Экономика дамыуындағы мемлекеттің рөлі және оның негізгі қызметтері

Екіншіден, макро және микроэкономика, бүтін мен бөлшек, орталық пен  жергілікті мүдделер арасындағы қатынастарды реттеу қажеттілігі. Жекелеген кәсіпорынның, саланың немесе аймақтық экономикалық қызметі жауапкершілікті бөліп  беру, шаруашылық жүргізудегі дербестік  және өзін-өзі өтеу қағидасы бойынша  жүргізіледі.Әрбір кәсіпорын, сала және аймақтың өзіндік, нақты мүдделері  бар, сондықтан олардың іс-әрекеті  белгілі бір дәрежеде стихиялық, эгоисттік сипатта болады және қысқы  мерзімді нәтижеге қол жеткізуді  мақсат тұтады.Сонымен бірге кәсіпорындар бәсекелік қатынаста болады, ал кәсіпорын  мен мемлекет арасында бүтін мен  бөлшек мүдделерінің қарама-қайшылығы  орын алады.

      Ұлттық  экономикада көпдеңгейлі, көпмақсатты  және көпқызметті организм болып  табылады, ондағы әртүрлі салалар,  аймақтар және кәсіпорындардың  өзіндік ерекшеліктері бар.

Тек қана нарықтық  механизмдер  арқылы олардың дамуын ортақ мақсатқа бағыттау мүмкін емес.

Үшіншіден,өтпелі типтегі  экономикаға макроэкономикалық  бақылауды күшейту қажеттілігі. Жоспарлы шаруашылықтан рыноктық экономикаға  өту кезеңінде Қытай экономикасында келесі белгілер білінді:

• Жаңа және ескі экономикалық жүйелердің қатар өмір сүруі;
• Экономиканың жедел өсуімен инфляцияның бірге өршуі;
• Циклдық тербелістердің жалғасуы;
• Даму қарқыны жедел, бірақ экономикалық тиімділіктің салыстырмалы төмендеуі;
• Макроэкономикалық дамуға басқарушы қызметкерлердің біліктілігі деңгейігің ілеспей қалуы.

Мемлекеттік реттеудің құрамында  макроэкономикалық реттеу жүйесін  жасап нығайту, оның мақсаттарын, әдістері мен саясатын анықтау іс-қимылдары  кіреді. Мұның өзі мемлекеттің  экономикалық функцияларының шоғырланған  көрінісі және рынокқа өту кезеңінің  объективті қажеттілігі болып табылады.  Макрореттеудің рыноктық ресурстарды  бөлудегі рөлін анықтаумен қатар  жүзеге асуы социалисттік рыноктық экономиканың қызметін ұғынтықты , келісімді және үйлесімді етіп халық шаруашылығын дамытуды ұзақ, жедел және қалыпты  жағдайға келтіреді.

Макрореттеу  мақсаттарын  экономикалық өсу, экономикалық тұрақтылық және экономикалық әділеттілік анықтайды. Сонымен, макрореттеудің қытайлық үлгісі:

1. Ұтымды өсу қарқыны. Шамадан тыс жоғарғы өсу қарқыны тепе-теңдікті бұзып, тиімділіктің құлдырауына және бағалардың өсуіне аоып келуі мүмкін.
2. Қорланудың және құрлыс көлемінің ақылға қонымды коэффиценті.
3. Ақылға қонымды валюта ұсынысы және қалыпты баға деңгейін қамтамасыз ету. Бағаны бақылауда ұстау−реттеу саясаттарының ең маңызды мақсаттарының бірі.
4. Қаржылық түсімдер мен шығындар. Шығындардың өсу қарқыны түсімдерден артылуы тиіс.
5. Экспорт және импорт көлемі және құрылымы. Соңғы онжылдықтарда Қытайдың экспорты экономикалық өсу қарқынынан шамамаен 4-5 % артық болды.

Қытай экономикасын  мемлекеттік  реттеудің негізгі құралы ретінде  жанама реттеу әдістері қабылданды. Бұл  халық шаруашылығы көрсеткіштері  мен олардың динамикасын экономикалық әдістер және тетіктер арқылы реттеу мен бақылау дегенді білдіреді.

Реттеу қалыпты бәсекені құқықтық және әкімшілік әдістер, монополизмге қарсы әрекет, экономикалық дамуда үкімет белгілеген көрсеткіштер шеңберінде ұстап тұру арқылы жүргізіледі.

Реттеудің жанама әдістерін  қолдану келесі өзгерістерге алып келеді:

• Кәсіпорындар мен салаларды тікелей(директивті) басқарудан жанама әдістерге көшу;
• Микро деңгейдегі басқарудан макро деңгейге өту;
• Құрлыс объектілерін, даму бағыттары мен жоспарларды талдап жасау және олардың атқарылуын қадағалау.

Экономиканы мемлекеттік  реттеудің қытайлық құралдары мен  әдістері тұрақты жетілдіріліп келеді. Бұл салалада белгілі бір тәжіриебе  жинақталады.

    Біріншіден,реттеудің  әректтілігі мен шарттарына кепілдік  беру, яғни «мұқият реттеуге»  ерекше назар аударылуы тиіс; екіншіден, басымдылық реттеудің  экономикалық әдістеріне берділуі  қажет; үшіншіден, мемлекеттік  реттеу саясаты мен реформа  барысы үйлесімді болк керек;  төртіншіден, реттеелу саясаты  экономикалық дамуды ынталандыруы  тиіс.

2010жылға дейінгі реформаның  барысында қытайлық мемлекеттік  реттеу саясатының негізгі сипаттамалары  келесідей:

• Ұзақ мерзімді тұрақтылықты қолдап,циклдік тербелістердің негативті салдарын жұмсарту.
• Мемлекттік реттеу саясатының мазмұны мен негізгі бағыттарын елдің экономикалық жағдайына сәйкес қамтамассыз ету;
• Мемлекеттік реттеудегі экономикалық әдістердің басымдылығы.

Толықтай айтқанда экономикалық құрылымды қайта құруда Қытай  қазірдің өзінде мемлекеттік реттеу саясатының негізгі құралдарын меңгерді, және оларды жүргізуде белгілі бір  жетістіктерге де жетті.Бірақ, қытайлық маман экономистерінің айтуынша, бұл салада әлі де көптеген проблемалар  бар және олар дамудың келесі кезеңінде  шешілуі тиіс

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.1. АӨК құрамы, мақсаты мен міндеттері.

Агроөнеркәсіптік кешен (АӨК)−агроөнеркәсіптік өндіріспен байланысты экономика салаларының  жиынтығы болып табылады. Агроөнеркәсіптік кешен ұлттық экономиканың маңызды  секторының бірі. Оны дамыту үшін ұзақ мерзімді болжамдар мен бағдарламалар  талдап жасалынуы тиіс. Елдің азық-түлік  сферасындағы тәуелділігін кеміту мәселесі ұлттық қауіпсіздіктің жалпы еонцепциясы  мен бағдарламасын жасауды қажетсінеді. Онда елдің азық-түлік қауіпсіздігі негізделіп, Қазақстанның азық-түлік  өндіру және бөлудегі орны анықталуы  тиіс. Мұның өзі ісіресе, ҚР-ң Бүкілдүниежүзілік  Сауда ұйымына  кіруге ұмтылу жағдайында өзекті мәселе болып табылады.

Ұлттық экономиканың агроөнеркәсіптік кешені күрделі ботехнологиялық  болып табылады.Оның негізгі сферасы− ауыл шаруашылығында жер, су т.б. табиғи өндіріс негіздері пайдаланылады. Шаруашылық іс-әрекеті нәтижелерінде  табиғи-климаттық және метеорогиялық  жағдайлар үлкен әсер етеді де, ауыл шаруашылығы өндірісіне тәуекелдік сипат береді.

Ауыл шаруашылығы−капитал  мен қуатты көп қажетсінетін өндіріс, сондықтан бұл сала инвесторлар  мен кәсіпкерлер үшін аса тартымды емес. Агроөнеркәсіптік кешеннің орнықты дамуын қолдау мақсатындағы мемлекеттік реттеу нарықтық экономиканың объективті қажеттілігі болып табылады.

АӨК−күрделі әлеуметтік жүйе. Бұл жүйеге көптүрлі қажеттіліктері  мен мүдделері бар, әртүрлі меншік формасындағы  кәсіпорындар кіреді.

Мемлекттік реттеу шаруашылық жүргізуші  субъектілердің мүдделерін сәйкестендіру және  тең құқылық  жағдайында АӨК-ң тиімді қызметін қамтамассыз  етуге бағытталған.

Аграрлық саясат агроөнеркәсіптік өндірістің орнықты және бәсекеге қабілетті  дамуы үшін қолайлы жағдайлар  алуға тиіс. Ал мұның өзі елдің  азық-түлік қауіпсіздігі мен  ауыл мен қала тұрғындарының өмір сүру сапасын, сондай-ақ олардың инфрақұрылымдарын  жақындатуға  оңды әсер етеді.

Табиғи-экономикалық шарттардың көптүрлігіне байланысты  жекелеген  өңірлердегі өндірісті ұтымды орналастыру  қажеттілігі әлеуметтік-экономикалық саясатты да жеткілікті ерекшеліктерді ескере отырып жүргізуді қалайды. Агроөнеркәсіптік кешенді дәстүрлі қалыптасқан қағидаларға  сәйкес орналастыру рыноктық механизмдер, сондай-ақ салалық және аумақтық бағдарламалар  негізінде реттеледі.

АӨК-ң бірінші кезектегі  міндеті азық-түлікпен қамтамассыз  етуде импорттық тәуекелдікті кеміту; азық-түлікті жан басына шаққандағы тұтынуды жоғарлата отырып, ауыл шаруашылығы  тауар өндірушілері мен өңдеуші  өнеркәсіп кәсіпорындарының табысты  жұмысы үшін ұйымдастырушылық-экономикалық жағдайлар жасау болып табылады.

Агроөнеркәсіптік кешенді  дамытудың негізгі бағыттары  келесідей:

• Рыноктық ұстанымдар мен мемлекеттік реттеуді қатар қолдануға негізделген АӨК-тің қызмет ету механизмін қалыптастыру;
• АӨК-нің тиімділігін жоғарлату және оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін ғылым мен ғылыми-техникалық  прогресс әсері мен рөлін күшейту.
• Отандық рынок үшін ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін тауарлар өндірушілерге қолайлы жағдай туғызу мақсатында протекционисттік  сыртқыэкономикалық саясат жүргізу;
• АӨК-нің тұрғындарының табыстарын арттыруға, ауылдағы  әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуға бағытталған әлеуметтік саясатты мейілінше жетілдіру.

АӨК құрылымында  үш сфераны  ажыратады:

1.Ауыл шаруашылығы, тамақ  және сүт өнеркәсібін, дайындау  жүйесін өндіріс құрал-жабдықтарымен  қамтамассыз ететін  өнеркәсіптік  салалар жиынтығы;

2.Ауыл шаруашылығының  тікелей өзі(егін, мал және орман  шаруашылықтары)

3. Ауыл шаруашылығы шикізатын  дайындауды, тасымалдауды, сақтауды  және өңдеп, ұқсатуды қамтамассыз  ететін салалар мен өндірістер  жиынтығы.

Қазақстан аграрлық реформа  барысында АӨК-нің ұйымдастыру-экономикалық, қаржылық және құқықтық жағдайлары түбегейлі  өзгертілді. Ауыл шаруашылығы өнімдерін  өндірушілері шаруашылық жүргізудің ұйымдастыру-құқықтық формаларын, өзінің өндірістік-қаржылық қызметін жоспарлауды, өндірілген өнім мен табысты пайдалануды, өткізілген өнімге баға дайындауды  таңдауды дербес құқыққа ие болды.

Аграрлық реформаның мәні меншік қатынастарын өзгерту және соның  негіщінде ел экономикасында көп  салалалы аграрлық секторды қалыптастыру болып табылады. Заманауи ғылым мен  практикалық шаруашылық жүргізудің талаптарға сай жолдарын ұсынды. Бүгінгі  таңдағы аграрлық секторға қойылатын  талаптар келесі концепция нұсқаулықтармен  байланыстыболса керек. Олар:

• Мемлекеттік мақсатты бағдарламалар ресурстық мүмкіндіктердің шектеулігіне сәйкес АӨК дамуының басым бағыттары бойынша қабылдануы тиіс;осыған байланысты ішкі резервтерді мейілінше пайдалануға көп көңіл бөлінеді, сондай-ақ АӨк-нің ішкі экономикалық қатынастарын жетілдіруге, яғни тік және көлбеу байланыстағы құрылымдарды жасауға назар аударылуы қажет;
• Ауыл шаруашылығы тек қана экономика секторы ғана емес, сонымен қатар қоғам өндірісінің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылуы керек, сондықтан ол мемлекеттік саясаттың объектісі болуы тиіс;
• Ауыл шаруашылығы мен азық-түлік рыноктарының қызметін мемлекеттік реттеу қажеттілігі бар, себебі тиімді құрал ретіндегі реттеу іс-әрекетінен аталшыл салал шаруашылығының нәтижесі белгілі болады.

Қазіргі дамыған елдердің барлығында дерлік ауыл шаруашылығы  экономикасының маңызды сферасы  ретінде мемлекеттің қолдау объектісі  болып табылады. Өндірістің бұл саласындағы  басты қағида еркін рынок жағдайындағы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын белсенді мемлекеттік реттеумен  толықтыру болып табылады.

Агроөнеркәсіптік өндірісті  мемлекеттік реттеу ауыл шаруашылығы  өнімдерін, шикізатты және азық-түлікті  өндіру, өңдеу және өткізу, сонымен  қатар аграрлық секторды өндірістік-техникалық және материалдық-техникалық қамтамассыз  ету бойынша мемлекеттің экономикалық әдістер арқылы әсері болып табылады.

Қазақстан Республикасында  мемлекеттің реттеудің реттеуші қызметі келесі бағыттар бойынша  жүзеге асады:

1. Заңнамалық база жасау, реттеуді құқықтық қамтамассыз ету. Мемлекеттік реттеу монополдық құрылымдардың теріс әсерін болдырмауға бағытталуы тиіс.
2. Аграрлық рыноктардың барлығына бәсекелестік орта қалыптастыру. Мұның өзі АӨК-нің түпкі табысын оның барлық буындарының шығындарына сәйкес қайта бөлуге көмектеседі.Бұған  қоса баға теңсіздігін жою үшін энергетикалық кешен, көлік, байланыс кәсіпорындарының қызметін реттеуде мемлекет рөлін күшейте түсетін заңнамалық негіз қажет.
3. Агроөнеркәсіптік кешенді орнықты дамыту, тауар өндірушілерді рынок шарттарына бейімдеу жағдайларын жасауды қолдау. Осығын байланысты мемлекеттік реттеудің маңызды қызметіне тамақ өнімдері мен ауыл шаруашылығы шикізатында орнықты сұранысты қолдау жатады.
4. Ақылға қонымды протекционизм(қолдау) саясатын жүргізу және азық түлік қауіпсіздігін қамтамассыз ету кедендік тарифтер, импорттық азық-түлік тауарларына салықтар көмегімен жүзеге асады.
5. Шетелдік инвесторлар үшін қолайлы ахуал жасау, АӨК-нің біріккен кәсіпорындарын құру, озық техника мен технологияларды жасау бойынша инвестициялық жобаларды қаржыландыруға қатысу.

Агроөнеркәсіптік кешенді  мемлекеттік реттеу бірқатар экономикалық құралдар арқылы жұзеге асады.  Бұлардың ішінде бағаның рөлі ерекше. Баға рыноктық экономиканың негізі элементтерінің бірі болып табылады. Бағаларды ырықтандыру  ұсынысты да, сұранысты да қысқыртты  және бағалар диспаритетінің(теңсіздігін) туындатты. АӨК-нің негізгі баға жасаушы буындары бойынша бағалар  теңсіздіген реттеу қажеттелігі  туындап отыр. Бұл диспаритеттер: энерготасушылар− транспорттық тарифтер-АӨК  үшін машина жасау салаларының өнімі−ауыл үшін қызмет көрсету−ауыл шаруашылығы  шикізаты−өңдеу, тамақ өнімдері саудасы  тізбегі бойынша реттелуі тиіс.

Бағалар диспаритеті 2 формада  көрініс табады:

• Ауыл шаруашылығына  тауар жеткізілемдері мен қызмет көрсетулерге шығындар деңгейінен әлдеқайда артық баға дайындау;
• Ауыл шаруашылығы өнімдері сатып алу бағасын шығындарды жабу және қажетті пайдалылықты қамтамассыз ету деңгейінен едәуір төмен дайындау;

Сондықтан ауыл шаруашылығын бағалық диспаритеттің қатақ  құрсауынын шығару үшін бағаларды қалыптастыруда және реттеуде мемлекеттің белсенді араласуы қажет.

Агроөнеркәсіптік кешенді  мемлекеттік реттеуде келесі  бағалар  жүйесі қолданылады: