Экономика дамыуындағы мемлекеттің рөлі және оның негізгі қызметтері

қауіпсіздендіру.Мемлекеттің  экономикалық рөлі аталған бастапқы құқықтарды жүзеге асыру болып табылады. Осыған байланысты XVIII-XIX ғғ экономикалық әдебиеттерде «laisser-fire»(іс-әрекет еркіндігі)+констебель тезистері, яғни мемлекет−бұл «жеке  меншіктің түнгі күзетшісі» деген  ұстаным кеңіне тараған болатын.

Классикалық мектептің тағы бір өкілі Жан Батист Сэй өзін-өзі  реттеу механизмін көрсету үшін келесі идеяны алға тартты. Тауар және қызмет көрсетулер өндірісі үдерісінің өзі  өндірілген тауарлар құнына тең табыс  жасайды. Бұл өндірістің өзі жасалған игіліктер мен қызмет көрсетулерді сатып алуға қажетті табысты  автоматты түрде қамтамассыз  етеді деген сөз. «Ұсыныс өзіне  сәйкес сұранысты туындатады»дейтін  Сэй заңы мәртебесін алған тұжырымның мәні осындай.

Қоғамдық тепе-теңдіктер  пайыздық қойылым, баға, жалақы, бәсеке тәрізді нарықтық механизмдермен реттеледі. Жоғары немесе төмен жылжу арқалы бұл механизмдер  нарықтық субъектілердің тиісті әрекетін қадағалап отырады  және экономиканы теңдестірілген даму мен толық жұмыспен қамту жолдары  арқылы жетелейді. Еңбек нарығындағы  бәсеке мәжбүрлі жұмыссыздыққа қарсылық білдіреді.

Классикалық мектептің тағы бір өкілі Д.С.Милль өзінің еңбектерінде «laisser-fire» жалпы практикалық қағидасы болуы тиіс және одан кез келген ауытқу, ақылдан озған бірдеңе  болмаса, зиянның өзі болып табылады»  деп жазған еді.

Классиктердің идеясы, атап айтқанда, Сэйдің өндіріс өзіне жеткілікті сұранысты өзі туындатады деген  идеясы ғасыр бойы экономикалық теориядағы ақақаттың дәл өзі деп саналып  келеді. Белгілі американдық ғалым-экономист  Дж. Гэлбрейттің айтуынша XX ғасырдың 30-жылдарына дейін адамдардың Сэй  теориясын қабылдауы немесе қабылдамауы  экономисті ақымақтан ажыратудың негізгі  белгісі болып келген. Мемлекеттегі «түнгі күзетші» ретінде тану XVIII-XXғ  басы кезеңдеріндегі капитализмнің  туындауы мен еркін кәсіпкерліктің дамуы  заманына тура келген еді. Ол кезеңнің әлеуметтік-экономикалық негізін  өндіріс ресурстарына шағын меншік пен экономикалық байланыстардың еркін  бәсекелі нарық арқылы жүзеге асырылуы сипаттаған болатын. Мұндай жағдайларда  нарық шын мәнінде реттеуші қызметтерді  ойдағыдай атқарып келеді, сондықтан  мемлекеттің рөлі нарықтың  гүлденуіне ешкімнің де, еш нәрсенің де кесірін  тигізбеуді қадағалаумен шектелгені тарихи шындық болатын.

Англиядағы 1825жылғы экономикалық дағдарыстан бастап әрбір 10-2 жылда  көптеген елдерде қайталанып отырған  экономикалық дағдарыстар өзін-өзі  реттейтін нарықтық механизмдердің кейбір жағдайларда «істен шығып  қалуын» көрсетті. Еңбек өнімділігінің  жедел артуы, сондай-ақ экономикалық өсу қарқыннының серпінділігі салдарынан Құн заңы сұраныс пен ұсынысты еркін реттеуші  рөлін атқара алмайтын жағдайға душар болды. XIXғасырдың екінші жартысында ұлттық өндірістер орасан зор масштабрға жетті. XIXғасырдың соңы ғылыми-техникалық прогресс қарқынының жеделдеуі және жаңа салалардың туындауы әсері қоғамнық еңбек бөлінісінің  тереңдей түсуіне алыа келді.Жеке меншік капиталдар қызметін қалыпты ұйымдастыруды  қамтамассыз ету үшін үйлестіру  және дағдарыстық реттеу қажеттілігі  туындады.

