Экономика дамыуындағы мемлекеттің рөлі және оның негізгі қызметтері

Өсімдік шаруашылығын дамыту.

Өсімдік шаруашылығында құрылымдық және технологиялық әртараптандыруды жүзеге асыру, азық-түлік қауіпсіздігін  қамтамасыз ету үшін басымды ауыл шаруашылығы дақылдарының егіс аумақтарын кеңейту, бәсекеге қабілетті экспортқа  бағдарланған өнімдердің өндірісін  ұлғайту жөнінде жұмыстар одан әрі  жалғастырылуда.

2009 жылы дәнді дақылдардың  егіс алаңдары 2008 жылмен салыстырғанда  1429,3 мың гектарға (7,1 %), оның ішінде  бидай – 1265,4 мың гектарға (9,4 %), астыққа арналған жүгері –  3,1 мың гектарға (3,1 %), күріш –10,9 мың  гектарға (14,4 %), астық-бұршақ дақылдары  – 21,2 мың гектарға   (47,5 %) өсті.

Ылғал қорларын сақтау технологиясын  енгізу алаңдары кеңеюде.              2009 жылы көрсетілген технологияны қолдана  отырып, 10,3 млн. га алаңға астық дақылдары  егілді,  бұл 2008 жылмен салыстырғанда 2,7 млн. га немесе  35 %-ға артық.

2009 жылы ауа райының  қолайсыздығына қарамастан ауыл  шаруашылығы дақылдарының барлық  түрінен іс жүзінде жоғары  өнім алынды.

Жалпы астық жинау өңдеуден кейін 20,8 млн. тоннаны құрады,                 бұл 2008 жылғы деңгейден 33,7% - артық. 700 мың тоннадан артық майлы дақыл  жиналды, бұл өткен жылғы деңгейден 70% - ға артық. Жалпы күріш жинау - 20,5%-ға, картоп - 17%-ға артты. Жеміс дақылдары  мен жүзім өнімдері  тиісінше 25,3 % және 66,5% -ға өсті.

          2010 – 2014 жылдар аралығында өсімдік шаруашылығы саласының даму болжамы

Іс-шара	2009 жыл	2010 жыл	2011 жыл
Егіс алаңдарын оңтайландыру, мың га:
дәнді дақылдарды	17 208,8	16626,4	17 000,0
майлы дақылдарды	1185,4	11749,5	1 760,0
қант қызылшасын	19,0	20,1	25,0
күрішті	86,6	94,1	88,6
мақтаны	140,1	134,9	112,7
көкөністерді	110,6	120,4	120,8
жабық топырақтағы көкөністерді, га	206,5	267	288
картопты	170	179,8	182,0
жемісті, жидекті және жүзімді	49	56,2	58,3
Қолдану алаңы, мың га
ылғал қорын сақтайтын  технологияларды	10 314,6	11246,9	11 000,0
минералды тыңайтқыштарды	1600	1800	2000
Тыңайған (пайдаланылмаған) жерлерді айналымға енгізу, мың га	400,0	400,0	400,0
Пайдаланылмайтын суармалы жерлерді қалпына келтіру, жылына мың  га	-	70,0	70,0
Өндіріс көлемінің өсуі, мың тонна:
астықтың	20 830,5	14072,9	17 900,0
майлы тұқымдардың	703,6	1050,0	1085,0
қант қызылшасының	181,3	550,0	625,0
күріштің	307,0	281,6	292,4
шитті мақтаның	270,0	270,0	225,4
көкөністердің	2 457,3	2 145,0	2 164,0
оның ішінде ерте пісетін	16,0	40,0	51,3
картоптың	2 755,6	2 578,0	2 669,0
жемістің, жидектің және жүзімнің	234,3	282,0	304,0
Картоп және жеміс-көкөніс  қоймаларының қуаты, мың тонна	382,1	499,3,3	644,5
Экспорттық әлеуеті, мың  тонна:
астықтың	6788,1	7 700,0	8 200,0
күріш жармасының	6,4	42,4	43,9
Ішкі нарықтың қажеттілігін қанағаттандыру, %:
майлы дақылдарға	59,4	98	100
қант қызылшасына	5,3	13	14
картопқа	95	95	100
ерте пісетін көкөністерге	18	47	60
жеміске, жүзімге және  жидекке	50	81	84

2010 жылдан бастап іске  асырылып жатқан өсімдік шаруашылығы  саласын дамытуды мемлекеттік  қолдау шаралары ынталандыруға  және қайта өңдеу кәсіпорындардың  шикізатпен қамтылуын арттыруға  бағытталған. 

Мал шаруашылығы өнімін өндіру көлемін өсіру

Өнім түрлері	2009 ж.	2010 ж.	2011 ж.
Ет сойылған түрінде:
Шаруашылықтардың барлық санаттарында, мың тонна	896,3	930,0	970,0
Ауыл шаруашылығы құрылымдарында, мың тонна	184,9	210,0	240,0
Ауыл шаруашылығы құрылымдарының үлес салмағы, %	20,6	22,6	24,7
Сүт:
Шаруашылықтардың барлық санаттарында, мың тонна	5303,9	5459,0	5640,0
Ауыл шаруашылығы құрылымдарында, мың тонна	542,5	589,0	670,2
Ауыл шаруашылығы құрылымдарының үлес салмағы, %	10,2	10,8	11,9
Жүн:
Шаруашылықтардың барлық санаттарында, мың тонна	36,4	37,7	39,1
Ауыл шаруашылығы құрылымдарында, мың тонна	11,3	12,1	13
Ауыл шаруашылығы құрылымдарының үлес салмағы, %	31,0	32,1	33,2
Жұмыртқа:
Шаруашылықтардың барлық санаттарында, мың тонна	3306,4	3480,0	3680,0
Ауыл шаруашылығы құрылымдарында, мың тонна	1950,3	2110,0	2300,0
Ауыл шаруашылығы құрылымдарының үлес салмағы, %	58,9	60,6	62,5

Күтілетін нәтижелер:

1) барлық шаруашылық санаттарында  орташа 5 жылдың ішінде 3-6 % шегінде,  ауыл шаруашылығы құрылымдарында 8-13 % шегінде мал және құс санының  жыл сайынғы өсімі; 

2) ауыл шаруашылығы құрылымдары  өндірген мал шаруашылығы өнімінің  үлес салмағын еттің 20 %-дан  30 % дейін, сүттің – 10 %-дан 15 % дейін, жұмыртқаның – 59 %-дан  68% дейін, жүннің – 31 %-дан 39 % дейін өндірісінің жалпы көлемінен  арттыру; 

3) ауыл шаруашылығы малының  жалпы санында асыл тұқымды  мал басының үлес салмағын  ұлғайту; 

4) мал шаруашылығы өнімінің  экспорттық әлеуетінің өсімі  және ішкі нарықта импорттық  құс етінің үлесін 2 есе азайту;     

5) қайта өндеу кәсіпорындарын  отандық өндірілген мал шаруашылығы  шикізатымен қамтамасыз ету;

6) сиыр етінің экспорттық  әлеуетін 2010 жылғы 5 мың тоннадан                 2014 жылы 50 мың тоннаға дейін арттыру;

7) республиканың асыл  тұқымды мал шаруашылығы қорын  нығайту; 

8) мал шаруашылығына кең  көлемді селекцияны енгізу;

9) малдың жаңа жоғары  өнімді тұқымын өсіру ареалын  кеңейту;

10) ауыл шаруашылығы мал  өнімділігінің дәрежесін көтеру;

11) мал шаруашылығы өнімін  экспорттық нарықтарға бөгетсіз  өткізу үшін жағдайлар жасау; 

12) ветеринарлық жүйені  халықаралық нормаларға, стандарттарға  және талаптарға сәйкестендіру;

13) аумақтың эпидемиологиялық  және эпизоотиялық салауаттылығын  қамтамасыз ету;

14) ауыл шаруашылығы жануарларының  өріс аударуын есепке алу мен  бақылаудың жөнге келтірілген  жүйесінің жұмыс істеуі; 

