Теле тайпалық одағы

Теле конфедерациясына ежелгі этникалық байланыстары бар халықтардың ішінде қазақтың Телеу тайпасына шығу тегі әлдеқайда жақыны біздің ойымызша Алтайдағы телеут тайпасы болса керек. Н.Аристов алтай телеуттерін және төлеңгіттерін (немесе телеңгіттерін) Телеумен байланыстырады. Ол телеуттер туралы былай жазады: Бұл халықтың шынайы аты теле болса керек. Ал,

моңғолдың көптік жалғауы -ут немесе -гут теле есіміне алтайлықтарды батыс моңғолдар билеген тұста қосылған тәрізді. Ежелгі қытай деректерінен білетініміздей, теле атауын гаогюйлер тайпасы алып жүрген.

А.И.Левшин қазақ даласының географиясын жаза келе, Телеу тайпасына қатысты  төмендегідей мөліметтерді береді: “Теле  көлі бұрын оған Сарысу өзені құятындықтан белгілі еді. Ол Сырдариядан онша қашық емес жермен ағады”. Бұл географиялық топонимдер біздерді Телеу тайпасьшьщ бүрьшғы ата-бабаларының осы маңда  қоныстануы Теле конфедерациясына кіруі  мүмкін-ау деп айтуға итермелейді. Теле көлінің айналасында Левшиннің  айтуынша Қабанбүлақ көлі орналасқан.

“Юань-ши” Қазақстанның қазіргі батыс территориясым қыпшақ тайпаларының қоныстанғандары туралы мәлімет береді: “Цзиньга (қыпшақтар) солтүстік батысқа қарай (Қытайдан) Юйли-боли-шань тауларына - (Оңтүстік Орал тay қыраттары) қоныстанды”. Тегінде осы көшуге телеу тайпалары да қатысса керек. Батыс Қазақстанға қоныстанған құрамыңда телеулер де бар қыпшақтар, осы өңірді мекендейтін тайпаларды бағындырды. Орыс жылнамалары XI ғасырда-ақ осы аймақта қыпшақ тайпалық бірлестігінің өмір сүргендігін жазып қалдырған. Олардың ішінде телеулер де бар болатын. Сонымен бірге деректер қьшшақтарға бағынышты тайпалар қатарында йемактарды (қимақтарды) атайды. Бұл тайпаның кезінде теле бірлестігіне кіргені белгілі.

Қорытынды.

Белгілі бір тайпаның этнонимін  түсіндіруде ғалым сол тайпаның географиялық орналасуымен немесе тағы да басқа жайттармен байланыстырмақ болады. Теле тайпасы да осы жағдай, яғни мен теле этнонимі оның географиялық орнына байланысты қойылған атау деген  тұжырымға келдім

Ал теле этнонимінің  динлин этнонимімен  байланысына тоқталсам. Теле бұл  динлин, динлин бұл теле. Себебі жазба  деректерде динлиндер телелер сияқты еркіндік сүйгіш делінеді. Олардың  территориялары бір яғни “динлин” термині түркі тілдес халықтардың ортақ атауы. Кейіннен ол “теле” болып өзгертілді.

Гаогюйліктер өздерін “теле” деп атады, чилэ, дилэ секілді атаулар сырттан қойылған атау, яғни қытайлықтардың қойған атауы.

Қытайлықтар гаогюйліктердің 12 руын анықтап берді.

Қазіргі кездегі қазақ ру-тайпаларындағы телеуттер  телелер ұрпағы болып табылатынын көптеген ғалымдар жазып қалдырған. Мен осы пікірге қосыламын.

Қорыта келгенде бұл тақырып Қазақстан тарихында маңызы болып табылады. Бұл тақырып болашақта да терең зерттеулерді қажет етеді.

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Акеров Т.А. (Табылды Акертегин). Древние кыргызы и Великая Степь (по следам древнекыргызских цивилизаций). -Бишкек, 2005.

 

2.Аристов Н. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казаков Большой Орды и каракиргизов. -СПб., 1895.

