Дзейнасць на тэрыторыі Беларусі Арміі Краёвай

Пераважна быў  узяты кірунак на раззбраенне  польскіх фарміраванняў.

З канца 1943 пачалося актыўнае фармаванне аддзелаў AK для  задач будучага паўстання. Камандаванне АК прытрымлівалася тактыкі «чакання»  і «неправакавання немцаў», асцерагаючыся, што фашысцкі тэрор выкліча «лавіну  заўчасных выступленняў», над якімі  немагчыма будзе ўстанавіць кантроль. Дырэктывы Галоўнага камандавання АК сваім нізавым арганізацыям прадпісвалі  наступнае:

• дзейнічаць самастойна супраць немцаў;
• перад савецкімі партызанамі выступаць як аддзелы АК, якія дзейнічаюць на тэрыторыі Рэчы Паспалітай і падпарадкоўваюцца польскаму ўраду;
• дазваляецца часовае супрацоўніцтва з савецкімі партызанамі, больш працяглае павінна ўзгадняцца з камандаваннем акругі і нават з ГК АК;
• у выпадку, калі савецкія партызаны прымусова пачнуць далучаць да сябе аддзелы АК, усяляк пазбягаць гэтага, а ў выпадку спробы знішчэння аддзелу — абараняцца.

Падкрэслівалася, што барацьба з «саветамі» ёсць непажаданай  крайнасцю.Уся тэрыторыя Польшчы, у тым ліку і заходнія вобласці Беларусі і Украіны, была падзелена на абшары на чале з камандуючымі (дэлегатамі ўраду). Вакол дэлегатаў ствараліся дэлегатуры з прыцягненнем мясцовых палітычных партый і арганізацый. Абшары падзяляліся на акругі, якія ўзначальваліся камендантамі, акругі на інспектараты, а апошнія на абводы. Найменшую арганізацыйную і ваенную адзінку ўтварала дружына, якая камплектавалася з дзвюх-трох вёсак. Дружыны аб’ядноўваліся ва ўзводы (плютоны), а 2-3 узводы ў роту (кампанію)[6, 23].

Структура СУБ-АК была перш за ўсё скіраваная на падрыхтоўку  ўзброеннага паўстання і таму ня ў поўнай меры адпавядала надзённым  патрэбам барацьбы з акупантамі. Меркавалася, што для дасягнення галоўнай мэты трэба было прайсці праз тры этапы: фармаванне сіл у падполлі; агульнае паўстанне ці ўзброенная барацьба з  мэтай захопу цэнтральнай Польшчы; аднаўленне ўзброеных сіл.

Вось як успамінае  Альфонс Радзевіч. Ён адзін з тых шчасліўчыкаў, хто не патрапіў пад сталінскія рэпрэсіі.

- У той час  ён быў 16-летнім хлопчыкам,  і яму прыйшла позва. Ён мог  пайсці і да партызанаў, але абраў Войска Краёва, а калі вайна скончылася, вярнуўся ў родную Ліду [11,с. 104].

Пазіцыя польскага  ўраду не змянілася і пасля  таго, як саюзнікі дамовіліся на міжнародным  ўзроўні аб усходняй мяжы Польшчы. Як вядома, на Тэгеранскай канфэрэнцыі (лістапад-снежань 1943г.) была прынята прапанова Чэрчыля аб тым, што прэтэнзіі Польшчы на землі Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны будуць задаволены за кошт Германіі, а ў якасці мяжы на ўсходзе павінна быць лінія Керзана.

У 1943-1944 гадах  адбываліся баі паміж савецкімі  і польскімі партызанамі на Нёмане, пад Ашмянамі, каля Нарачы і Браслаўскіх  азёраў. З свайго боку Галоўнае камандаванне Арміі Краёвай у Варшаве таксама  забараніла супрацоўніцтва з «саветамі», але ніколі не было загаду нападаць першымі [2,с. 69].