1923-33жж әлемдік дағдарыс  және «Ұлы күйзеліс» мемлекетің  нарықтық экономикадағы рөлі  туралы классикалық теорияны  қайта қарауды талап етті.

Практиканың талаптарына  жауап ретінде ағылшын экономисті және қоғам қайраткері Дж. Кейнс  мемлекеттің нарықтық экономикаға  араласуының объективті қажеттілігі  туралы жан-жақты негізделген теорияны талдап жасады. Дж. Кейнс негізгі  макроэеономикалық көрсеткіштер арасындағы өзара байланыс бар екендігін  дәлелдеп, оларды мемлекеттік шешімдер арқылы жүзеге асыру жөнінде практикалық  шараларды қолға алды. Осылайша Дж.Кейнс  макроэкономикалық немесе ұлттық шаруашылықтың, мемлекеттік қызмет өрісінің теориялық  негіздерін қалады. Дж.Кейнс теориясының  негізгі нәтижесі−капитализм өзін-өзі  реттейтін жүйе емес, онда тепе-теңдіктің  ішкі механизмдері жоқ деген тұжырым, сондықтан Дж.Кейнс капиталисттік  экономиканы мемлекеттік реттеу теориясының негізін қалаушы  болып есептеледі. Оның теориясы және экономиканы мемлекеттік- монополистік  реттеу бағларламасы өзінің басты еңбегі «Жұмыспен қамту  пайыз және ақшаның  жалпы теориясы» (1936ж) еңбегінде  баяндалған. Өзінің зерттеулерінде Дж. Кейнс жинақталған көрсеткіштерді пайдаланады: жиынтық сұраныс, жиынтық  ұсыныс, жиынтық инвистициялар т.с.с. Оның пайымдауларындағы бастапқы нүкте  жиынтық сұраныс болып табылады. Дж. Кейнстің пікірінше мемлекеттің  нарыққа әсері  сұранысты ұлғайту  мақсатындағы бюджеттік-қаржылық, кредиттік-ақшалай  реттегіштерді  қолдана отырып экономикалық конъюктураны, циклдік тербеліс-ауытқуларды, экономиканың жоғарғы өсу қарқынын және жұмыспен қамту деңгейін қолдауды тұрақтандыруға бағытталуы тиіс.

Тұынушылық талғауды сипаттау үшін Дж.Кейнс «тұтынуға шекті  бейімділік» түсінігін енгізеді. Инвистицияның өсімі  және шығарылым  арасындағы байланыс  түсіндіру  үшін ол мультипликатор түсінігін пайдаланады. Кейнстік теория құралдарын пайдалану  соғыстан кейінгі кезеңде дамыған  елдерде тұрақты экономикалық өсуді  қамтамассыз етті.

Дегенмен, өткен ғасырдың 70-жылдары ұдайы өндіріс жағдайыкүрт  нашарлап кетті. Страгфляция( күйзеіс  жұмыссыздық және инфляцияның өсуімен  бір уақытта орын алады) жағдайындағы ағылшын экономисті Филлипс ашқан  тәуелділік бойынша  жұмыссыздық  және инфляция бір уақытта өсе  алмайды. Дағарыстан шығудың Кейнстік жолдары «инфляциялық спиралді одан әрі шиырықтыра түседі». Аталған  дағдарыстың әсерінен мемлекеттік  реттеуде түбегейлі қайта құру орын алды да, реттеудің жаңа моделі қалыптасты.

Қазіргі кейнсиандық бір  емес, бірнеше макроэкономикалық  теориялардан құралып, макроэкономикалық  саясаттың  мақсаттары мен құралдарын таңдау мүмкіндіктері бар екендігін  айғақтатады.

Неоклассикалық теорияның  классикалық теориядан айырмашылығы−ол  біртұтас концепция емес. Дегенмен, кейбір жалпы қағидалары классикалық  теория қағидаларымен үндес болып  келеді. Бұл теория бірнеше мектептердің өкілдерін біріктіреді. Неоклассикалық  бағыт ағылшын, австриялық, американдық  ғалым-экономистердің еңбектерінде көрініс  тапты. Аталған бағыттағы толық  және құнды мағұлматтарды ағылшын  экономисті А.Маршаллдың(Кембридж метебі) еңбектерінен табуға болады.

