Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

ӘӨЖ 371.13:004.8    Қолжазба құқығында

   ҚОСЫБАЕВА УМІТЖАН АМАНКЕЛДЫҚЫЗЫ  
 

   Жоғары  оқу орнында студенттерді интеллектуалды жүйелер  бойынша даярлауды  жетілдіру 
 
 

   13.00.08 – Кәсіби білім беру теориясы  мен әдістемесі 
 
 
 
 

   Педагогика  ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

   авторефераты 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

   Қазақстан Республикасы

   Қарағанды, 2009 

   Жұмыс Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік  университетінде орындалған 
 
 

Ғылыми  жетекші:                                   педагогика ғылымдарының докторы Мәлібекова М.С.                                                 

Ресми оппоненттер:                               педагогика ғылымдарының    докторы, профессор                                            Абдраман Ш.А. 

                                                                    педагогика ғылымдарының 

                                                                    кандидаты, доцент Көккөз М.М. 
 

   Жетекші ұйым:                                      С.Аманжолов атындағы Шығыс        Қазақстан мемлекеттік университеті 
 
 
 

   Диссертация 2010 жылы «___» ___________ сағ._____ Е.А.Бөкетов  атындағы Қарағанды мемлекеттік  университеті жанындағы БД 14.50.05 біріккен диссертациялық Кеңесінің мәжілісінде қорғалады (100028, Қарағанды қаласы, Университет көшесі, 28, бас корпус, №1 кеңейтілген дәрісхана). 

   Диссертациямен  Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік  университетінің кітапханасында танысуға болады.  

   Автореферат 2009 жылы _______________ таратылды. 
 
 

   Біріккен  диссертациялық кеңестің

   ғалым хатшысы                                                                     Мыңжанов Н.Ә.   

   Кіріспе 

   Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі. «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасына» сәйкес прогрессивті технологияларды және оқыту жүйелерін жасау мен енгізу жоғары білім берудің даму шарттарының ажырамас бөлігі болып табылады.

   Ақпараттық  технологиялар дамуының белсенділігінің артуы мен олардың қоғам салаларына тереңінен енуі дайын өнімдерді, интеллектуалды міндеттерді жеңілдетудің сапалы дамуын талап етеді. Жаңа технологиялардың оқыту процесіне енгізілуін студенттің шығармашылық, интеллектуалды дамуын арттыру деп түсінеміз. Толық жетілген жасанды интеллект құру адамзат алдына қоғамның барлық бағыттарында жаңа мүмкіндіктер береді. Жасанды интеллект – мақсаты қолданушыға компьютер көмегімен өз мәселелерін шешуге мүмкіндік беретін аппараттық–бағдарламалық құрал жасау болып табылатын информатиканың бір саласы болғандықтан, жасанды интеллектуалды жүйелер құрудан және оларды игеруде сапалы білім беру бүгінгі талап. Даярлау – қандай да бір сала бойынша қажет білім беру, оқыту болса, ал жетілдіру – білімді, шеберлікті арттыру, артық жасау. Сонда бұл екі процесс барлық жаңашылдықтарды оқу процесінде ескеру керек екендігін меңзейді. 

   Компьютерлік  жүйелерді  бағдарламалауда жасанды  интеллект әдістері жиі қолданылып келеді. Жасанды интеллектіні іске қосу адам интеллектісінің айтарлықтай жеңісі деп саналады. Интеллектуалды бағдарламалар құру қарапайым бағдарламалар жазылуынан айтарлықтай ерекшеленіп, жасанды интеллект жүйелерін құру жолымен жүзеге асырылады. Жасанды интеллект жүйелерінің негізгі айырмашылық белгісі - біліммен жұмыс істеу болып табылады. Егер өзге бағдарламалар үшін алгоритмнің берілгендерін сипаттау бағдарламалау тілі деңгейінде шешілсе, жасанды интеллект жүйелері үшін біліммен жұмыс жасау кешенді мәселелерге әкеледі: қандай білім қолданылады, жүйеде база түрінде қандай білімдер сақталған, оларды қалай қолдану керек, қалай толықтыру керек, т.б. Қазақстанның жоғары оқу орындарында жасанды интеллект және оның салалары бойынша мамандықтар ашу немесе пән ретінде жетілдірілген түрде оқыту елдің өнеркәсібін,  ақпараттандыру саласын дамытуға айтарлықтай ықпал етеді.

   Жасанды интеллект технологияларымен жұмыс iстеу, тек алгоритмдiк процедурамен ғана шектеліп қоймай, сонымен қатар  ЭЕМ мен студенттiң коммуникативтiк  байланысын, студенттiң өзiн-өзi басқару  белсендiлiгi мен жауапкершiлiгiн дамытуға ықпал ете отырып, оның интеллектуалдылық дәрежесінің қалыптасу процесiне әсер етеді. Оқу процесімен қатар, өндірістің бар салаларында кең қолданыс тапқан бұл жүйе әлі де зерттеулерді, тәжірибе жасап, оларды қоғамда тереңдеп енгізуді талап ететіні анық.