За асеннелетні перыяд 1943-1944 гг. атрады Навагрудскай акругі АК правялі 81 аперацыю супраць беларускіх партызан. Пры гэтым размова ідзе аб баявых дзеяннях, у якіх удзельнічалі сотні байцоў з абодвух бакоў. Так, 8 мая 1944 г. каля в. Целяшэвічы Дзяржынскага раёна адбылося ўзброенае сутыкненне асноўных сіл Стаўбцоўскага злучэння АК і некалькіх атрадаў партызанскай брыгады імя I.Сталіна, у якім прымалі ўдзел 500 чалавек злучэння Арміі Краёвай і 200 беларускіх партызан. У выніку польскі бок страціў 40 чалавек забітымі і столькі ж параненымі, не абышлося без страт і ў беларускіх партызан. Адначасова з разгортваннем барацьбы супраць беларускіх партызан па ініцыятыве польскага боку з канца 1943 г. пачалося супрацоўніцтва камандавання атрадаў АК з германскімі акупацыйнымі ўладамі. Яно праявілася ў забеспячэнні зброяй і амуніцыяй злучэнняў АК. У шэрагу выпадкаў такая пазіцыя кіраўніцтва АК выклікала недавер польскага насельніцтва, якое імкнулася весці барацьбу з немцамі і, нягледзячы на забарону, ішло да савецкіх партызан. Так, вясной 1943 г. у брыгаду імя Чкалава Баранавіцкай вобласці ўлілася група капітана запасу польскай арміі А.Свентаржыцкага, якая затым была пераўтворана ў роту.

«Барацьба з немцамі» часцей за ўсё зводзілася да вынішчэння беларусаў, якія служылі ў паліцыі, беларусаў-настаўнікаў, службоўцаў і  іх сем'яў. Шэраг жа фармаванняў Арміі  Краёвай, нягледзячы на забарону Галоўнага  камандавання, пайшлі на таемнае супрацоўніцтва з фашыстамі, якія прапанавалі зброю  ў абмен на нейтралітэт і ачышчэнне  ад «саветаў» вызначаных раёнаў. З  немцамі кантактавалі палявыя камандзіры А.Кшыжаноўскі («Вільк»), Ю.Свіда («Лех») ды іншыя, але найбольш актыўна супрацоўнічалі з імі Ч.Заёнчкоўскі («Рагнер»), А.Пільх («Гура») і З.Шэндзеляж («Лупашка») [4,с. 57]. Ад гэтых аддзелаў выразна адрозніваўся VІІІ ударны кадравы батальён Баляслава Пясэцкага, сфармаваны пад Варшавай, які вёў у Беларусі актыўныя і паспяховыя баі з немцамі.

План «Вострая Брама», што прадугледжваў вызваленне палякамі Вільні да падыходу Чырвонай Арміі, не ўдаўся. Частка сілаў Арміі  Краёвай у ліпені 1944 года была раззброеная  войскамі НКВД, іншыя аддзелы з  баямі прарываліся на захад, рэшткі іх пайшлі ў падполле. «Акоўцы», звязаныя з немцамі, адступілі за Нёман  і Буг. На Беласточчыне аддзелы «Лупашкі»  распачалі адкрыты тэрор супраць  беларусаў - знішчалі іх сем'ямі, палілі хаты і цэрквы.

Усё разам названае прывяло да непазбежных сутыкненняў  паміж савецкімі партызанамі  і акаўцамі. Паводле звестак Я.Эрдмана, з 185 баявых аперацый, праведзеных аддзеламі  Навагрудскай акругі АК за перыяд з 1 студзеня 1942 па ліпень 1944, 102 былі супраць немцаў (55 %) і 81 (45 %) супраць савецкіх партызанаў. Звычайнымі былі з’явы, калі з адной  вёскі частка жыхароў была ў савецкіх партызанах, а частка — у АК. Значнымі былі страты як сярод партызан і  акаўцаў, так і сярод мясцовага  насельніцтва. Паводле няпоўных звестак, з вясны 1943 па ліпень 1944 толькі на тэрыторыі  Баранавіцкай вобласці савецкімі партызанамі  было расстраляна больш за 500 мясцовых жыхароў за супрацоўніцтва з АК. Не меншымі былі рэпрэсіі з боку АК. Так, камандзір Стаўбцоўскага  злучэння АК А.Пільх («Гура») у адной  са сваіх публікацый прызнаваў, што  за гэты ж перыяд яго легіянеры  знішчылі каля 6 тысяч чалавек [5,с. 193].

У сваю чаргу немцы, імкнучыся да актывізацыі мясцовых сіл дзеля барацьбы з савецкімі  партызанамі, з канца 1943 пачалі выкарыстоўваць канфлікт паміж АК і «саветамі» ў  сваіх мэтах. Адным з першых кантакт  з немцамі ўстанавіў вышэйадзначаны А.Пільх. У снежні 1943 ён заключыў з  немцамі дамову аб супрацоўніцтве ў  барацьбе з савецкімі партызанамі  ўзамен на забяспячэнне яго зброяй. 22 снежня ў Лідзе дамову з немцамі  таксама заключыў камандзір Наднёманскага  злучэння АК Ю.Свіда («Лях»), які на працягу  студзеня-сакавіка 1944 атрымаў ад немцаў пяць прывозаў зброі. Перамовы аб супрацоўніцтве з гітлерцамі ў лютым 1944 веў і  камандуючы Віленскай акругай АК генерал А.Крыжаноўскі («Вільк»). І  гэта нягледзячы на тое, што яшчэ ў  студзені 1944 з Лондану паступіла  афіцыйная забарона кантактаў з  немцамі. Вясной 1944 Генеральны камісар  Беларусі Готбэрг не дазволіў праводзіць мабілізацыю мясцовага насельніцтва ў Беларускую краёвую абарону (БКА) на тэрыторыі Лідзкай акругі, раёнаў Узда, Івянец, Валожын, Браслаў, Мядзел, Казлоўшчына і часткі Дзярэчынскага раёна, дзе, фактычна, адбывалася мабілізацыя ў АК [11,с. 118]. Асабліва адкрыты характар мабілізацыя ў АК з дазволу немцаў прыняла на тэрыторыі Лідскай акругі.

Патрабавалася тэрмінова  ўзмацніць савецкую партызанку на захадзе  Беларусі. Гэтаму садзейнічала перадыслакацыя шэрагу партызанскіх злучэнняў з  усходніх у заходнія вобласці, а  таксама іх перамяшчэнне ў межах  асобных абласцей. Да зімы 1943-1944 г. баявымі  рэйдамі на захад былі перакінуты 12 брыгад і 14 асобных атрадаў, агульнай колькасцю каля 7 тысяч чалавек. У  выніку гэтай акцыі колькасць  партызанскіх сіл у заходніх абласцях павялічылася да 37 тыс. чалавек, а колькасць  атрадаў узрасла з 60 да 282. Разам  з мясцовымі партызанамі яны  ўтварылі амаль суцэльны партызанскі  фронт.

Напярэдадні ажыццяўлення Чырвонай Арміяй аперацыі «Баграціён»  у чэрвені 1944 г. узброеныя фарміраванні Арміі Краёвай на тэрыторыі Заходняй Беларусі налічвалі каля 20 тыс. салдат і афіцэраў. Найбольш буйнымі атрадамі АК на Беларусі былі фарміраванні Навагрудскай акругі, якія аб’ядноўвалі звыш

7 тыс. чалавек  асабовага складу. У Лондане для  іх быў распрацаваны спецыяльны  план «Бура», які зацвердзіў камандуючы  АК 20 лістапада 1943 г. Гэтым планам  прадугледжвалася падняць паўстанне  і захапіць тэрыторыю Заходняй  Украіны і Заходняй Беларусі  польскім падполлем і атрадамі  АК у момант адступлення нямецкіх  войск.

З мэтай спынення супраціўлення Арміі Краёвай  у верасні 1944 г. паміж урадам Беларусі і Польскім камітэтам нацыянальнага  вызвалення было заключана пагадненне аб эвакуацыі беларускага насельніцтва з Польшчы ў Беларусь і польскага  насельніцтва з Беларусі ў Польшчу. Да 1 мая 1945 г. з Польшчы ў Беларусь прыбылі 25 123 чалавекі, а з Беларусі ў Польшчу – 35 704 [3,с. 42].

Да таго, Армія  Краёва вызначылася дзеяннямі, якія ставяць яе на адну ступень з атрадамі СС і айнзацгрупамі – якія займаліся  генацыдам мірнага насельніцтва. Узброеныя акцыі фарміраванняў  Арміі Краёвай на Беларусі былі накіраваны супраць патрыятычна настроенага  карэннага беларускага насельніцтва. Ахвярамі дзейнасці польскага нацыяналістычнага  падполля на Беларусі ў гады Другой сусветнай вайны сталі каля 10 тыс. грамадзян БССР. У асноўным гэта былі мірныя жыхары, партызанскія сем’і, прадстаўнікі нацыянальнай беларускай інтэлігенцыі.