Неоклассиктер еркін бәсеке және нарықтық механизм жағдайындағы шаруашылық жүргізу заңдылықтарын  қалыптастырады және бұл жүйенің  экономикалық  тепе-теңдіктің қағидаларын  анықтады. Мұндағы басты идея нарықта  жүріп жатқан үдерістерді анықтайтын сұраныс пен ұсыныстың өзара  әрекеті болып табылады. Айталық, А.Маршалл өндірістік шығындар теориясы мен шекті пайдалылық туралы австриялық мектептің ұстанымдарын негізге  ала отырып тепе-теңдікті баға концепциясын талдап жасады. Неоклассикалық теория бойынша бәсеке жағдайындағы бағалардың автоматты қозғалысы ұсыныс пен  сұраныс және өндіріс пен тұтыну араларындағы тепе-теңдікті қамтамассыз  етеді. Сондықтан мемлекеттің қандай болмасын реттеуі тепе-теңдіктің  бұзылуына алып келеді. Осылйша неоклассикалық теория мемлекеттің экономикалық болмысқа араласпауы принципін жариялайды.

Макрореттеудің монетарлық теориясы неоклассикалық теориясының  бір тармағы болып есептелінеді және белгілі бір дәрежеде кейнстік теорияға балама ретінде қарастырылады. Монетаристтік бағыттың лидері Чикаго мектебін қарастырған американдық  экономист−М.Фридмен. Бұл теорияның  басты ұстанымы: нарықтық жүйе өзін-өзі  реттеуге қабілетті,  ол өзін-өзі  тепе-теңдік жағдайда ұстай алады, оның беріктік деңгейі жоғарғы, сондықтан  реттеуді қажетсінбейді. Олардың пікірінше  ешқандай үкімет нарықтан ақылды емес. Экономиканы нақты жіне ақша секторына  бөлу арқылы монетаристтер негізгі  зерттеулер мен практикалық ұсыныстарды  ақша секторына арнайды. Мемлекет, дейді  олар, ақша секторын нақты секторға қатысты «бейтараптандыру» қажет. Нәтижесінде  қажетті ақша санымен  қамтамассыз етілетін нарыққа қолайлы  қызмет жағдайы жасалынады. Ақша массасын көбейтуді жүйелі түрде, біртіндеп  жүргізу қажет, оныі ұлғайуы  циклдік  тербелістерден тәуелсіз жылына 3-5%-дан  аспауы керек. Бұл ұстаным М.Фридменнің «ақша ережесі» деген атауға ие болған.

Сонымен, монетаристтер жұмыспен қамту және экономиканы тұрақтандыруы  үшін ақша-кредит әдістерін қолдануды  жақтайды. Олардың пайымдауынша ақша экономиканың дамуын анықтайтын басты  құрал болып табылады және басты  назар инфляциямен қарсы күреске  аударылуы тиіс. Мемлекеттік реттеу ақша массасын бақылаумен шектелуі қажет. Бұған ұлттық банктің кредиттік  құралдары арқылы қол жеткізуге  болады. Ақша ұсынысының өзгерістері  баға динамикасы мен ұлттық табысқа  тікелей сәйкес болуы қажет.

    Мемлекет пен  экономиканың өзара қатынастарының  марксистік моделінде мемлекеттің  экономикалық қызметі өндіріс  пен тұтынуды қоғамдық ұйымдастырудың  тарихи формасының мазмұны ретінде  қарастырылады және қоғамдық  меншік экономикалық жүйедегі  бірден-бір ұстем сектор болып  танылады. Бұл жүйенің негізі  болып табылатын өндірістің құрал-жабдықтарына  мемлекеттік меншік экономикалық  үдерістері бір орталақтан  реттеу  қажеттілігін ұйғарады. Аталған  жүйенің артықшылығына, теория  жүзінде болса да, ресурстарды  жүйелі түрде бақылау және  басқару арқылы толық жұмаспен  қамтуға қол жеткізу жатады.

    Маркстік модельдің  басты белгілері:

• Өндіріс құрал-жабдықтарына қоғамдық (мемлекеттік) меншік;
• Өндіріс және тұтыну арасындағы экономикалық байланыстар, салалар, өңірлер арасындағы пропорциялардың жоспарлы болуы. Қоғамдық болмыс сфераларының барлығы жоспарға бағынады;
• Өндірілген өнім бағалары бір орталықтан, қатаң түрде белгіленеді, сондықтан сұраныс пен ұсыныс жағдайлары есепке алынбайды;
• Бәсеке экономикалық күрестің антогонистік формасы ретінде социалисттік жарыспен алмастырылады, ал ол болса ешқандай материалдық ынталандыру  қарастырылмығандықтан формальді әрекет ретінде қала береді.

Мұндай жағдайларда мемлекет «түгел қамтитын» рөл атқарады. Ол жоспар арқылы бүкіл экономикалық( және экономикалық емес те) үдерістерді  реттеп отырады да, нарықты жаншып, оның құралдарына тек формальді, тіпті жағымсыз сипат беруге ұмтылады. Ал жоспар болса саяси мақсаттарға  қызмет етуі тиіс. Сондықтан субъектілердің экономикалық талғауын реттеудің саяси  механизмдері шаруашылық бастамшылдығын жасанды түрде алмастырады.

    Өмірдің өзі  көрсеткендей мемлекет пен экономиканың  өзара қатынасын реттеудің марксистік  моделі қолда бар шектеулі  ресурстарды  тиімді бөлу және  пайдалану ісінде өзінің толық  қабілетсіздігін танытты.

Мемлекеттік реттеудің объектілері  мен субъектілері.

Мемлекеттік реттеудің әдіснамалық  негізін ұзақ мерзімді болжамдар  мен әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламалары құрайды. Солардың ішінде мемлекеттік  реттеу объектісі болуы тиіс басым  стратегиялық мәселелер баршылық. Олардың  негізгілеріе атап өтейік:

1. Экономика дамуының жаңа концепциясы адам факторын алдыңғы қатарға шығарады. Адами әлеуетті қалыптастыру ұзақ мерзімді стратегия болып табылады. «Адами дамытуды қаржыландыру ұзақ мерзімді инвистициялардың ең тиімдісі екендігін әлемдік тәжіриебе көрсетіп отыр. Бұл стратегияны жүзеге асыру Қазақстанның демографиялық  жағдайымен тікелей байланысты. ҚР Президентінің 2015 жылға қарай Қазақстан халқының саны 20млн адамға жеткізу туралы бастамасы  адам факторының ұлттық экономиканы дамытудың негізгі ұстанымдарының біріне айналғандығының айғағы болып табылады.
2. Экономикалық өсу−ол ғылыми-техникалық прогресс, инновациялар, өндірістің негізгі факторларының ғылыми сыйымдылығын  арттыру. Дамыған елдердегі жаңа технологияларға енгізілген жаңалықтар үлесіне  ішкі жиынтық өнім өсімінің 70-85% дейінгісі тиесілі.  XXIғасыр ғылым мен жоғарғы технологиялардың, қатаң халықаралық технологиялық бәсекелестік ғасыры болмақ. Әлемдік нарықтағы ғылыми сыйымды өнімді өнеркәсібі дамыған жеті елдің үлесі 80-90% болып отыр және сол өнімдердің экспорты да өсіп өркендеген мемлекеттердің құзырында қалған жайы бар.Ал Қазақстанның ғылымды қажетсінетін өнімдегі үлесі жоққа тән. Еліміздің индустриалдық-инновациялық стратагиясына сәйкес, сондай-ақ өндірістік жіне шикізаттық базасына мен кәсіби деңгейі өсу үстіндегі кадрлардың болуын ескере отырып, яғни бәсекегк қабілетті өнімдерді өндіру үшін де жақын болашақтың ісі болуы тиіс.
3. Өндіргіш күштерді орналастыру. Мұның өзі де ұзақ мерзімге арналған мемлекеттік реттеуді қалайтын стратегиялық мәселелердің ең маңызды деңгейлерінің бірі болып табылады. Аумақтық-шаруашылық үдерістерді реттеудің маңызды құралына өңірлерді әлеуметтік-экономикалық дамытудың мақсатты  бағдарламалары жатады. Өңірлерді(аймақтарды) дамыту бағдарламалары орталыққа проблемалық аймақтар мәселесіне арнайы жобалар жасауға көмектеседі де ағымдағы міндеттерді стратегиялық мақсаттар аясында қарстыруға мүмкіндік береді.
4. Экологиялық фактор−өңірлік және стратегиялық экономикалық шешімдер қабылдау үдерісінің маңыздыларының бірінен саналады. Әлемнің көптеген елдерінде экологиялық қауіпсіздік  ұлттық қауіпсіздікпен қатар қойылып, стратегиялық мәнге ие болып отыр. Ресурстық әлеуетті тиімді пайдалану үшін экономикалық дамудың ресурс сақтаушы типіне көшу қажеттілігі туындайды. Қазақстанның қуатты ресурстық әлеуеті өсу үстіндегі экономиканы мейілінше тұрақтандырудың кепілі болып табылады. Экономикалық дамуыдың жаңа стратегиясы Қазақстанды дамушы мемлекеттер қатарынан дамыған мемлекеттер қатарына қосудың жасампаз жобасы екендігіне мемлекеттің қазіргі ұстанымдары мен шаралары кепіл бола алады.