   Интеллектуалды  жүйелердің адам қызметiнде кеңiнен  қолданылуы педагогика ғылымында да «кәсiби бағыттылық мәнiнiң» кешендi анықтамасына педагогикалық, психологиялық тұрғыдан қарап, оның ақпараттық мәнiн қарастырады. Оқытудың дәстүрлi принциптерi мен заңдылықтарын қазiргi нақты талаптар, мүмкiндiктер мен жағдайларға оңтайландыра және шығармашылықпен қолдану арқылы негiздей отырып, кәсiби даярлығы жоғары, нарықтық қатынас жағдайында еңбек етуге қабiлеттi, қоғамда маңызды интеллектуалды мәдени позицияда тұратын мамандарды даярлау жоғары мектеп алдындағы көкейкестi мәселе. Осы орайда интеллектуалды жүйелер бойынша жоғары оқу орнында даярлау мәселесі ерекше мәнге ие болады. 

   Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының  еңбек нарығындағы кәсіби қызметтің әр салалары үшін болашақ кәсіби мамандар даярлау процесі аспектілерін ашу бойынша бірқатар ғылыми зерттеу еңбектері бар. Отандық және шетелдік ғалымдар еңбектері арасынан барынша танымал деп Қ.М.Арынгазин, Ю.К. Бабанский, Е.И. Бурдина, Н.А. Завалко, С.Т. Каргин, К.М. Кертаева, С.З. Қоқанбаев, Г.Ж. Меңлібекова, Ж.Ж. Наурызбай, Н.Д.Хмель, С.И. Архангельский, Қ.Ж.Аганина, т.б. еңбектері бар. Ақпараттық қоғамдағы орын алған өзгерістер маңыздылығына өз еңбектерін арнаған ғалымдар: Т.Т. Галиев, И.Н. Куроносов, А.И. Ракитов, Д.М.Джусубалиева, К.А.Зуев, т.б. Кәсіби даярлықты ақпараттандырудың ғылыми-теориялық және қолданбалы мәселелерін Ш.А. Абдраман, Р.Ч. Бектұрғанова, Л.А. Шкутина, Я.А. Ваграменко еңбектерінен көреміз. Оқу процесінде ақпараттық және коммуникациялық технологиялардың қолданылуы жайындағы ғылыми еңбектер арасынан Е.К. Балапанов, И.Р. Высоцский, А.М. Коротков, Д.Ш.Матрос, М.С. Мәлібекова, И.В. Роберт, Г.О. Тәжіғұлова, М.М. Көккоз, А.Беляева еңбектерін бөліп қарауға болады. Білім саласында компьютерлерді қолданудың дидактикалық мүмкіндіктерін қарастырған ғылыми жұмыстар арасынан А.А. Жолдасбеков, Л.В. Нефедова, Е.С. Полат, В. Рубцов, Ю.Астратов, И. Дробышеваның еңбектерін атауға болады. Бағдарламалау тілдерін жоғары оқу орындарында оқытуға Г.Д. Жангисина, В.А. Криворучко, Н.А.Антонова, т.б. зерттеу жұмыстары арналған. Ал интеллект бойынша ғылыми еңбектерді әр саладан кездестіреміз. Шығармашылық интеллектінің мәселелерін К.А. Абульханова-Славская, интеллектті дамыту мәселелерін Дж.Гильфорд, У.Б. Жексенбаева зерттесе, логикалық ойлау тарапынан А.М. Матюшкин, оқушылар интеллектісін дамыту үшін интеллектуалды есептерді шешу технологиясын қолдану мәселелеріне В.А. Ломова, М.И. Меерович,  И.В. Сартаков, А.В. Шевырев, Л.И. Шрагина, т.б. өз еңбектерін арнаған. Жалпы интеллектуалды жүйелер, жасанды интеллект, эксперттік жүйелер бойынша жоғары оқу орындарында болашақ мамандарды даярлау жағдайы тұрғысынан алғанда мәселе жан-жақты зерттеулерді қажет етеді. Аталған мәселе бойынша жазылған ғылыми еңбек ретінде А.А. Широкихтің «Методическая система подготовки учителя информатики по основам искусственного интеллекта» атты еңбегін ерекше атауға болады. 

   Педагогика  практикасындағы болашақ мамандарды интеллектуалды жүйелер бойынша  даярлауды жетілдіруге сұраныс  пен оның педагогика теориясында толық негізделмеуі, интеллектуалды жүйелер бойынша мамандарға қойылып отырған жаңа талаптар мен олардың жоғары оқу орнында даярлау процесінде толық іске асырылмауы тарапында қайшылықтар бар. Осы қайшылықтарды шешу мақсатында қоғамның мамандарды кәсіби даярлауға қоятын талаптарын ескере отырып интеллектуалды жүйелер бойынша студенттерді даярлауды жетілдіру проблемасы туындайды, бұл зерттеу тақырыбын «Жоғары оқу орнында студенттерді интеллектуалды жүйелер бойынша даярлауды жетілдіру» деп алуға негіз болды.

