Жергілікті өзін-өзі басқарудың жалпы тусінігі

    Қандай  бағыт болса да қайта  құру мүмкіншілігі болу керек.  Бұл бағыттағы ойлар  әртүрлі  ойлайды. С.И. Көлееваның айтуы   бойынша жергілікті өзін-өзі басқару  ұғымында, өзін-өзі басқару ұйымының  ерекше түріне жатқызуға болады. Өзін-өзі басқаруда жеке ұйым бет алысында тәртіптің жоғары болуы қолдау көрсетуге қатысты

    Біздің  бүгінгі өмірімізге қарағанда,  жергілікті өзін-өзі басқарудың  ең басты ерекшелігі – жоғарыдн  төменге дейінгі бағыныштылықтың,  тәуелділіктің болмауы. Мысалы, Ауыл Кеңесі мен оның Атқару органы ауданның  Кеңесі  мен  Атқару органына бағынбайды, оларға есеп бермейді  к [6].

    Жергілікті  өзін-өзі басқарудың  басты қызметі өзін-өзі басқарушы  территориядағы тұрғындардың қызығушылықтарын қорғаужәне олардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету, яғни тұрғындарға әлеуметтік қызметтерді көрсету болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жергілікті тұрғындарға қатысты күш жұмсауға, бұйрықтар беруге нормативті түрде тыйым салу қажет.

    Осы жағдай жергілікті өзін-өзі басқарудың мемлекеттік басақару органдарынан басты және маңыызды айырмашылығы болады.Сондықтан оны « мемлекеттегі мемлекет » деп санау дұрыс емес.

    Жергілікті  өзін-өзі басқарудың  өзіне жеке өмірлік қамтуды  өзі ұйымдастыру және өз қызығушылықтарын қорғау құқықтары беріледі.Ал күштеу және бақылау қызметтері мемлекетке қойылады.Жергілікті қоғамдастықта осы құқықтарды жүзеге асыру және құрудың кепілі ретінде де мемлекет болып табылады.

Жергілікті  өзін-өзі басқарудың  жалпы ерекшелігі жергілікті сипатта болады. Ол басқару жүйесінің мазмұны мен тұрғындардың өмірлік қамтамасыз етуін ұйымдастыруды анықтайды.Осы жалпы ерекшеліктерден « жергілікті өзін-өзі басқару», «жергілікті», «муниципалдық» деген категориялар шығады.Олар жергілікті өзін-өзі басқару деңгейінде басқару үшін құқықтық актілер мен экономикалық қатынастарда қолданылады.

Мемлекеттік органдар құзыреттілігі мен жергілікті өзін-өзі басқаруды территориялық  белгілері мен ұйымдастырушылық қызметтері бойынша бөліп, заңды  түрде бекіту қажет.

Жергілікті  өзін-өзі басқару нашар дамыған  кезде мемлекеттік басқарудың тікелейлігі  ауылға дейін жетеді.Осындай жағдайда орталық билік барлық тұрғындардың қалауларын қарастыруға және бейнелеуге жағдайы жоқ. Мемлекет және құқық, басқару  теориялары қөзқарасынан «мемлекеттік биліктің жалғыз көзі халық болып табылғандықтан » (1995 жылғы ҚР Конституциясы, 3 бап ), биліктің қабылдау шешімдері мүмкіндігінше орталықсызтандырылған болу керек. Бірақ , денсаулық сақтау, жоғарғы білім сияқты кейбір қызметтер жергілікті деңгейде тиімді қарастырылуы мүмкін емес.Басқа қызметтердің орындалуы: қоршаған ортаны қорғау, қауіпсіздік және т.б.- жергілікті органдармен мүлдем мүмкін емес.Осыдан, жергілікті басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың рнационалды құрамдасудың маңыздысы басқару деңгейі бойынша қызметтерді дұрыс бөлу.Ең алдымен: а ) мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару; б) мемлекеттік басқару деңгейілермен – республикалық, облыстық және аудандық. Басқарудың қызметтерін бөлудегі негізгі критерия оның тиімді орындалуы болып табылады.

Жергілікті  өзін-өзі басқару органдар қызметінің тиімділігі мемлекеттік басқарумен оның құзыреттілігінің бөлінуінен ғана емес, сонымен қатар биліктің мемлекеттік  органдар иерархиясы деңгейілері арасындағы қызметтердің рационалды бөлінуі- республикалық, облыстық және аудандық. Билікті орталықсыздандырылу бір немесе екі деңгейіде дамымау керек. Оның қоғам мен мемлекеттік басқару иерархиясының барлық деңгейлер бойынша қадамдап дамуы тиімді. Басқару теориясы көзқарасынан, биліктің орталықсыздандырылу және концентрациялану үрдістерін айыру керек. Биліктің басқару деңгейлері бойынша нақты бөлінуі, яғни оның  орталықсыздандырылуы, олардың қызметтерін бекітуі бойынша өзіндік шешімдерді қабылдау құқығын бөлінуінде ғана жүзеге асырылады. Биліктің аймақтық органдарын ұйымдастыруда осындайдың болмауы орталық биліктің концентрациялану мен консолидациялану үрдістеріне әкеліп соғады. Барлық деңгейдегі шешімдерді қабылдауды бағалаудың біріктіруші критериясы, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен, олар елдің мемлекеттік саясаты мен Қазақстан Республика Заңына қарама-қайшы болмау керек.

Жергілікті  өзін-өзі басқарудың құқықтық негіздерін қамтуға басқарудың деңгейілері  бойынша құзыреттілікті бөлу жағдайын жүзеге асыру үшін ресурстар, құзыреттіліктер, меншік теңдігін сәйкестендіруді қамтамасыз ету керек. Жергілікті өзін-өзі басқарудың  

    1.3. Жергілікті өзін-өзі  басқа  рудың қаржылы қ экономикалық  жүйесі 

    Мемлекет  құрылысының тарихы  дацимилизация  формасы мен  зорлықтан бастап мемлекеттегі билікке дейінгі дамуын кезеңімен суреттейді. Бірақ бұл  жерде бір проблема қалады. Ол мемлекет басқармасының рационалды жүйесі арқылы мемлекет билігіндегі шартардың жедел өзгеретін сфера түрі (ішкі және сыртқы факторлар). Ертеректе біз нарық функциясының экономикалық классификациясын және кейінгі мемлекетті ұсындық. 

    1. Жеке меншік.

    1.1. салық салу.

    1.2. бюджет басқармасы.

    1.3. экономиканы құқықпен қамтамасыз  ету.

    1.4. ақшамен товар алмасу жүйесі.

    1.5. кәсіпкерлік.

    1.6. ішкі және сыртқы бақылау.

    1.7. сертификация, салмақ өлшемі және  өлшемнің сапасы.

    1.8. экономика қауіпсіздігі.

    1.9. индикативті жоспарлау.

    1.10. мемлекет билігі және мемлекет  басқармасы.

    2. Мемлекет функциясы бойынша  нарықты құрудағы функциялау қызыметі.

    2.1. өзін қорғау және спецификациялық   құқығы.

    2.2. бәсекені қорғау .

    2.3. тұтынушылардың құқығын қорғау.

    2.4. интеллектуалдық меншікті қорғау.

    3. Нарық құлдырауын шектеудегі  мемлекет функциялары.

    3.1. экономика тұрақтылығы.

    3.2. ішкі ұстанымдар төлемі.

    3.3. жалпы коорпоративті құрылымдар  үшін стратегиялық портнерлық.

    3.4. жалпы көмектер.

    3.5. мемлекет экономикасын түзеу.

    3.6. кірісті шешу.

    3.7. сыртқы экономикалық ұстаным.

   Суреттемені толықтыру үшін төртінші топқа нарықтың экономикалық функцияларын жатқызамыз:

    4.1. бағаның тең салмағының формасы.

    4.2. шығынға қарсы функция.

    4.3. есептік.

    4.4. мотивациялық.

    4.5. қосымша пайда.

    4.6. инновациялық.

    4.7. шешуші, яғни шығарушы факторлар.

    4.8. кіріс функциясын айыру.

    4.9. шығаруға дейін.   

    Оларды  алдағы негізгі анализ  аламыз. Қамтамасыз ету келісімі  мемлекет басқармасының  жоғарғы  ұйымдасуы ғана емес (олардың   орындалуы) мемлекеттің жоғарғы  деңгейде орындалуы керек. Бірақ олардың рационалды айырмашылығы және орындалуы иеарархиялы деңгейіне дейін облыс, орталық және өзіндік басқарма т.б. болуы керек

[14].Қазақстан  Республикасының шартары үшін  мемлекет билігінің децентрализациясының  үлкейтілген  моделін бірінші суреттен көре аламыз.

    Берілген  құрылымның ерекшеліктері: 1) бекітілген мемлекет басқармасы  берілген функцияларын өз жауапкершілігіне  алуы облыстық және аудандық  деңгейде; 2) мемлекетпен сұрақтарды  өз мүшесі басқару  мағнасын  шешу жауапкершілігіне алу; 3) ауылдар құрылу, поселка, қалаларда және шағын аудандарда қалалардың өзіндік басқару мүшелері олардың ассоциясы, бағдарламаларды дамытуды қамтамасыз ету үшін (мониторинг) нормаларды қайта құру және ережелер мен арасындағы мүшелері мемлекет басқармасын барлық деңгейлерін айтамыз. 

    Осы айтылғандардың барлығының  конституциялық және маңызы болды.  Екінші суретте Қазақстан Республикасындағы  мемлекет басқармасындағы децентрализация  иеррархиясының көрсеткіші көрсетілген.  Одан төрт иеарерхиялық көрсеткішті байқауға болады. осыдан ең маңызды және күрделі болатын бюджеттік және өзара бюджеттік байланыстардың астын сызып қою керек. өзіндік басқару мүшелері конституцияның 89-бабынан шыға сала мемлекет бюджеттің барлық шекарасынан шықты. Республика мен облыстық бюджеттердің арасындағы байланыс мемлекет бюджет басқармасының мәселесі.  

    Билік деканстрациясы кезінде  функция  қабылдаған шешімді  қолдануға басқа  деңгейге  береді. Бірақ экономикалық жауапкершілік  жоғарғы деңгейде қалады. Төменгі деңгейде тек техникалық мінездеме жауапкершілігі (төртінші сурет) билік деканстрациясының құрылымын көрсетеді. Бесінші суретте децентрализация бөлігіні құрылымдық моделі көрінеді. Шыққан моделдерді тұжырымдай келе (1-кесте) біз мемлекеттік басқармасының децентрализациясының дамуына баға беріп дұрыс функциясына шаралар қолдануымыз керек. Берілген бөлімде сегіз функция оындалғанын таблица анализі көрсетеді. Бұл құқықпен қамтамасыз етілген экономика функциясы, ақшалы товарлы айырбас тәсілін қамтамасыз ету; салмағы мен сапасын өлшеу тәсілін құрастыру; елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтмасыз ету; елдің ұстанымы мен ұлттық бағыттың тұрақты экономикалық дамуы; мемлекеттің экономикалық бағытын саясатпен қамтамасыз ету; мемлекет стратегиялық көрсеткіші коорпоративті құрылымдары мен қайта құрылған механизм кірістері салық және бюджет арқылы құрылады 

[17].Аулалық  шаруашылықтардың меншік иелерінің   кооперативтері – заңды тұлға.  Оның есеп айырысу шоты болады.  Ауыл шаруашылық жекеменшік  кооперативтерінің  (АШЖК) басқармасының шаруашылық органы –  жәмият. Жергілікті өзін-өзі басқару  билігінің  шаруашылық атқару комитетінің жоғарғы органы жергілікті қоғам жиналысы.  

    Ауылдың жергілікті экономикасын  жедел басқару  үшін кәсіби  дайындықтан өткендер тұрады.

