұлғалар қатыса алмайды. Оған отбасылық қатынастарға, содан туындайтын құқықтар мен міндеттерге заңды тұлғалар қатыса алмайтындығы дәлел болады.

   Заңды тұлғалардың  қатынасқа қатысу аясы олардың  қандай мақсат үшін құрылғандығына  әрі жүзеге асыратынын әрекеттерінің сипатына қарай белгіленеді. Қатысуға тиісті қатынаса қарай заңды тұлға қайсы бір құқықтарды немесе міндеттерді иеленеді. Демек, заңды тұлғаның құқықтық қабілеті оған жүктелген міндеттерге қарай белгіленеді. Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі ол құрылған сәттен бастап пайда болып, оны тарату аяқталған кезде тоқтатылады. Заңды тұлға заң құжаттарында тізбесі белгіленетін жекелеген қызмет түрлерімен тек лицензия негізінде ғана аяналыса алады. Яңни, белгілі бір қызметпен аяналысу үшін лицензия алу қажет болатын заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі, сол лицензияны алған сәттен бастап пайда болады.

   Заң құжаттарына  сәйкес заңды тұлғалар белгілі  бір қызмет түрін жүзеге асыра  алмауы мүмкін немесе басқа  қызметпен аяналысуы шектеледі. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Заңды тұлғалардың құрылуы, қайта құрылуы және тоқтатылуы

 

 

2.1 Заңды тұлғаның құрылуы

 

 

   Заңда тұлғалар  уәкілетті мемлекеттік органдармен,  заңды тұлғалармен және жеке  тұлғалармен құрылуы мүмкін. Заңды  тұлғалар өз қызметтерін құрылтай  құжаттары болып саналатын құрылтай шарты және жарғы негізінде жүзеге асырады. Заңды тұлғаны бір тұлға құрған жағдайда ұйым өз қызметін жарғы және заңды тұлға құру туралы жазбаша түрде рәсімделген шешімі негізінде жүзеге асырады. АК-тің 41-бабында көзделгендей, құрылтай шартында тараптар (құрылтайшылар) заңды тұлға құруға міндеттенеді, оны құру жөніндегі бірлескен қызмет тәртібін, оның меншігіне (шаруашылық жүргізуіне, оралымды басқаруына) өз мүлкін беру және оның қызметіне қатысу ережелерін белгілейді.Шартта құрытайшылар арасында таза табысты бөлудің заңды тұлға қызметтін басқарудың оның құрамынан құрылтайшылардың шығуының шарттары мен тәртібі де белгіленіп, оның жарғысы бекітілуі мүмкін. Құрылтай шарттына құрылтайшылардың келісімі бойынша өзге де ережелер енгілілуі мүмкін.

   Жарғыда: заңды  тұлға атауы, тұрғылықты орны, оның органдарын құру тәртібі  және олардың құзыреті, оның қызметтің  қайта құру мен тоқтату ережелері  белгіленеді. Заңды тұлғаны бір  адам құрған жағдайда жарғыда  мүлікті құру және кірістерді  бөлу тәртібі көзделеуі тиіс.

   Сондай-ақ, заң  актілерімен заңды тұлға құрылтай  құжаттарының басқа да түрлері  көзделеуі мүмкін.

   Заңды тұлғалар  түрлеріне, ұйымдық-құқықтық нысанына  қарамастан тіркеуден өтуге міндетті  болып келеді, яғни құқыққабілеттілікке  тек мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап ие болады. Тіркеуден өту тәртібі

1995 жылғы «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңымен, заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеудін Ережесімен реттеледі.

   Заңда көрініс   тапқандай заңды тұлғалардын  мемлекеттік тіркеуден өту мақсаты  болып;

1. заңды тұлғаның құрылу, қайта
2. ұйымдастырылу және таратылу фактісін куәландыру;
3. мемлекет аумағында құрыгған, қайта ұйымдастырылған және қызметін тоқтатқан заңды тұлғаларды есепке алу;
4. заңды түлғалардың бірыңғай мемлекеттік тіркелімін жүргізу;
5. заңды тұлғалар туралы ақпаратты (қызметтік немесе коммерциялық құпия болып табылатын ақпараттан басқасын) монополияға қарсы орган белгілінген тарифтер бойынша өткізу саналады.
6.       Заңды тұлға құрылуын мемлекеттік тіркеу (есепке алу) кезіндегі алым Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулысына сәйкес бекітілген ставкалар бойынша жүргізілу керек: