Мемлекеттің ңшкң функциясы

Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы мемлекет таныған принциптер мен басымдықтардың жүйесі болып табылады. Олардың негізінде  сыртқы және ішкі экологиялық саясат, құқық пен экологиялық тетіктер, сондай – ақ қолайлы қоршаған орта мен тұрақты экологиялық және адам дамуын қамтамасыз ету мен сақтау үшін табиғи зілзалар мен өнеркәсіптік авариялардың алдын алудың қажетті  қызмет бағыттары қалыптасады.

Тиісінше  мемлекеттік органдардың, ұйымдардың және лауазымды адамдар мен азаматтардың міндеті мыналар болып табылады:

1. қоршаған ортаны қорғау, табиғи ресурстарын ұтымды пайдалану және қорғау;
2. қоғамға экологиялық жағынан қауіпті технологияларды заттар мен материалдарды бақылаусыз әкелуге жол бермеу;
3. ел аумағының радиактивтік, химиялық ластануына, бактериологиялық зақымдануына жол бермеу;
4. экологиялық жағынан қауіпті және жетілмеген технологияларды қолдану көлемін қысқарту;
5. шаруашылық және өзге қызметтің келеңсіз экологиялық салдарын жою.

Қазақстан Республикасы экологиялық қызметтің  дамуы мен орнығуы мәселесін  зерттеген Б.А.Мұхамеджанов былай  деп атап көрсетеді: «белгілі бір  кезеңде мемлекеттік қызметтің  бытыраңқы бағыттары дербес бір  бағытқа – экологиялық қызметке негізделеді. Мемлекеттің экологиялық  қызметі – бұл қоғамның экологиялық  қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі  мемлекеттік қызметтің экологиялық  саладағы объективті – қажетті мақсатты, заң жүзінде қамтамасыз етілетін бағыт»⁴

Мемлекеттің  экологиялық функциялары арқылы барлық экологиялық мәселелерді  шешу мүмкін емес. Мемлекет, қоғам, отбасы, мектеп, университет барлығы жұмылып іске кіріскенде экологиялық мәселелерді шешуде қол жеткізуге болады. Мемлекеттің  экологиялық функциясы тиімді түрде іс жүзіне асыру үшін ең алдымен адам санасы қоршаған ортаны қорғау ұғымын молекулярлық деңгейде санаға сіңіру қажет.

ІІ.4. Мәдениет пен ғылыми – техникалық прогресті дамыту  және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету функциясы.

Мәдениет бағытындағы функция – адамдардың денсаулығы, рухани сана сезімі, білімі, әдет – ғұрып, салт – дәстүр, мораль, әдебиет, музыка, ғылым, тәрбие т.б. мемлекеттің тұрақты бақылауында болып, оны тиісті дәрежеде дамытып отырады. Бұл күрделі функцияға жеке адамдар да, бірлестіктіктер де тиісті деңгейде үлес қосып отырады.

Мәдени  функция – ғылымды, білімді, адамдардың мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін, жоғары мәдениетті азаматты қалыптастыруға бағытталады. Мемлекет мәдениеттің  әдебиет, театр, кино және тағы басқа  түрлерінің дамуын қолдайды.

Мәдениет  бағытындағы функция, яғни мәдени –  тәрбие жұмыстары, яғни жеке адамның  жан – жақты жетілуіне мүмкіндік  туғызатын және оның құқықтары мен  бостандықтарын нақты қамтамасыз ету  үшін алғы шарт жасайтын жұмыстар.

Мәдениет  – адам жасайтын және адамдардың рухани қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған материалдық және рухани құндылықтардың жиынтығы. Мәдениет саласындағы  мемлекеттік саясат – бұл мәдениетті жаңғырту, сақтау, дамыту және тарату жөніндегі  мемлекеттік органдар қолданатын шаралар  кешені.