    а) жетекшінің көмекшісі;

    ә) берілген аймақта тұратын  тұлғалар ішінен алынатын бухгалтер  – кассир  (1-кесте).  

    Жергілікті  өзін-өзі басқарудың  ұсынылған моделінің  көзге  көрінетін негізгі ерекшелігі  - оны әлеуметтік – экономикалық  бағытталғандығы. Осы басқару сұлбасы  тұрғындардың қажеттілігінен шығып, қызметін құруға әрбір үйдің шаруашылығының экономикасын жақсартуға мүмкіндік береді. Тағы бір маңызды ерекшелігі – берілген қоғамдастық аймағында тұрақты тұратын жергілікті тұрғындардың басқарудағы да, олардың қызмет түрлерін пайдалануындағы қатысу нормасы. Ірі субъектілерді басқарғанда өзін-өзі басқару принципін толық қадағалау мүмкін емес АШЖК және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында еңбек ету құқығы осы аймақта тұратын тұлғаларға беріледі және жергілікті қоғамдастық кодексінде айтылады. 

    Жергілікті  қауымдастықтағы мүдделер  жүйесі ең негізгісі – жергілікті  тұрғындардың тіршілігін қамтамасыз  ету, алайда қоғам мүшелерінің  барлығы бірдей бұл жеңілдікті  пайдалана алмауы мүмкін. Еңбекке  жарамды топтың жұмыспен қамтылуы үй шаруашылығының мүддесі қол жетерлік тарифпен бағада комуналдық қызмет түрлерін пайдаланады. Мүгедектер мен төменгі отбасылардың мүддесі коммуналдық қызмет түрлерін жеңілдікпен пайдалану. Мектепке дейінгі жастағы балалар бала бақшада, осы топ үшін жолдарды, сая бақты, балалар алаңдарын салуға қаражат алуға ұмтылады. АШЖК – ның негізгі мүддесі бюджетті берік ету үшін үлкен табыс алу және шаруашылық экономикасын қол жетерлік тарифтер арқылы күшейту.

   

Несиелік  серіктестік ұйымы аймақтық  нышан  бойынша жүргізіледі. Оның мүшелері артельдер, жеке тұлғалар, басқа субъектілер. Несиелік кооператив жеке және заңды тұлғалардың өз еркімен құрылған бірлестігі. Несиелік кооператив желісі болғанда мемлекеттік несиелерді шағын бизнес, ауылшаруашылық т.б. қарызгерлерге көмек механизмі ретінде пайдалануға болар еді.  

    Кепілдік  туралы айтсақ кооператив  мүшелерінің  ынтымақтық жауапкершілік  принципіне негізделеді. Себебі, мекемелер қызметінің тұтынушылық  сипаты бар кооператив мүшелігіне  кірмейтін тұлғаларға қызмет көрсете алмайды. Несиелік қызметтің негізі пайлық жарналардан тұратын пайлық капитал. Яғни, ол коммерциялық емес ұйым. Басты мақсат пай иелерінң экономикасын көтеру  үстеме өсім алмайды.  

    Негізгі мақсаттар: жергілікті  қоғамдастықты  дамыту; резервтік және т.б қорлар құру; пайлық капиталға пайыз есептеу.

    Пайшылардың жалпы жиналысы жоғарғы  орган  бір адам бір дауыс  негізінде пай мөлшеріне тәуелді  емес. Әр кооператив мүшесі несие  алуға құқылы. Коммерциялық банктермен  салыстырғанда кооператив ұйымдардың қаржы операциялары шектеулі.

Артық қаражаттарды депозиттерге аудару құнда  қағаздарға салық;

Пайшыларға  үшінші тұлғалармен өзара қаржылық қызмет көрсету;

Кооператив  мүшелерінің жеке жинақ қаражаттарын сақтау бойынша қызмет көрсету;

   Несиелік  коперативтер мынадай қаржылық тәуелділіктерге ие:

Қарызды бермей қалу тәуекелі;