Такім чынам, варта  адзначыць, што пры ўсіх зменах палітычнага  становішча і тактыкі Арміі Краёвай  яе дзейнасць у Беларусі заўсёды  была, як правіла, выразна антыбеларускай, была фактычна працягам іншымі сродкамі «санацыйнай» палітыкі даваеннай Польшчы.

Пасля таго як нямецкія войскі былі выгнаны з Беларусі, органы НКУС прымянялі ў дачыненні  да былых членаў АК рэпрэсіўныя меры. З тэрыторыі Беластоцкай, Віленскай  і Навагрудскай акругаў было дэпартавана, паводле падлікаў польскіх навукоўцаў, каля 80 тысяч акаўцаў разам з  іх сем’ямі.

3. Польскае ўзброенае супраціўленне з 1945 да пачатку 1950-х гг.

Пасля вызвалення Чырвонай Арміяй тэрыторыі Беларусі фарміраванні Арміі Краёвай спрабавалі процістаяць аднаўленню савецкай улады  ў яе заходніх абласцях.

У студзені 1945 г. Армія Краёва была афіцыйна распушчана. Бандытызм акаўцаў у Беларусі працягваўся аж да пачатку 50-х гадоў, пакуль яны не былі вылаўлены савецкімі  сілавымі структурамі і аддадзены  пад суд.

Радкі дакументаў бясстрасныя. Яны не могуць перадаць усю складанасць і драматызм  абставін. I тое сказаць: у жніўні 1944 года толькі на тэрыторыі Гродзенскай  вобласці (у яе цяперашніх межах) было каля 5 тысячаў акаўцаў, якія са зброяй у руках хаваліся ў лясах.

Акрамя таго, амаль  у кожным населеным пункце, дзе  пражывала каталіцкае насельніцтва, меліся рэзервовыя "пляцувкі" АК, яны налічвалі ў залежнасці ад колькасці ў іх насельніцтва ад 3 да 20 чалавек. Яны ўсе захоўвалі  зброю. Усяго, па падліках саміх кіраўнікоў штаба акругі Навагрудак, у Прынёманскім краі рэзерв АК ахапіў больш за 11 тысячаў  чалавек [5,с. 195].

"Пляцувкі" былі аб'яднаны ў "плютоны" (узводы)- гэта, як правіла, падпольныя  арганізацыі на тэрыторыі аднаго  ці двух сельсаветаў. У сваю  чаргу "плютоны" ўваходзілі  ў "кампаніі" (роты), "кампаніі" з'яўляліся састаўнымі часцямі  "абвода", які ахопліваў прыкладна  2-3 раёны. У Гродзенскай вобласці  меліся 4 такія "абводы". Такім  чынам, чэкістам і міліцыі давялося  мець справу з выдатна арганізаванай,  з добра наладжанымі сувязямі, сеткай варожага для Саветаў  падполля.

Як вядома, 19 студзеня 1945 г. брыгадны генерал Акуліцкі аддаў  загад пра роспуск Арміі Краёвай  і вызваліў яе членаў ад прынятай прысягі. На самай справе гэта быў толькі фармальны акт. АК лічылася распушчанай, але не спынялі сваю ўзброеную  барацьбу акаўцы. Поўнасцю ці часткова захоўваючы на месцах, у тым ліку і ў Заходняй Беларусі, створаная раней арганізацыйныя структуры, яны толькі ў некаторай ступені відазмянілі формы барацьбы. Пра гэта недвухсэнсоўна гаворыць і змест самога загаду, аддадзенага праз 2 дні пасля вызвалення Савецкай Арміяй Варшавы, ў той дзень, калі савецкія войскі вызвалілі старабытную сталіцу Польшчы - Кракаў.

Заўважым, дарэчы, калі б не савецкія армейскія разведчыкі, якім праз вялікія страты і цяжкасці ўдалося перарэзаць, адключыць замініраваныя  кабелі, не дапусціць немцаў да рубільнікаў, каб не імклівае наступленне "праклятых" Саветаў - старабытнага прыгожага Кракава  не існавала б на зямлі. Горад быў  замініраваны так, што не ацалеў бы ніводзін вялікі дом. Пацярпеў бы больш  за "пані Варшаву", Мінск, Дрэздэн [11,с. 126].

Праклінаючы бальшавікоў, вылоўліваючы толькі мінусавае ў  жыцці пад камуністамі, не трэба  забываць вялікія плюсы. У цяперашняй Польшчы ўжо з'яўляюцца праблемы з заходнім суседам. Не выключана, іх будзе ўсё болей.