Қазақстан Республикасында заңды тұлға түсінігінің қалыптасуының теоретикалық аспектілері

   Серіктестіктің  қызмытін жүзеге асыруына басқару  жүргізу мақсатында құрылатын  жоғары орган оған қатысушылардың  жалпы жиналысы (өкілдер жиналысы) болып табылады. Ал қызметіне ағымдағы басшылықты жүзеге асыратын және оған қатысушылардың жалпы жиналысына есеп беретін атқарушы (алқалық немесе) және (жеке-дара) орган кұрылады. Жеке-дара басқару органы оның қатысушылары арасынан сайланбауы мүмкін. Алқалық органдар ретінде: басқарма (дирекция), байқаушы кеңес, шаруашылық серіктестігіне қатысушылардың жалпы жиналысының (өкілдер жиналысының) шешімі бойынша басқа да органдар құрылуы мүмкін. Атқарушы органның қызметін бақылау үшін қатысушылардың жалпы жиналысы тексеру комиссиясын құруға құқылы.

   Шаруашылық серіктестік  қатысушылары құқылы:

1. құрылтай құжаттарында белгіленген тәртіппен шаруашылық серіктестіктің істерін басқаруға қатысуға;
2. серіктестіктің қызметі туралы ақпарат алуға және құрылтай құжаттарында белгіленген тәртіппен оның құжаттамаларымен танысуға;
3. шаруашылық серіктстік таратылған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін қалған сероіктестік мүлкіндегі өздерінің үлесіне сәйкес мүліктің бір бөлігін немесе оның құнын алуға;

   Қатысушылар міндетті:

1. құрылтай құжаттарының талаптарын сақтауға;
2. салымдарды құрылтай құжаттарында көзделген тәртіп, мөлшер, әдістер және мерзімдер бойынша салып отыруға;
3. шаруашылық серіктестік коммерциялық құпия деп жариялаған мәліметтерді жария етпеуге.

   Шаруашылық серіктестік қатысушыларының заң құжаттарында және құрылтай құжаттарында басқа да құқықтыр мен міндеттер көздеулі ықтимал.

   Шаруашылық серіктестік  қызметі келесі жағдайларда тоқталады:

1. шаруашылық серіктестігінің құрылған мерзімі өткен соң;
2. құрылғанда алдына қойған мақсатына жеткеннен соң;
3. қатысушылардың арасындағы келісім бойынша;
4. серіктестік белгіленген тәртіппен банкрот деп танылған жағдайда;
5. заң актілерінде немесе серіктестік құрылтай құжаттарында көзделген басқа да жағдайларда.

   Шаруашылық серіктестігінің бәр түрін қатысушылардың жалпы жиналысында шаруашылық серіктестігінің  басқа түріне не өндірістік кооперативтерге айналдыруға болады. Толық серіктестікті немесе сенім серіктестігін акционерлік қоғамға, жауапкершілігі шектеулі серіктестікке немесе қосымша жауапкершілігі бар серіктестікке айналдырғанда акционерлік қоғамның, жауапкершілігі шектеулі, немесе қосымша жауапкершіліг бар серіктестіктің қатысушысы болған әрбір толық серіктес толық немесе сенім серіктестігінен акционерлік қоғамға, жауапкершілігі шектеулі серіктестікке немесе қосымша жауапкершілігі бар серіктестікке көшкен міндеттемелер бойынша екі жыл бойы өзінің барлық мүлкімен субсидиарлық жауап береді.

    1998 жылғы 10 шілдеде қабылданған «Акционерлік  қоғамдар туралы» Заң Қазақстанның корпоративтік заңнамысның дамуына зор үлес қосты. Дегенмен өмір бір орында тұрмайды. 1998 жылғы Заңның кейбір ережелері ескріліп, қазіргі заман талаптарына сай болмай қалып, 2003 жылдың 13 мамырында акционерлік қоғамның құқықтық жағдайын, құрылу қызмет ету, қайта ұйымдастырылу және таратылу тәртібін; акционерлердің құқықтары мен міндеттерін, сондай-ақ олардың құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі шараларды; акционерлік қоғам органдарының құзыретін, құрылу және жұмыс істеу тәртібін; оның лауазымды адамдарының өкілеттігін, сайлану тәртібін және жауапкершілігін белгілейтін жаңа Заң жарық көрді. Бұл заңның қолданысқа енгізілуі оның қолданысқа енгізілінгенге дейін құрылған қоғамдарды аталған Заң қолданысқа енгізілгеннен бастап екі жыл ішінде өздерінің құрылтай құжаттарына тиісті өзгерістер енгізуіне міндетті етеді. Осы талаптар орындалмаған ретте екі жылдық мерзім аяқталған күннен бастап бір жылдан бастап бір жылдан кешіктермей қоғамды қайта ұйымдастыру немесе тарату процесі жүргізілуі тиіс.

   Өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға акционерлік қоғам болып танылады. Заңнамалар акционерлік қоғам ұйымдық-құқықтық нысанында сақтандыру ұйымдары, банктер, инвестициялық жекешелендіру қорларын және тағы басқалар заңды тұлғалардың құрылуын көздейді. Мысалы, 2000 жылғы 18 желтоқсанда қабылданған «Сақтандыру қызметі туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 22-бабына сәйкес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының ұйымдық-ды тұлғаларқұқықиық нысаны акционерлік қоғам болып танылады.

   Акционерлік қоғам өз құрылтайшылары жиналысының шешімі бойынша құрылады. Қоғам құрылтайшылары болы қоғамды құру туралы шешім ғабылдаған жеке және (немесе) заңды тұлғалар танылады. Тек мемлекеттік оргоандар мен мемлекеттік мекемелердің құрылтайшылар болуына жол берілмейді (ҚР Үкіметін, жергілікті атқарушы органдарды, ҚР-нің Ұлттық Банкін қоспағанда).

   Акционерлік қоғамның құрылтай құжаттары болып құрылтай шарты және жарғы саналады. Жалғыз тұлға қоғамды құрған ретте оның құрылтай құжаты болып оның шешімі болып танылады. Құрылтай шарты (жалғыз құрылтайшының шешімі) жазбаша нысанда жасалады және шарттың, құрылтайшы – жеке тұлғалар қолдарының түпнұсқалығын нотариат куәландыруға тиіс. Құрылтай шарты қоғамды құру кезеңінде құрылтайшылардың құқықтары мен міндеттерін реттейді. Қоғамның жарияланған акцияларының шығарылуы мемлекеттік тіркеуден өткен күннен бастап құрылтай шартының (жалғыз құрылтайшысының шешімінің) қолданылуы тоқтатылады.

   Қоғамның жарғысы  заңды тұлға ретіндегі қоғамнығ  мәртебесін айқындайтын құжат болып табылады. Жарғыға қоғам құрылтайшылары не олардың өкілдері қол қойып, оны нотариат куәландыруы қажет. Акционердің талап етуі бойынша қоғам жарғыға енгізілген кейінгі өзгерестерді қоса, қоғамның жарғысымен танысуға мүмкіндік беруге міндетті. Қоғам акционерге оның өтініші бойынша ақыға жарғының көшірмесін беруге міндетті, ол ақы көшірмені дайындау шығындарынан және оны жеткізіп беру қажет болған ретте, оны жеткізуге кеткен шығындардан аспауы тиіс.

   Жаңа Заңның  акционерлік қоғам үлгілерін  алып тастауы, оның фирмалық атауына қойылатын талаптарына, жарғылық капиталына және тағы басқа  жағдайларына әсер етті. Акционерлік қоғамның фирмалық атауында «акционерлік қоғам» ұйымдық-құқықтық нысаны және оның атауы көрсетілуі қажет. Жарғылық капиталына назар аударсақ, бұрын жабық акционерлік қоғамдікі айлық есептік кқрсеткіштің 100, ашықтікі 5000 еселенген мөлшерінде болатын. Қазіргі таңда акционерлік қоғамның екі үлгіде құрылуы қараластырылмайды және қоғамның жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері айлық есептік көрсеткіштің 50000 еселенген мөлшерінде (инвестициялық жекешелендіру қорын қоспағанда) болуы тиіс.