Сонымен, экономиканы мемлекеттік  реттеу объектілеріне ұлттық экономиканың тиімді қызметі үшін мемлекеттің  бүкіл реттеуші іс-әрекеттері бағытталған  сфералар, салалар, өңірлер, әлеуметтік-экономикалық үдерістер жатады.

Мемлекет ықпалында болатын  негізгі объектілер мыналар:

• Ұлттық шаруашылықтың салалық, өңірлік, ұдайы өндірістік және әлеуметтік құрылымдары;
• Экономикалық цикл;
• Жұмыспен қамту;
• Өмір сүру деңгейі;
• Білім беру және кадрларды дайындау;
• Ақша айналымы;
• Ғылыми-зерттеу жұмыстары және инвестициялар;
• Төлем балансы;
• Әлеуметтік сфера, еңбек қатынастары, халықты әлеуметтік қолдау механизмі;
• Қоршаған орта;
• Бағалар, антиинфляциялық үдерістер;
• Экономиканың мемлекеттік секторы;
• Қаржв ресурстары және бюджетаралық қатынастар;
• Мемлекетсіздендіру, жекешелендіру, демонополизациялау;
• Экономиканың әр-түрлі салаларындаға меншік формалары;
• Сыртқы экономикалық іс-әрекеттер және т.б.

Қазақстанда нарыққа өту  кезінде де, қазір де толыққанды, тиімді меншік иелерін қалыптастыру міндеті күн тәртібінен алынған  емес, сондықтан меншік құрылымы, мемлекетсіздендіру, жекешелендіру, демонополизациялау сияқты мемлекеттік реттеу объектілері  ешқашан да мемлекеттің назарынан  тыс қалмауы тиіс.

    Биліктің заң  шығарушы, атқарушы және сот органдары  экономиканы мемлекеттік реттеудің  субъектілері болып табылады.

    ҚР жағдайындабұл:  қос палаталы Парлемент, Үкімет, Қазақстан Республикасының Президенті, ҚР Конституциялық Кеңесі. Мемлекеттік  реттеу субъектілеріне, сондай-ақ  биліктің өңірлік органдары жатады.

    Аралас экономикада  мемлекеттік реттеудің функциялары  мен объектілерінің өзгеріске  ұшырауы жаңа субъектілердің  туындауымен қатар жүреді. Қазіргі  кездн дамыған елдердің ақпараттық  қоғамға өтуіне байланысты ұлттық  мемлекеттерден тәуелсіз, дербес  трансұлттық капитал оқшауланып  мемлекеттік реттеуде маңызды  рөл атқара бастады. Трансұлттық  корпорациялар әлемдік өнеркәсіп  өнімдерінің жартысына дейінгісін  өз бақылауында ұстайды. Бүгінгі  таңда әлемдік шаруашылық жүесінің  негізін өздеріне едәуір билік  функцияларын шоғырландырған 500-дей  трансұлттық корпорациялар құрайды.