«Қазақстан  - 2030» стратегиясы  еліміздің мәдени және рухани байлығын еселеп арттыру  міндетін қойды. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың сөзімен айтсақ, «Біздің қолымыздағы  осындай баға жетпес қаражат жан  – жақты дамытуға және оның дамуы  үшін барған сайын жаңа әрі неғұрлым өркениетті жағдай жасауға тиістіміз». Бұл ретте мәдениеттің рөлінің  маңыздылығына ешкім шүбә келтірмесі хақ.

Қазақстан Республикасының мәдениет саласындағы  қызметтің негізгі бағыттары  мынадай принциптерді көздейді:

1. азаматтардың шығармашылық қызметінің еркіндігі;
2. мәдени құндылықтарды жасау, пайдалану және таратудағы барлық азаматтардың құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігі;
3. тарихи және мәдени мұраларды қорғау;
4. меншік нысандарына қарамастан барлық оқу тәрбие ұйымдарында баларға, оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруге мүмкіндік туғызатын білім беру жүйесін дамыту;
5. мәдениет саласындағы монополистік ағымдарды болдырмау;
6. мәдениетті қаржыландыруда бюджеттік, коммерциялық және қайырымдылық негіздерді ұштастыру;
7. кәсіби және әуесқойлық шығармашылық қызметті ұштастыру;
8. қазақтың ұлттық мәдениетінің тұтастығын сақтау мен өзара байланыстыру факторларының бірі ретінде шетелдерде тұратын қазақтармен мәдени байланыстарды дамыту.

Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 24 желтоқсандағы  «Мәдениет туралы» заңы мәдениет саласын мемлекеттік басқару  атқарушы органдардың азаматтар  мен қоғамның рухани қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыру мақсатында мәдениет мекемелерін дамытудағы қызметі  деп белгілеуге мүмкіндік береді – деп негіздейді.⁵ 

1993 жылы 17 қарашада қабылданған Қазақстан  Республикасының мәдени даму  концепциясы Қазақстан Республикасының  Үкіметін АҚШ пен Жапония тәжірибесін  пайдалануға бағыттады. Елімізде  мемлекеттік басқару органдарының  қызметінде саланы басқаруда  реттеушілік, бағыт берушілік  сипат басым. Бұл органдар мәдениет  саласын тікелей басқармайды,  орталықтандырылған басшылық жасайды,  мәдениет нысандарын басқаратын  арнайы органдардың іс - әрекетін  бағыттап отырады, олардың қызметін  құқықтық жағынан реттейді⁶

Қазақстан Республикасының Үкіметі мәдениет саласында мемлекеттік бағдарламаны жасап, Президенттің бекітуіне ұсынса, салалық басқаруды мәдениет, ақпарат  және спорт министрлігі жүзеге асырады. Оның қызметі кітапханалардың, мәдениет үйлері мен сарайларының, клубтардың, кинотеатрлардың, цирктердің, музейлердің, театрлардың қалыпты қызмет етуін  қолдауға бағытталған. Жергілікті атқару органдары өз территорияларында мәдениет саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға ат салысады. Олар халықтардың рухани және мәдени дәстүрлері мен ғұрыптарын насихаттау мен дамытуға, тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау мен пайдалануды ұйымдастыруғы, халыққа кино қызметін көрсетуді бақылауды жүзеге асырады.

1995 жылдан  бастап мәдениет саласындағы  қызметтің негізгі бағыттары  айқындала бастады және мәдениет  саласындағы қызметтерді жүзеге  асырудың жаңа кезеңі басталды. Ол негізінен мәдениет саласын  қаржыландырудың бағыттарын айқындауға, саланың қызмет етуінің жаңа  механизмдерін қалыптастыруға, құқықтық  база жасауға, авторлық қозғалысты  жандандыруға, мемлекет пен шығармашылық  адамдардың арасындағы қарым  – қатынастың жаңа принциптерін  анықтауға бағытталды. Ең маңыздысы, 1996 жылы 24 желтоқсанда «Мәдениет  туралы» Заңының қабылдануы болды.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылы «Мәдениетті  қолдау» жылы деп жариялауы елімізде мәдениетке деген жаңаша көзқарас туғызды. Қаржылық – экономикалық қиыншылықтарға қарамастан мәдениетті сақтау мен дамытудағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыруда  оңды нәтижелерге қол жетті. «Мәдени  мұра» бағдарламасы бойынша мақсатты шаралар атқарыла бастады.

Мәдениет  саласындағы негізгі міндеттер  – халықтың мәдени және ұлттық жетістіктерін  сақтау мен дамыту, ұлттық – мәдени ділімізді жетілдіру және тарату, мәдени мұраларды есепке алу мен  қорғау болды.

Ғылыми – техникалық прогресті  дамыту функциясы. Қазіргі заманда қоғамның, жақсы даму бағыты: ғылым мен техниканы қарқынды түрде дамуына толық мүмкіншілік жасау, барлық қаржыны мемлекеттік бюджетке тапсыру. Өйткені бұл істі бір орталықтың басқаруы қажет.

«Қазақстан  - 2030»  ұзақ  мерзімді  бағдарламасында  елімізді дамытудың  стратегиялық  мақсаты – қоғамда  ғылыми –  техникалық прогресті  дамыту  функциясының  рөлін  көтеру  және  отандық  ғылым  мен технологиялық  бәсекелестік  қабілеттін  арттыру  деп  көрсетілген . Қазіргі кезеңде тәуелсіз Қазақстанда  ғылыми – техникалық прогресті дамыту функциясы басым бағыттардың  бірінен сыналады. Өркениетті елдер  тәжірибесі көрсеткендей, ғылыми –  техникалық прогрестің  дамуы ел экономикасының іргетасы екендігін  өмір өзі дәлелдеп отыр. Осы мақсатта елімізде ғылыми – техникалық саланы реформалауды және қайта жаңғыртуды қолға алу кезек күттірмейтін  мәселе екендігі дау тудырмайды. Өнеркәсіптің басым салаларында қоршаған ортаға техногенді әсер етуді төмендететін, ғылымды көп қажет ететін және ресурстарды үнемдейтін технологияларды  әзірлеу қоғам қажеттілігі екендігі сөзсіз.

Қазақстан ғылымының дүниежүзілік ғылыми кеңестікте интеграциялану процесін процесін жетелдету  мақсатында Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейіннен де біршама  уақыт ғылыми – техникалық саясатқа онша көңіл бөлінбеген еді. Соңғы  жылдары экономикалық қызмет субъектілерінің белсенділігін арттыратын, құқықтық негіздерін құрайтын құжаттар қабылдана бастады.Олар: ғылыми – техникалық саясат туралы заң және инновациялық даму бағдарламасының қабылдануы.⁷

Қазақстандағы әлеуметтік – экономикалық реформалардың  ішіндегі ең қабілеттісі – ғылыми – техникалық , инновациялық өзгерістер. Бұл сала еңбекке қабілетті мәдениет пен білімді өркендететін потенциалды  қамтиды. Дүниетанымы мен менталитеті  қоғамға сай қабілетті адамдарды, әсіресе жастарды тәрбиелеуде, оларды нарық заманының талаптарына  жауап беретіндей етіп еңбекке үйретуде ғылыми – техникалық прогресті дамыту функциясының атқаратын  рөлі орасан зор. Инновациялық жаңартулар арқылы қоғамның іргетасын нығайтып, әлеуметтік міндеттерді  жүзеге асырады. Мемлекет функциясының ажырамас, құрамдас бір бөлігі болып  отырған  ғылыми – техникалық прогресті  дамыту функциясының орны ерекше.

Ғылыми  – техникалық прогресті дамыту функциясы  ғылыми – техникалық саясатты жүзеге асырудағы басты үш бағыты Қазақстанда  да жүзеге асырыла бастады. Олар:

1. пайда табуды мақсат етіп қоймайтын ұйымдар мен университет ұстаздарына мемлекеттік арнайы грант бөлу;
2. ғылыми – техникалық зерттеулерге қаржы салатын жеке меншік сектордың бұл әрекетіне мемлекеттің қолдау көрсетуі;
3. мемлекеттік ғылыми – зерттеу мекемелерін қаржыландыруды күшейту.

Қазақстанда ғылыми – техникалық прогресті дамыту функциясын жүзеге асыруда мынадай нақты шараларды қарастыру керек:

1. инновациялық қызметтің құқықтық негізін жетілдіру;
2. ғылыми зерттеулер мен олардың нәтижелеріне қатысты салық саясатын дамыту;
3. барлық буындағы кадрларды даярлау мәселелерін ретке келтіру, кадрларға деген сұранысты дәл айқындау, ғылыми кадрларды аттестациялау принцептерін өзгерту.

Бұл аталған  шаралардың соңғысы үстіміздегі  жылдан бастап жүзеге  асырыла бастағанын айта кету керек. Қолдануға енгізілетін  тиісті заңдық және нормативтік құжаттар республикадағы ғылыми – техникалық прогресті дамыту, Қазақстанның дүниежүзілік ғылыми кеңестікте неғұрлым тезірек  және өркениетті жолмен енуіне негіз  қалауы тиіс.⁸

Өнеркәсібі  дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, тиімді ғылыми – техникалық саясат жасау, ғылым мен техника  дамуының басым бағыттарын анықтау, ғылыми зерттеулер мен тәжірибе –  конструкторлық жұмыстардың көлемін, қаржыландару құрылымын белгілеу, оларды ең жоғарғы деңгейде үйлестіру – мемлекеттік органдардың тармақталған, жетілдірген қуатты жүйесінің ісі.

Қазақстан Республикасының ғылыми – техникалық функциясы Қазақстанның келешекте  дамуының және дүниежүзінің алдынғы  қатарлы елдер тобына қосылуының шешуші факторы болып табылады.

  Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету. Қазақстан Республикасының Конституциясы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, адам және адамның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең қымбат қазына деп жариялады.(1 – бап ). Осыған байланысты оның Конституциялық құқықтары мен бостандықтарын тиімді қорғау мемлекеттің ең негізгі міндеттері болып табылады. Адам құқығының мемлекет тарапынан тиімді қорғалуы демократияның кең қанат жаюының белгісі, аяққа тапталуы – заңдылықтың дағдарысқа ұшырауы. Қазақстан Республикасының Конституциясы адам және азаматтың ең көлемде және демократиялық құқықтары мен бостандықтарын жариялады. «Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады» деп атап көрсетілді Конституцияда (12 – бап ). Мемлекет осы норманы жариялап қана қоймай, сонымен қатар құқықтарды қорғауға өзінің кепілділігін береді. Президент, сот билігі, прокуратура органдарының адам құқық қорғау қызметтері Конституциялық мінддеттері болып табылады. Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Президент «Халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі» (40 – бап ). Сонымен қатар сот органдарының адам құқығын қорғауда үлкен роль атқарады. Адам құқықтарының тиімді қорғалуының тетіктері мен қағидалары Қазақстан Республикасының Конституциясының 77 – бабында нақтылы көрсетілген. Бұл талаптар негізінде 10 қағидадан тұрады:

1.   Адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша, ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі;
2. Бір құқық бұзушылық үшін ешкімді қайтадан қылмыстық немесе әкімшілік жауапқа тартуға болмайды;
3. Өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне болмайды;
4. Сотта әркімнің өз сөзін тыңдалуына құқылы;
5. Жауапкершілікті белгілейтін немесе күшейтетін, азаматтарға жаңа міндеттер жүктейтін немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері күші болмайды.Е гер құқық бұзушылық заңмен алынып тасталынса немесе жеңілдетілсе, жаңа заң қолданылады;
6. Айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес;
7. Ешкім өзіне - өзі, жұбайына (зайыбына ) және заңмен белгіленген шектегі жақын туыстарына қарсы айғақ беруге міндетті емес. Діни қызметшілер өздеріне сеніп сырын ашқандарға қарсы куәгер болуға міндетті емес;
8. Адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдік айыпталушының пайдасына қарастырылады;
9. Заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңдық күші болмайды. Ешкім өзінің мойындауы негізінде сотталуға тиісті емес;
10. Қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол берілмейді.