Дзейнасць на тэрыторыі Беларусі Арміі Краёвай

Адрэзак шашы, падкантрольны Петрашуну, цягнуўся з Хадзілоняў праз Васілішкі ў  Скрыбаўцы, прыкладна 40 кіламетраў. Хтосьці  з дарожных рабочых, прозвішча не памятаю, згадзіўся выконваць кур'ерскія функцыі - адзін раз пабываў у  Варшаве і тройчы ў Вільні. Мэта паездкаў - пошукі кантактаў з падпольным цэнтрам. Пасля таго, як удалося наладзіць  кантакт з камандаваннем у  Вільні, сувязь з нашай арганізацыяй пачалі падтрымліваць кур'еры штаба  акругі. Сустрэчы адбываліся ў Лідзе  і Гародні.

Аб тым, што падпольная арганізацыя ў  Васілішках існавала, яскрава сведчыць і той факт, што ў верасні 1940 г. пачаліся арышты. 3 нашай мясцовасці ў той час арыштавалі Яна Філіповіча і Яна Калесніка (абодва з маёй вёскі Глінічы), Скарба (з Васілішкаў), Навадворскага (з Мякішаў). Мой брат Стасік тады праходзіў курс перападрыхтоўкі  на вайсковых зборах у Лідзе, і  яго ўзялі прама ў казарме. Ксёндз Цыраньскі і вікарый Крыньскі былі таксама затрыманы, але іх праз некалькі дзён адпусцілі. Добра ведаю, у тыя дні пад следчым арыштам  знаходзіліся многія жыхары з Лідскага павета і з самой Ліды" [11,с. 67].

Намаганнямі аператыўнікаў тэрытарыяльных органаў  і пагранічнікаў у параўнальна  кароткі тэрмін удалося арганізаваць разведвальную службу. Мне і другім работнікам упраўлення часта даводзілася  бываць на граніцы, сумесна з пагранічнікамі праводзіць складаныя чэкісцка-вайсковыя  мерапрыемствы па яе ўмацаванні. Трэба  сказаць, патрыятычна настроеная частка мясцовага насельніцтва заўважала  варожую дзейнасць некаторых  элементаў, сігналізавала пра гэта. Людзі прыходзілі на заставы, у камендатуры, атрады, гарадскія і раённыя апараты НКУС - НКДБ і паведамлялі нам пра з'яўленне ў іхніх вёсках і на хутарах падазроных асобаў. Калі былі створаныя групы і брыгады садзейнічання з мясцовых жыхараў, дык яны самі нярэдка затрымлівалі падазроных асобаў і перадавалі іх пагранічнікам.

Указам  Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 3 лютага 1941 г. НКУС СССР быў раздзелены на два самастойныя органы: Народны  камісарыят унутраных справаў СССР і Народны камісарыят дзяржаўнай бяспекі СССР. 20 ліпеня 1941 г. НКДБ СССР і НКУС СССР былі аб'яднаны ў адзін  Наркамат - НКУС СССР. 14 красавіка 1943 г. быў зноў створаны самастойны Наркамат (з 1946 г. - Міністэрства) дзяржаўнай бяспекі. 5 сакавіка 1953 г. МУС і МДБ СССР аб'яднаны ў адно Міністэрства ўнутраных  справаў. Адпаведныя змены адбываліся і ў рэспубліканскіх, абласных і  раённых органах унутраных справаў  і дзяржаўнай бяспекі [9,с. 63].

Паляпшэнне  разведвальнай і контрразведвальнай работы, якую вялі пагранічнікі, не замарудзіла  адбіцца на агульным становішчы справаў. Удалося ліквідаваць многія пункты пераправы агентаў праціўніка, павялічылася лічба затрыманых парушальнікаў  граніцы. Толькі з кастрычніка 1940 г. па красавік 1941 г. на ўчастках трох пагранічных  атрадаў Беластоцкага накірунку  было затрымана каля 120 чалавек. У 69 выпадках пры сутычках з парушальнікамі пагранічным нарадам давялося ўжываць  зброю[9,с. 64].

Збіраючы  разведвальныя дадзеныя, варожая  агентура імкнулася ўстанавіць сувязь з настроенымі антысавецкі асобамі, схіляла іх да актыўнага супрацоўніцтва. Адзін з выкрытых намі агентаў  паказаў, як яго ледзь не прымусова  цягнулі на сувязь з кіраўніком падпольнай арганізацыі ў Гродна.

Польскае  падполле перыядачна абезгалоўлівалі, бязлітасна наносілі ўдар за ўдарам па нізавых звёнах. Нягледзячы на ўсё  гэта, яно жыло, дзейнічала. Падавалася, касцёр супраціўлення пасля чарговых масавых арыштаў вось-вось патухне. Але на змену выбылым у строй  уліваліся свежыя сілы, яны не давалі патушыць тлелы агеньчык.

Інакш быць не магло. Большасць каталіцкага  насельніцтва на "крэсах" ні ў  якім разе не хацела змірыцца са сваім  становішчам і намерана было змагацца да канца, кладучы на алтар барацьбы за нацыянальную ідэю ўсё новыя і  новыя ахвяры, за ідэю вызвалення ад кіпцюрыстых Саветаў, за ідэю аб'яднання Польшчы ў адну дзяржаву, Вялікую, вольную, У старых межах [11,с. 72].

Што гэтыя  межы няпоЛьскія, ведалі гісторыкі  і палітыкі. Не яны, выканаўцы ідэі. Барацьбіты за ідэю не шкадавалі ні сваіх галоваў, ні чужых.

Сітуацыю  добра ведалі ў вышэйшым кіраўніцтве  СССР, больш таго, яе загадзя прадбачылі. Там зразумелі: каб палажыць канец  супраціўленню, трэба да канца "выкарчаваць  варожыя гнёзды", інакш кажучы, поўнасцю ліквідаваць сацыяльную, нацыянальную і рэлігійную базы, якія падпітвалі ачагі падполля.

Ужо ў  першыя дні пасля ўступлення Чырвонай Арміі на тэрыторыю Заходняй Украіны  і Заходняй Беларусі пачаліся арышты. Яны ахапілі розныя слаі насельніцтва - па ўзросту, паходжанні. сацыяльным становішчы, веравызнанню і нават нацыянальнасці, бо ў ліку арыштаваных былі не адно палякі, але і беларусы, яўрэі, украінцы, немцы, латышы літоўцы... Паводле польскага  гісторыка Збігнева Сямашкі.

Услед за арыштамі пачалася дэпартацыя. Беспрэцэндэнтнай па маштабах і жорсткасці акцыі папярэднічала  выяўленне і рэгістрацыя органамі НКУС - НКДБ "сацыяльна небяспечных  элементаў". Яшчэ 29 снежня 1939 г. была прынята пастанова Саўнаркома СССР № 2122--617 і зацверджана Палажэнне  аб спецпасяленні і працаўладкаванні асаднікаў, выселеных з заходніх абласцей УССР і БССР. Налажэнне  падпісаў нарком унутраных спраў  Лаўрэнцій Берыя. Для спешнага ныканання  пастановы на чыгуначныя станцыі  было пастаўлена 55 эшалонаў [6,с. 17].

Польскае  спрыянне польскаму элементу сярод  мужыкоў-беларусаў, зачыненне беларускіх школ, прыцясненне праваслаўя, усямернае  ўзвялічванне хітрамудрых ксяндзоў, вялізарнае беспрацоўе сярод беларусаў  у мястэчках, гарадах і нават  вёсках - усё спрыяла накопліванню не проста нядобразычча да асаднікаў. Нянавісці. Кацёл закіпаў. Прыход Саветаў, аднолькава бязлітасных, як відно з  прыведзенага спісу, да палякаў і  беларусаў, спярша мроіўся выбаўленнем  ад ярма пакутаў.

Дэпартацыя  ахоплівала ўсё новыя і новыя  кантынгенты насельніцтва. 2 сакавіка 1940 г. СНК СССР прыняў пастанову № 289--127 сс, яна прадугледжвала высяленне  з Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны  сем'яў усіх тых, хто знаходзіўся  ў лагерах для ваеннапалонных і ў турмах - былых афіцэраў Войска Польскага, паліцэйскіх, турэмшчыкаў, жандараў, разведчыкаў, памешчыкаў, фабрыкантаў, чыноўнікаў былога польскага дзяржапарату, удзельнікаў паўстанцкіх і контррэвалюцыйных  арганізацыяў, бежанцаў з тэрыторыі  былой Польшчы, якая адышла да Германіі. Бралі і выказалых жаданне  выехаць з Савецкага Саюза  на занятую немцамі тэрыторыю  і не прынятых германскімі ўладамі [11,с. 75].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Утварэнне і дзейнасць Арміі Краёвай на беларускіх землях у гады Вялікай Айчыйнай вайны.

 

Далейшаму росту  напружанасцi ў польска-беларускiх  адносiнах спрыяла палiтыка акупацыйных  уладаў падчас савецка-германскай вайны. Даследчык Юры Туронак звярнуў  увагу на працэс вяртання польскiм  землеўласнiкам маёмасцi (лета-восень 1941 г.), якi суправаджаўся вострымi канфлiктамi ў галiне нацыянальных адносiнаў i арыштамi беларусаў па абвiнавачванню ў «бальшавiзме». На думку гiсторыка, «стварылася  атмасфера польскага вяршэнства i антыбеларускага тэрору». Праз нейкi час ужо беларусы сталiся «нямецкiмi фаварытамi» [3,с. 46]. Такiм чынам, распальвалася нацыянальная варожасць дзеля ўмацавання нямецкага панавання.

Пасля нападу Германіі на СССР і акупацыі Беларусі летам 1941 урад Сікорскага і Галоўнае камандаванне СУБ у Варшаве выкарыстоўвалі ўмовы, якія склаліся, дзеля ўмацавання сваіх пазіцый на ўсходніх тэрыторыях былой Польшчы. Следам за нямецкімі  войскамі ў Беларусь пацягнуліся  польскія даваенныя чыноўнікі з  Заходняй Беларусі і розныя дзеячы з цэнтральных раёнаў Польшчы, іншых  краін. Многія з іх добра валодалі нямецкай мовай, мелі рэпутацыю пакрыўджаных савецкай уладай. Сярод іх было шмат людзей, звязаных з эмігранцкім урадам. Неўзабаве палякі атрымалі значны ўплыў  у кіраўніцтве мясцовымі дапаможнымі  органамі акупацыйнага нямецкага апарату: гарадскімі, раённымі (павятовымі) управамі Заходняй Беларусі, мясцовай дапаможнай паліцыяй. Акрамя палякаў на гэтыя  пасады прэтэндавалі таксама і прадстаўнікі беларусаў, якія таксама разлічвалі выкарыстаць пасады ў дапаможнай адміністрацыі як сродак легальнай  барацьбы за свае інтарэсы, як плацдарм у змаганні за палітычны ўплыў  сярод насельніцтва. Таму непазбежна ўзнікаў востры канфлікт паміж польскімі  і беларускімі дзеячамі. Апошнія  былі перашкодай як для польскага, так  і для савецкага падполля. Пачалася жорсткая барацьба на вынішчэнне адзін  аднаго як уласнымі рукамі, так і  з дапамогай немцаў [7,с. 16].

Армiя Краёва стала галоўнай сiлай польскага руху супрацiўлення. Галоўная мэта дзейнасцi АК на тэрыторыi Заходняй Беларусi (аднаўленне польскай дзяржаўнасцi) разыходзiлася з мэтамi i савецкiх, i беларускiх партызанаў.

Зыходзячы з указанняў  і інструкцый лонданскага ўраду, кіраўніцтва АК правяло вялікую  працу па стварэнні структуры  падпольнай ваеннай арганізацыі, здабыцці зброі, ваеннай падрыхтоўцы, палітычным забеспячэнні, разведкі і г.д. Камандаванне АК і падпольны ўрад мелі ў сваім распараджэнні ўзброеныя аддзелы, склады зброі і боепрыпасаў, радыёперадатчыкі, падпольныя друкарні, а таксама значныя грашовыя сродкі.

На тэрыторыі  Беларусі існавалі тры акругі АК: Навагрудская, Палеская і Віленская, а таксама  інспектарат Гродна, якія падпарадкоўваліся  абшару АК Беласток[11,с. 79].

На тэрыторыі  Заходняй Беларусі савецкае і польскае падполле пэўны час суіснавалі даволі мірна, часам падтрымлівалі саюзніцкія адносіны: абменьваліся інфармацыяй  пра абстаноўку на франтах вайны, а таксама аб становішчы ў сваіх  раёнах дзеяння, дамаўляліся аб сумесных дзеяннях пад час карных экспэдыцый гітлерцаў і г.д. Так, створаны вясной 1943 у раёне возера Нарач аддзел А.Бужынскага («Кміціца») ўдзельнічаў  у баявых аперацыях разам з  партызанскай брыгадай, якой кіраваў  Ф.Маркаў. Разам яны правялі шэраг  апэрацый па разгроме фашысцкіх гарнізонаў.

Асноўная частка польскага падполля падтрымлівала  і выконвала ўказанні і ўстаноўкі  Лондану і Варшавы. Далейшая хада палітычных падзей рабіла непазбежным  канфлікт паміж АК і савецкімі  партызанамі. Галоўным было пытанне  аб савецка-польскай мяжы і адносінах  да нямецка-фашысцкіх захопнікаў. На мясцовым узроўні да таго ж дзейнічалі фактары барацьбы за сферы ўплыву, пытанні забеспячэння харчаваннем, зброяй і г.д.

У 1942 году савецкія і польскія партызаны захоўвалі  нейтралітэт, агульныя ж акцыі былі рэдкія і абарончыя - супраць карных экспедыцый немцаў, супраць іх гарнізонаў у партызанскіх зонах і г.д. Сітуацыя змянілася пасля загаду Цэнтральнага штаба партызанскага руху 22 чэрвеня 1943 гады (за подпісам П.Панамарэнка), які  прадугледжваў ліквідацыю палякаў  у савецкіх партызанскіх атрадах, парыў  супрацоўніцтва з Войскам Крайовой і раззбраенне яе фармаванняў  на тэрыторыі Заходняй Беларусі. У 1943-1944 гадах адбываліся баі паміж савецкімі  і польскімі партызанамі на Нёмане, пад Ашмяной, каля Нарачы і Браслаўскіх  азёр. Са свайго боку Галоўнае камандаванне Войска Краёва у Варшаве таксама забараніла супрацоўніцтва з «радамі», але ніколі не было загада нападаць першымі [6,с. 20].

 «Барацьба  з немцамі» часцей за ўсё  зводзілася да выкаранення анекдоты  і афарызмы беларусаў, якія  служылі ў паліцыі, беларусаў-настаўнікаў,  службоўцаў і іх сем'яў. Шэраг  жа фармаванняў Войска Крайовой, нягледзячы на забарону Галоўнага  камандавання, пайшлі на таемнае  супрацоўніцтва з фашыстамі, якія  прапанавалі зброю ў абмен  на нейтралітэт і ачышчэнне  ад «рад» вызначаных раёнаў. З  немцамі мелі зносіны палявыя  камандзіры А.Кшыжановски («Вильк»), Ю.Свида («Лех») і іншыя, але  найболей актыўна супрацоўнічалі  з імі Ч.Заенчковски («Рагнер»), А.Пильх («Гура») і З . Шэнделяж («Лупашко"). Ад гэтых аддзелаў  выразна адрозніваўся Выклады  ўдарны кадравы батальён Баляслава  Песоцкой, сфармаваны пад Варшавай, які вёў у Беларусі актыўныя  і паспяховыя баі з немцамі [11,с. 84].

 План «Вострая  Брама», што прадугледжваў вызваленне  палякамі Вільнюса да падыходу  Чырвонага Войска, не атрымаўся.  Частка сіл Войска Крайовой  у ліпені 1944 гады сусветная гісторыя  была раззброены войскамі НКУС, іншыя аддзелы з баямі прарываліся  на захад, пакінутыя з іх  сышлі ў падполле. «Аковцы», злучаныя  з немцамі, адступілі за Нёман  і Буг. У Беластоцкай аддзелы «Лупашко» пачалі адкрыты тэрор супраць беларусаў - знішчалі іх сем'ямі, палілі хаты і цэрквы [11,с. 88].

 Такім чынам,  варта адзначыць, што пры ўсіх  зменах палітычнага становішча  і тактыкі Войскі Крайовой  яе дзейнасць у Беларусі заўсёды  была, як правіла, выразна антыбеларускай, была фактычна працягам іншымі  сродкамі «санацыйныя» палітыкі  даваеннай Польшчы.

Разрыў савецкім урадам адносін з польскім кіраўніцтвам (Катынская справа) у Лондане ў  красавіку 1943 г. прывёў да пагаршэння зносін паміж АК і партызанскім рухам  у Беларусі.

Сітуацыя змянілася  пасля загаду Цэнтральнага штаба  партызанскага руху 22 чэрвеня 1943 года (за подпісам П.Панамарэнкі), які прадугледжваў  ліквідацыю палякаў у савецкіх партызанскіх аддзелах, разрыў супрацоўніцтва з  Арміяй Краёвай і раззбраенне  яе фармаванняў на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Пастанова ЦК КП(б)Б «Аб далейшым развіцці партызанскага руху ў заходніх абласцях Беларусі», а таксама закрыты ліст ЦК КП(б)Б «Аб ваенна-палітычных задачах работы ў заходніх абласцях БССР». У гэтых дакументах падкрэслівалася, што заходнія вобласці БССР з’яўляюцца неад’емнай часткай БССР і што тут дапушчальна існаванне толькі груп і арганізацый, якія кіруюцца інтарэсамі СССР. Існаванне ўсіх іншых арганізацый павінна разглядацца як умяшанне ў інтарэсы СССР. У сакрэтным лісце меліся канкрэтныя ўстаноўкі ў адносінах да польскіх фармаванняў:

1. Ствараць савецкія  партызанскія аддзелы і выцясняць  польскія з гэтых тэрыторый.

2. Укараняць у  польскія аддзелы сваіх агентаў,  дэмаралізоўваць іх, раскладаць  іх знутры.

3. Прыцягваць  да супрацоўніцтва людзей, якія  знаходзяцца ў польскіх аддзелах  і выклікаюць давер. З іх  ствараць польскія савецкія партызанскія  атрады.

Там, дзе савецкі  партызанскі рух быў дастаткова моцным, прапаноўвалася:

1. Без шуму  ліквідаваць кіраўнікоў польскага  падполля.

2. Польскія аддзелы  раззбройваць, зброю са складаў  рэквізаваць; шараговых партызанаў, калі ёсць магчымасць, уключаць  у барацьбу з немцамі пад  савецкім кіраўніцтвам.

3. Сярод раззброеных  і размеркаваных па савецкіх  аддзелах палякаў выяўляць варожыя  элементы [11,с. 97].