   Зерттеудің  нысаны: жоғары оқу орнының педагогикалық процесі.

   Зерттеудің  пәні: студенттерді интеллектуалды жүйелер бойынша даярлауды жетілдіру процесі.

   Зерттеудің  мақсаты: жоғары оқу орнында студенттерді интеллектуалды жүйелер бойынша даярлауды жетілдіруді теориялық негіздеу және практикалық тұрғыда жүзеге асыру.     

   Зерттеудің  болжамы: егер жоғары оқу орнының педагогикалық процесіне студенттерді интеллектуалды жүйелер бойынша даярлауды жетілдірудің педагогикалық жүйесі жасалып енгізілсе, онда мамандардың кәсіби даярлығы қазіргі заман талаптарына сәйкестенеді, өйткені ол интеллектуалды жүйелер мамандарының бүгінгі еңбек нарығы талаптарына сай бәсекеге қабілеттілігін арттырады.  

   Зерттеудің  міндеттері:

1. жоғары оқу орындарында студенттерді интеллектуалды жүйелер бойынша даярлаудың негіздерін және жағдайын анықтау;
2. интеллектуалды жүйелер бойынша даярлауды жетілдірудің моделін жасау, оның компоненттерін, критерийлері және көрсеткіштерін анықтау;
3. интеллектуалды жүйелер бойынша даярлауды жетілдірудің моделін жүзеге асыратын педагогикалық жүйе жасау;
4. студенттерді интеллектуалды жүйелер бойынша даярлауды жетілдіруді оқу-әдістемелік қамсыздандыру;
5. студенттерді интеллектуалды жүйелер бойынша даярлауды жетілдірудің педагогикалық жүйесінің тиімділігін тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізу арқылы жүзеге асыру.    

   Зерттеудің  жетекші идеясы: жоғары оқу орнында студенттерді интеллектуалды жүйелер бойынша даярлауды жетілдіру арқылы қазіргі заманғы ақпараттық саладағы дамуларға сай, өз кәсіби қызметінің талаптарын қанағаттандыратын маман даярлау.

   Зерттеу жұмысының әдіснамалық  және теориялық негіздері: таным теориясы, біртұтас педагогикалық процесс теориясы, зерттеу проблемасы бойынша философиялық, психологиялық-педагогикалық ілімдер, педагогикалық технология, тәжірибелік-эксперимент жүргізу, математикалық логика, математикалық статистика және ықтималдықтар теориясының тұжырымдамалары.

   Зерттеудің  көздері: зерттеу тақырыбы бойынша философтардың, педагогтардың, ақпараттық технология мәселелерімен айналысушы ғалымдардың еңбектері, ресми құжаттар: Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы және «Қазақстан-2030: Барлық Қазақстандықтардың өніп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» стратегиясы, Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық  дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы, Жастардың бәсекеге қабілеттілігін қолдау мен дамытудың 2008-2015 жылдарға арналған тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасында ақпараттық теңсіздікті төмендетудің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы, мамандықтар бойынша Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттары және пәндер бойынша жұмыс оқу жоспарлары, бірқатар жоғары оқу орындарының жұмыс оқу бағдарламалары, оқулықтар, сөздіктер, зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми зерттеу жұмыстар, мерзімді басылымдар жарияланымдары.    

   Зерттеудің  әдістері: педагогтардың, философтардың, ақпараттық технология саласы мамандарының ғылыми еңбектерін талдау; оқулықтарда жинақталған педагогикалық тәжірибе бойынша талдау және жалпылау; байқау; әңгімелесу; сауалнама жүргізу; тестілеу; тәжірибелік-педагогикалық эксперимент: математикалық статистика және ықтималдықтар теориясы әдістері.

   Зерттеу кезеңдері:

   - бірінші кезеңде  (2003-2005ж.ж.) зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық-педагогикалық, математикалық, ақпараттық технологиялар, интеллектуалы жүйелер бойынша әдебиеттер қарастырылды, ғылыми-әдістемелік, диссертациялық жұмыстар талданды. Зерттеудің ғылыми аппараты қалыптасты, негізгі ұғымдар нақтыланды, айқындаушы эксперимент өткізілді.

   - екінші кезеңде (2005-2007ж.ж.) мамандықтар бойынша оқу жұмыстық бағдарламалары жасалды, интеллектуалды жүйелер бойынша студенттерді даярлауды жетілдірудің моделі, модельді жүзеге асыратын педагогикалық жүйе жасалды, студенттердің интеллектуалды жүйелер бойынша білімдерін, іскерліктерін және дағдыларын қалыптастыру деңгейлері анықталды және негізделді, студенттерді интеллектуалды жүйелер бойынша даярлауды жетілдірудің педагогикалық жүйесін қолдану және енгізу тиімділігі бойынша қалыптастырушы эксперимент өткізілді.