Автор работы: Пользователь скрыл имя, 27 Сентября 2012 в 19:04, реферат
Теле тайпалар одағы. Бұл тайпа негізінен, б.з.д ІІІ ғ. Ордостың батыс жағындағы даланы мекендеген. 338 жылы телелер тоба ханына бой ұсынып, теріскейге , Жоңғарияға көшіп барады . Кейіннен Батыс Моңғолияны түгел қаптап , сонау Селенгаға дейін жайылып кетеді.
I ТАРАУ
Теле тайпалық одағының қалыптасуы мәселелері
1.1 Теле этнонимі, пайда болуы, мәні
1.2 Теле немесе Гаогүй одағының құрылуы және саяси және этникалық
құрылымы
ІІ ТАРАУ.
Теле одағы этникалық паралельдер мен жалғастықтар
ҚОРЫТЫНДЫ
Түрік қағанатының құлауына байланысты ҮІІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап ұйғыр хандығының дәуірі басталады. Теле конфедерациясы тарихына байланысты бұл мемлекет жөнінде мыналарды айтуға болады. Кейбір зерттеушілер ұйғырларды ҮІІ ғасырдың соңында Ханьхай аймағын жайлаған болашақ тоғыз-оғыздар (Томсен) деп біледі. В.Радлов ұйғырларды оғыздармен байланыстырған жоқ.
В.Бартольд оғыздарды түркі тайпалары деп санайды. Тардуштар мен толёстер В.Бартольдтың айтуынша түріктердің бұтақтары. Сонымен қатар В.Бартольд, В.Мелиоранский, Н.Аристов теле және толёс тайпалары бөлек деп санайды. Осыған байланысты Г.Е.Грумм-Гржимайло теле тайпасының тонгра, байырқу, хунь, сы-цзе (сукит), си-цзе (can), эдиз, ұйғыр руларын оғыздар құрамына жатқызатын Маркварттың төмендегі сөзін келтіреді. “Олар тоғыз рудан немесе тоғыз-оғыздардан (токуз-огузы) тұратын саяси орталық құрайды”. Бұл бірлестіктің маңызы өте үлкен болды. Өйткені, ол түріктер саяси сахнаға шығардан көп бұрын пайда болды. Маркварттың пікірінще, 546 жылы түріктер телені, яғни ұйғырларды бағындырғаннан кейін ғана саяси маңызға ие болды. Мұнан әрі Маркварт оғыздарға Батыс түріктерінің 10 руларын жатқызады.
Алтай халықтарының белгілі зерттеушісі Л.П.Потапо
Г.Грумм-Гржимайло Н.Аристовтың мынадай сөздерін келтіреді: “Ұйғыр атауын 606 жылдар маңайында теленің пу-гу, тун-ло, ба-е-гу және вэй-гэ, немесе у-ху атты төрт тайпасының одағы қабылдады. Олардың ішінде ең бастысы угуз болды. Бұл одақ көп өмір сүрген жоқ. Бірақ оғыздардың князьдік атауы үстем болғандықтан, оларға жақын тұрған оғыздардың бір бөлігі бұрынғы ру юань-гэ ұйғыр атын өзінде сақтап қалды. Ұйғырдар ҮІІ ғасырдьщ үшінші ширегіне дейін телэ тайпаларының және огуздардың басқа руларынан ерекше үстем бола қойған жоқ және Селенгада өмір сүре берді. 682 жылы тоғыз руды, сондай-ақ, олардың құрамындагы ұйғырларды тонауды бастап, Түрік хандығын қалпына келтірді. Осы кезеңнен бастап оғыздар жөне ұйғырлар тағы да түріктерге бағынышты болды. Онан әрі Г.Грумм-Гржимайло жазғандай: “ бұдан көретініміз Н.Аристов қытайша у-ху аталатын телес тайпаларының бірін оғыздар деп санайды, ал бұл тайпаның бір бөлігі оның ойынша, ұйғырлар болып табылады”.