15) 2014 жылға қарай 2 300 сою  пункттерін, ауыл шаруашылығы жануарларын  союға арналған алаңдарды, қайта  өңдеу кәсіпорындарын, 5000 мал қорымдарын, 114 аудандық бір түрлі ветеринариялық  зертханаларды, материалдық-техникалық  жабдықталған микроорганизмдер  үшін био қоймаларды салу негізінде  елдің ветеринариялық қауіпсіздігін  қамтамасыз ету; 

16) мал шаруашылығы саласында  5 жылдың ішінде 14 000-ға дейін жұмыс орындарын құру.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3. Агроөнеркәсіп  кешеніндегі шаруашылық байланыстарды  реттеудің шетелдік тәжірибесі  және оны Қазақстанда қолдану  мүмкіндіктері

Дамыған шет мемлекеттердің агроөнеркәсіп кешеніндегі шаруашылық байланыстарды реттеудің шетелдік тәжірибелерін ескеру қажет екендігі айқын. Өйткені, ауыл шаруашылығы саласының  дамуын реттеудегі жинақталған әлемдік  тәжірибені оқып-үйренбей, жан-жақтылы  зерттемей оларды қолдану мүмкіндіктері  жайлы мәселе қозғау мүмкін емес. Ел экономикасын басқарудың нарықтық жүйесіне сәйкес әлемдік тәжірибеде бар модельдерді, тұжырымдарды ескере отырып, елдің  саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуына, ұлттық ерекшеліктеріне қарай агроөнеркәсіп  кешеніндегі шаруашылық байланыстарды  реттеудің өз мемлекетімізге тән  үлгісін қалыптастыруға тиіспіз. Осы  орайда бірқатар шет мемлекетттердің  агроөнеркәсіп кешенінің дамуына  қатысты оңды тәжірибелерін қарастыруды  жөн санаймыз.

АҚШ-та фермерлерге қолдау көрсету шеңберінде Fair Trade («Әділетті  сауда») деген жазумен бірқатар тауарларды таңбалау бағдарламасы өткізіледі. Бұл  тауарлар әдеттегі тауарларға қарағанда  шамамен екі есе қымбат сатылады, саудадан түскен ақшаның бөлігі америкалық фермерлерді қолдауға жұмсалады. Осы  бағдарламаны сынаушылар осы қаражаттың маңызды бөлігі бөлшек сауда компаниялары, сондай-ақ делдалдар (саудалық емес ұйымды қоса алғанда) есебінде қалады деп мәлімдейді. Дегенмен Fair Trade бағдарламасына қатысушы ұйым өкілдері, бағдарламаның іске асырылуынан пайданы ең алдымен  америкалық фермерлер алады деп  мәлімдейді. Аталған бағдарлама кемінде  бес делдалды қысқартуға көмектеседі, бұл фермерлерге  америкалық көтерме  компаниялармен тікелей келісім  жасауға және белсенді экспорттық әрекет жасауға жағдай туғызады. 2008 жылы Trans Fair USA-дан алынған лицензиялық  төлемдер 1,9 млн. долл. жетті. Fair Trade бағдарламасы АҚШ-та тез ұлғаюда. 35 мың америкалық бөлшек сауда компаниялары және мейрамханалар (3 жыл бұрынғымен салыстырғанда 60 % жоғары) өнімдері Fair Trade жапсырмасымен  сатады. 1999 жылы Құрама Штаттарға Fair Trade жапсырмасымен 45 млн. кг. астам кофе, какао, шай, күріш, қант, банан, манго, ананас және жүзім импортталған. Green Mountain Coffеe Roasters америкалық компаниясы басшыларының бірінің пікірі бойынша осындай  тауарлар саудасынан пайданы 800 мың  ұсақ фермер алады.

2008 жылы өсімдік шаруашылығы  өнімін өндірудің төмендеуі есебінен  АҚШ ауыл шаруашылығындағы өндіріс  көлемі толығымен қысқарды. Мал  шаруашылығының шамалы өсімі  байқалды. 2007 жылмен салыстырғанда  толығымен бір жыл ішінде ауыл  шаруашылығы өнімінің көлемі 3 %-ға  төмендеді. Нәтижесінде АҚШ ЖІӨ-де  ауыл шаруашылығы секторының  үлесі төмендеді. Экономиканың  бұл секторынан бюджетке түсетін  түсімнің көлемі азайды. Америкалық  фермерлер федеральдық бюджеттен  едәуір қаржылық субсидия алуын  жалғастыруда. 2008 жылы АҚШ үкіметінен  фермерлік қожалықтарды қолдауға 20 млрд. долл. бөлінген, 2007 жылы бұл  бюджеттің шығысты бабын 21 млрд. долл.-ға жеткізу көзделген. 