   Акция – қоғам  шығаратын және олардың түрлері  мен санаттарына қарай акционерлердің  дивиденттер алуға;  заңнамада  өзгеше көзделмеген жағдайда  қоғамды басқаруға қатысуға құқық беретін; қоғам таратылғаннан кейін оның қалған мүліктерінің бір бқлігіне құқықтарын куәландыратын бағалы қағаз болып саналады. [15, 136 б.]

   Акцияның атаулы  құны Қазақстан Республикасының  ұлттық валютасымен де, шетелдік  валютамен де белгіленеді және осы қоғамның барлық шығарылымдарының акциялары үшін бірыңғғай  болуға тиіс. Атаулы құны шетелдік валютамен белгіленген акцияларды төлеу Қазақстан Республикасының валюта заңдарына сәйкес жүргізіледі.

    Қоғам жай акциялар, немесе жай және артықшылықты акциялар шығаруға құқылы. Акция бөлінбейді. Егер акцияны бірнеше тғлға сатып алса, олардың бәрі қоғамға қатысты бір акционер болып танылады, өз құқықтарын ортақ өкіл арқылы жүзеге асырады.

   Артықшылықты  акциялар қоғамның жарияланған  жарғылық капиталының жиырма бес пайызынан аспайтын көлемде шығарылады. Коммерциялық емес ұйымнық-құқықтық нысанында құрылуы артықшылықты акциялар шығаруна құқық бермейді.

   Жай акция акционерге  дауыс беруге ұсынылған барлық  мәселелерді шешу жағдайында  дауыс беру құқығымен акционерлердің жалпы жиналысына қатысуға құқық береді. Жай акция акционерге қоғамда таза табыс болғанда дивидентер алуға, қоғам таратылғаннан кейін қалған мүліктің бір бөлігін тәртіппен алуға да құқық береді.

   АК-тің 139-бабының 3-тармағына сәйкес акционерлік қоғамдарға құрылтайшылар жарғылық капиталды қалыптастыруға және дивидентер алуға қатыспайтын «алтын акция» енгізуі мүмкін. «Алтын акция» иесінің жалпы жиналыстың, директорлар кеңесі мен атқарушы органның шешімдеріне қоғам жарғысында белгіленген мәселелер бойынша вето қоюға құқығы болады.

   Қоғам өз акцияларын  аукциондар, жазылым арқылы орналастырады.

   Азаматтық айналымда  сонымен қатар ерекше мәртебеге  халықтық акционерлік қоғамдар  ие. Халықтық акционерлік қоғам  деп өз капиталының 

мөлшері айлық есептік  көрсеткіштің кемінде 1000000 еселенген  мөлшеріндей болатын және акционерлердің саны бес жүз және одан да көп болатын қоғам танылады («Акционерлік қоғамдар туралы» ҚР Заңының  4-бабының 1-тармағы ). Халықтық акционерлік қоғамның бір ерекшелігі өз акцияларын орналастыру тәртібінде, яғни халықтық акционерлік қоғамның жазылым арқылы өз акцияларын орналаластыруға тар ұғымы болмайды. Сондай-ақ, халықтық акционерлік қоғамда атқарушы орган тек алқалы болады және ішкі аудит қызметінің болуы міндетті болып келеді.

   Қоғам өз қызметін  органдары арқылы жүзеге  асырады. Қоғамның органдарына жатады:

   Біріншіден, жоғары  орган – акционерлердің жалпы  жиналысы:

   Екіншіден, басқару  органы – директорлар кеңесі;

   Үшіншіден, атқарушы  орган – алқалы (басқарма) немесе жеке –дара;

   Төртіншіден, қолданылып  жүрген заңдарға сәйкес өзге  де органдар.

   Қоғам жыл сайын  акционерлердің жалпы жиналысын  өткізуг міндетті. Қоғам акционерлерлердің  жылдық жалпы жиналысы қаржы  жылы аяқталғаннан кейін бес  ай ішінде өткізілуге тиіс. Аталған мерзім емепті кезеңдегі қоғам қызметінің аудитін аяқтау мүмкіндігі болмаған жағдайда үш айға дейін ұзартылған болып саналады. Акционерлердің жылдық жиналыстан басқа кезектен тыс жалпы жиналыстар өткізуге құқықтары бар. Акционерлердің кезектен тыс немесе ірі акционердің бастамасы бойынша шақырылады.

   Директорлар кеңесі  - «Акционерлік қоғамдар туралы»  ҚР Заңының 53-бабының 1-тармақшасындағы  мәселелерді қоспағанда, қоғамнығ  жалпы  басшылық жасауды жүзеге  асыратын орган болып табылады. Директорлар кеңесі мүшелерінің саны кем дегенде үш адам болуы керек. Қоғамның жарғысында директорлар кеңесін өткізу мақсатында кворум белгіленеді, әлбетте ол директорлар кеңесі мүшелерінің жалпы санының жартысынан кем болмауы қажет. Директорлар кеңесі отырысының төрағасы және хатшысы болуы тиіс.

   Ағымдағы қызметке  басшылық жасауды қоғамның атқарушы  органы жүзеге асырады. Қоғамның  атқарушы органы алқалы немесе  жеке-дара болуы мүмкін. Атқарушы  орган акционерлердің жалпы жиналысы  мен директорлар кеңесінің қабылдаған шешімдерін орындауға міндетті болып келеді.

   Сондай-ақ, нормативтік-құқықтық  актілерде не қоғам жарғысына  сәйкес өзге де басқару органдары  құрылуы мүмкін. Қоғамның қаржы-шаруашылық  қызметін бақылауды жүзеге асыру  үшін ішкі аудит қызметі құрылуы мүмкін. Ішкі аудит қызметінің құрамында кемінде үш мүше болуы керек. Акционерлер саны жүз және одан да көп болған жағдайда акционерлердің жалпы жиналысы есеп комиссиясын сайлайды.

   Акционерлік қоғамды  ерікті түрде қайта ұйымдастыру  және тарату мәселелері акционерлерлердің жалпы жиналысының құзыретіне жатады.

Акционерлік қоғам шаруашылық серіктестік немесе өндірістік кооператив болып қайта құрылуы мүмкін.

   Кәсіпкерлік салада  осы нысанда заңды тұлғаның  құрылуы кең таралып келе жатыр.  Тәжірибеден акционерлік қоғамның кемшіліктерінен жетістіктерінің басым екенін байқауға болады. Акционерлік қоғамның тиімділігі тек ірі ұйымдардың қолынан келетін тауарлық және қызметтік өндіріс технодогиясының үздіксіз қиындауы, күрделенуіне байланысты, салалы, тұтынушылардың талаптарына сай тауарларды өндіру мақсатында еңбектің мамандандырылуының қажеттілігімен, қазіргі заман технологиясына байланысты үлкен шығындардың көп адамдардың қаражатынан жинақталған ірі өндірушілердің күшінен келетіндігімен түсіндіріледі.

   Өндірістік кооператив.

   Азаматтардың  бірлескен кәсіпкерлік үшін мүшелік  негізде, олардың жеке еңбегімен  қатысуына және мүшелерінің мүліктік  жарналарын (пайларын) біріктіруіне  негізделген ерікті бірлестікті  өндірістік кооператив болып  танылады. Осы анықтамадан өндірістік кооперативті басқа коммерциялық заңды тұлғалардан еңбекке жеке қаысу факторы ерекшелейтіндігін байқаймыз (шаруашылық серіктестік және акционерлік қоғам қатысушылары қаражат енгізеді, бірақ жұмыс істеуге міндетті емес).    

    Шаруашылық серіктестік бәрінен бұрын капитал бірлестігі болса, өндірістік кооператив еңбек бірлестігі болып танылады. Өндірістік кооператив коммерциялық заңды тұлғалар қатарына жатады. Осы заңды тұлға жеке кәсіпкерлік үшін заң актілерімен тыйым салынбаған кәсіпкерлік қызметтің кез-келген түрін жүзеге асыруға құқылы. Мемлекеттік лицензиялау қолданылатын қызметпен өндірістік кооператив лицензиясы бар болған жағдайда айналыса алады.

   Заңнама кооператив  құрылтайшыларына белгілі бір  талаптар қояды, біріншіден, құрылтайшы  жеке тұлға болуы керек, екіншіден, олардың саны екеуден кем болмауы тиіс. Өндірістік кооператив құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешімімен құрылады.