Г.Е.Грумм-Гржимайло оғыздар
В.Радлов, В.Бартольд және Маркварт басқа көзқарасты ұстанады. Олар оғыздарды түрік халықтары деп санады. Бірақ мұндайда В.Радлов ұйгырларды оғыздармен біріктірмейді. Г.Е.Грумм-Гржимайло екі зерттеушінің де негіздеулерінің Орхон жазуларын дұрыс аудармаудан туындайтынын атап көрсетеді. Онда мынадай жолдар бар: “О, сен де жүгірші, Оғыз түріктері халқы”. Айтылғандардың нәтижесінде Г.Е.Грумм-Гржимайло мынадай қорытындыларға келді: Оғыз атауы ұйғырларды ғана қамтымайды, сонымен бірге оларға туыстас, бірақ тоғыз-оғыздар одағына кірмейтін тайпалар да ұйғыр атанды. Онан әрі Г.Е.Грумм-Гржимайло осы тоғыз-оғыздардың телес тайпалары емес, ұйғыр тайпаларының өздерінің тогыз руы болып табылатынын айтады. Қысқаша айтқанда, бұл былайша естіледі:
Телестердің арғы тағдыры сірә, IX ғасырдан
кейін тоғыз-оғыз тайпаларымен байланысты
болған тәрізді. Олар кейбір теле тайпаларымен
бірге Дешті-Қыпшаққа жетіп, Батыс
Қазақстан аймағын мекендеді. Осы
жерде қарақалпақтар
Л.П.Потапов Н.А.Баскаковтың
“Тегінде К.Шаниязов атап көрсеткендей, теле (тоғыз-оғыз) конфедерациясының кейбір топтары Дешті-Қыпшаққа қоныстанып және қыпшақтар құрамына, сондай-ақ “тогус” немесе “тогуз” этникалық атауларымен басқа тайпалық одақтарға кірсе керек. Тоғыздардың жекелеген топтары қыпшақтармен және басқа да өзбек тайпаларымен әртүрлі кезеңде Мәуереннахрдың және Хорезмнің мәдени аймақтарында көшіп-қонып жүрген тәрізді. Ал, Дешті-Қыпшақта қалған тоғыз-қыпшақтар тобы Орта жүз құрамында ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларға дейін өмір сүре берсе керек. Осы кезеңде жаңадан пайда болған саяси оқиғалар арнасында Оңтүстік қазақ далаларындағы тайпалардың кезекті бөлшектенуі басталды. Олардың үлкен топтары қыпшақтармен Зарафшанның аңғарына, ал кейбірі Шығыс Түркістанға еніп, Қашқарияға да қоныстанды. Олардың шағын бөліктері Бұхар оазисі аймағына қоныстанып, қарақалпақтар топтары құрамына кірді”.
Кейбір авторлардың пікірінше,
оғыздардан Телеу, маңғыт, барлас, телеңгіт
және т.б. рулар элементтерін табуға
болады. Мұңдайда Шәкөрім Құдайбердіұлының
Оғыз ханнан басталатын шежірелік мәліметіне
сүйене отырып, Телеу- керейлі тайпаларының
өзара туыстас ата-бабаларын
Осылайша Теледен Сақал, өз кезегінде одан Қаңлы келіп шығады. Бұлай десек, Қаңлы теленің бұтағы екенін көреміз.
Егер Телені дулу конфедерациясымен байланыстырсақ, онда әрине басқа да қазақ руларымен әр түрлі салыстырулар жасауға болар еді. Мысалы үшін Албандарды және Рамадандарды айтуға болады.
С.Байдәулетов Н.Мыңжанға сүйеніп,
Қарлұқ қағанаты кезеңін талдап және
Птолемейдің “географиясына”
Шамамен 714-715 ж.ж. Шығыс, сондай-ақ Батыс Түрік қағанаттары әлсіреген соң, қарлұқтар тәуелсіз болып шыға келді. 745 жылы қарлұқтар тоғыз-оғыздармен, басмылдармен бірге Шығыс Түрік қағанатын құлатты. 766 жылы Түргеш қағанаты құлағаннан кейін батыста Сырдарияға дейін созылып жатқан Жоңғар Алатауы аймағында Қарлұқ қағанаты құрылды. ҮІІІ-ІХ ғ.ғ. Ферғана олардың ықпалы тарайтын аймаққа кірді.
Теляу, телеу, тёёлёс (дёёлёс) этникалық қауымдастықтарының ежелгі телелерден шыққандығы туралы С.М.Абрамзон жазды. Қырғыз дёёлёс тайпалары, олардың Ыстықкөл жағасындағы кейбір топтардың құрамында болып, өздерінің тайпаластарынан әртү
С.Абрамзон қырғыздардың теле конфедерациясымен байланысын көрсеткен. Ол былай деп жазды: “Қырғыздардың ата-бабаларының теле конфедерациясына жақындығы ең алдымен қырғыз тёёлёс (дёёлёс) этнонимі оңтүстік алтай “телес” этнонимі сияқты түркі көптік жалғауындағы теле грамматикалық түрін куәландырады. Теле тайпаларынан құралған Оңтүстік алтайлықтардың атауының қатарында телеуттер де бар”. Автор теле тайпаларының пу-гу, байси, хойху, аба тәрізді қырғыз тайпаларымен белгілі бір байланыстарын көрсетеді. Қарақалпақ халқының құрамында ежелден Арал теңізінің жағалауын мекендеп, егіншілік жөне балық аулаумен айналысқан муйтен тайпасы бар. Бүл тайпа “қарақалпақтардың мұра болып қалдырылған ұлттық салт-дәстүрін, эпосын, материалдық мөдениетін анағұрлым берік сақтаған” тайпа ретінде саналады. Ежелгі аңыз бойынша Ақ-шолпан (Муйтен тайпасының ұраны) атты патшайым (немесе құл әйел) екі ұлды - муйтендерді төрбиелеген. Олардың есімдері Барша және Байлар болған. Баршаның ұлдарының арасьнда Самат атты біреуі аталады, ал Байлардың арасында Тели көрсетіледі. Олардан Муйтен руының атауы шыққан. Тели руының екі тармағы - Тілеуберді жөне Аллаберді бар.