Жапонияда ауылшаруашылық өндірісін  дамытудың негізі – ондаған фермерлердің жұмысын реттейтін бастапқы ауылшаруашылығы  кооперативі. Жапонияда фермер сонымен  бірге тәуелсіз – ол жердің жеке иесі. Кооперативтер өнімді өткізумен, фермерлердің салымдарын сақтаумен,оларды жаңа технологиялармен оқытумен, несиелендірумен, сақтандырумен айналысады, құралдар мен техниканы, кейде жерді бірігіп қолдануды ұйымдастырады, жерді жалға беру немесе сату бойынша мәмілелер жасауға көмектеседі, өндірісті тиімді жүргізуге ықпал етеді.

Жапониядағы қаржы жүйесі кооперативтерде, фермерлерде ақшалай  жинақ түрінде жақсы экономикалық мүддені қамтамасыз етеді.

Базалық қорғау құралы ретінде  импорт тарифтерінен басқа өтем алымдары, акциздер, салықтың түрлері, квоталар және әкімшілік шектеулер көрінеді. Мәселен, Финляндияда азық-түлік  тауарларының ішкі нарығы тек кеден  баждарын алумен ғана емес, сондай ақ басқа  мемлекеттік реттеулер тәсілдерімен қоғалады, мысалы, жергілікті фермерлерге  өзінің өнімдерін әлемдік бағалардан едәуір артық бағалармен өткізуіне  мүмкіндік беретін өтемдік және теңестірілетін салық түрлері де болады.

Сондықтан да Финляндия азық-түлікпен өзін қамтамасыз ету ету деңгейі   жөнінен   алдыңғы  қатарлы  ел болып табылады. Импорттық баж  бұл жерде өте қарапайым рөлді  атқарады, өйткені барлық кеден алымдарының 80 %-ын акциздер, өтем алымдары және сатуға салынатын салық құрайды. Мұның  өзі  осы елге тән ауыр табиғи-климаттық  жағдайларда ауыл шаруашылығының тиімді жұмыс істеуі үшін

Жарқын болашақта еліміздің  дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ ) кіруіне  байланысты елдегі  ауылдық тауар  өндірушілерге ішкі азық-түлік тауарлар нарығының ашық түрімен жұмыс  істеуіне тура келеді. ДСҰ кіру Қазақстан  үшін маңызды қажеттілік болып табылады. 1995 жылы қаңтардың 1-і құрылған Дүниежүзілік сауда ұйымына қазіргі кезде  әлемнің 153 елі мүше болып табылады.

ДСҰ ережелері бойынша  ауылшаруашылығы субсидиялары «Жасыл қоржын» және «Сары қоржын» болып  бөлінеді. «Жасыл қоржын» субсидиялары дегеніміз жол, ауыл ауруханаларын, мектептер салу, ғылыми зерттеулер, ветеринария мен өсімдіктер карантині, консультациялық қызметтер, сумен  жабдықтау және суландыру объектілерін салу және қайта жаңғырту, сақтандыру, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында ауылшаруашылығы  өнімдерін мемлекеттік резервке сатып алу сияқты жалпы сипаттағы  бюджет шығыстары. Мұндай субсидиялар  ДСҰ-да көлемдері бойынша шектелмейді. «Сары қоржынға» бағаны қалыптастыруға әсер ететін субсидиялар жатады. Қазақстан  Республикасында «Сары қоржын»  жататын шаралар ішінде жанар-жағармай, тыңайтқыштар мен басқа да өндіріс  құралдарының құнын арзандату жөніндегі  субсидиялар, ауылшаруашылығы техникасының лизингін қаржыландыру, жеңілдікпен  несие беру, кепілді бағалар бойынша  өнімдерді сатып алу жатады.