Т.А.Жданко теле жөне самат руларын 536 жылы Түркі қағанатының құрамына кірген теле тайпасымен байланыста көрсетеді. Қарақалпақтар этнографиясына арнаған өзінің зерттеуінде Т.А.Жданко “ежелгі тели тайпаларының қалдықтары кейіннен муйтен қарақалпақ тайпасын құраған" этникалық элементтердің арасын
жүздегі қазақтардан да көреміз, мұнда Телеу руы өзіне ұқсас му
Керейт тайпасын
Телемен байланыстыра келе С.
“Осы ретте қарлық тайпаларының құрамында оғыздар да бар еді деген ғалымдарымыздың пікіріне сүйенсек, әрине, оғыз атанған көптеген Телеу - түрік тайпаларының бір екендігін байқар едік. Немесе қарлық тайпаларынан тарқайтын оғыз шежіресін тарай қарасақ, қазіргі Әжі Ахмет, Керейл, Барлас, Төре, Төленгіт, Маңғыт, Ноғай, Қоса, Болат, Ноғайлы т.б. рулардың түбі бір Телеу тайпалары мен Жеті рулар екендігін түсіне қоямыз”.
Қарлұқ мемлекетінің құрамынан
қараханидтер мемлекеті өсіп шықты.
ҮІІІ-ІХ ғ.ғ. Сыр мен Шудың арасын
мекендеген Жетіру құрамында бұрын
басқаша аталған Маңғыт тайпасы
да болды деген пікір бар. Мұны
айтып отырған С.Байдәулетов
Бұл болжамдар әлі ғылыми дәлелдеулерді қажет етеді. Біздің бұларды келтіріп отырғанымыз, оқырманның ойларына қозғау салу.
ҮІІІ ғасырдың орта шенінде Талас аңғарын мекендеген қарлұқтарға және т.б. халықтарға қимақ-қышпақ тайпалар одағының ықпалы туралы Тараз тарихын зерттеген әйгілі Т.Н.Сенигова жазған еді.
Әрине, осы болжамдардың бәрінің негізі бір: ҮІІ ғасырдан кейін ыдыраған Теле конфедерациясы басқа ірі мемлекеттік құрылымдарды құруға қатыса келе, өзінің ізін жоғалтты. Шындығында да, жоғарыда біздер атап көрсеткен болат, ұйғыр, эдис, сеяньто, туба тәрізді телес рулары енді қарлұқ, қарахан, ұйғыр, дулу тайпалық құрылымдарында кездесетін болды. Алайда оларды құрамында тоғыз-оғыздар, қараханидтер (құрамдарында ұйғырлар, қарлұқтар, ягмалар атап көрсетілетін), қыпшақтар, қарақытайлар тайпалары болған Арал және Каспий теңізі жағалауларына дейін жетіп, Батыс Қазақстан аймағын мекендеген ежелгі теле тайпаларының қалдықтарымен және өзі де солардан құралған ХҮ ғасырдағы қазақтың Телеу руымен бірге қарастыруға болмайды.
Пугу атты Телес тайпасының тукюэлерге бағынышты болғандығын атап көрсеткен В.Каховский оларды бұлғарлар ретінде сипаттайды. “Орта Азияда өздеріне туыстас түріктік шығу тегі бар тайпалармен, ежелгі алтайлықтармен” чуваштардың көрші өмір сүргендігін көрсеткен бұл автор оларды “қазақтардың, қарақалпақтардың түркі тілдес ата-бабаларына” жақындатады. В.Каховскийдің көрсетуінше чуваштардың қазақтармен жақындығына ежелгі болгарлар құрамына Түрік қағанатында үлкен рөл атқарған.
Қыпшақ тайпаларының конфедерациясы қытай, құлан қыпшақ, торы қыпшақ, қызыл қыпшақ деп аталатын 4 үлкен топқа бөлінді. Олардың соңғылары ерте ортағасырларда Орта Азия аймақтарын мекендеді.
92 баулы қыпшақ тайпаларының
ішінде қазақтар да, әрине, Алшындар
мен Жетіру да бар түркі
тілдес көптеген халықтардың
этногенезін қалыптастыруға
“Маджму ат-таварих” атты 92 баулы өзбек рулары тізімінде тилау (телеу) руы 71 ретпен көрсетілген. Т.И. Султанов Мирза Бази Диванның “Маджма ал-аркам” дерегіне сүйене отырып, мынаны дәлелдейді: “Телеу (тилау) руының ақсақалдары орын бөліскенде тақтың оң жағына орналасатын еді”. Әр түрлі рулардың орны тегінде рулар тізімінде көрсетілген тәртіппен белгіленсе керек.
Теле тайпасының мұнан арғы тарихы қараханидтер мемлекетінің тарихымен байланыста болды. “Қараханилар мемлекетінің құрамына кірген бізге мәлім тайпалар: үйсіндер, қаңлылар, дулулар, телі, қырғыз, қыпшақ ... балт жөне басқалар”.