 

3.Аристов Н. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей. СПб, 1897.

 

4.Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. - А., 1995. Абуль-Гази-Бахадур-хан. Родословное древо тюрков. -М.-Т., 1996. 5.Ақынжанов М. Қазақтың тегі туралы. -А., 1957.

 

6.Абрамзон С.М. Киргизы и их этногенетические и историко- культурные связи. -JL, 1971.

 

7.Бартольд В.В. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. -М., 2002.

 

8.Бернштам А.Н. Социально-экономический строй орхоно-енисейских тюрок VI-VIII в.в. -M.-JI., 1946.

 

9.Баскаков Н.А. Алтайский язык. -29 б.;

 

10.Байдаулетов С. Алтын  киімді ханзада ұранды қарт  қазақтар. 1999.

 

11.Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. А., т.1, 1998.

 

12.Бичурин Н. Собрание сведений по исторической географии восточной и срединной Азии. Чебоксары, I960.

 

13.Бартольд В.В. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. -М., 2002.

 

14,Башкирские предания и легенды. Уфа, 1985.

 

15.Вербицкий В.М. Алтайские инородцы. -М., 1893.

 

16.Востров В.В., Муканов С.С. Родоплеменной состав и расселение казахов (к. XVI - н. XX вв.). -А-Ата, 1968.

 

17.Гельвальд Ф. Естественная история племен и народов. -СПб., Т 2. 1885.

 

18.Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. Исторический очерк этих стран в связи с историей Средней Азии. -JL, 1926.

 

19.Гумилев JI. Древние тюрки. -М., 1993.

 

20.Жданко Т.А. Очерки исторической этнографии каракалпаков. -М.- Л., 1950.

 

21.Зуев Ю.А Тамги лошадей из вассальных княжеств //Новые материалы по древней и средневековой истории Казахстана. -А-Ата, изд-во АН КазССР. 1960.

 

22.Исторические сведения. Народы Средней Азии и Казахстан. -М., 1963.

 

23.Ирмуханов Б.Б. Хазары казахи.Связь времен и народов. Алматы, 2003.

 

24.Каховский В.Ф. Происхождение чувашского народа. 1965.

 

25. Кляшторный С.Г. Кыпчаки  в рунических памятниках. Л., 1986.

 

26.Кузеев Р.Г. Происхождение башкирского народа. Этнический состав, история расселения. -М., 1974.

 

27.Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. -А., 1996.

 

28.Левшин А. Описание киргиз кайсацких орд и степей. -СПб., 1832

 

29.Описание всех обитающих в Российском государстве народов. Ч. 2. - СПб, 1799.

30.Орманов Қ.Т. Тұран оркениетінің  ізімен (тарихи-этноірафиялық очерктер  жинағы). -Қостанай, 2005

 

31.Потанин Г.Н. Очерки  северо-западной Монголии. Т. ІҮ. –СПб,1883.

 

32.Потапов Л.П. Этнический состав и происхождение алтайцев. -Л., 1969.

 

33.Потапов Л.П.Этноним теле и алтайцы //Тюркологический сборник к 60-летию АН.Кононова. -М., “Наука”, 1966.

 

 

34.Потанин Г.Н. Казак-киргазскне и алтайские предания, легенды и сказки //Живая старина, Пт. 1916.

 

35.Позднеев Д. Исторические очерки уйгуров: по китайским источникам. -СПб., 1899.

 

 

36.Радлов В. Этнографический обзор тюркских племен Южной Сибири и Джунгарии.-Томск, 1887.

 

37.Рычков П.И. Топография Оренбургской губернии. -Оренбург, 1887.

TLXL  tksqkr. -М., 1993.

 

38.Радлов В.В. Из Сибири. М., 1989.

 

 

39.Сенигова Г.Н. Средневековый Тараз. -А-Ата, 1972.

 

40.Султанов Т.М. Кочевые племена Приаралья в XV-XVII вв. -М., 1983.

 

41.Савинов Д.Г. Народы Южной Сибири в древнетюркскую эпоху, Л., 1984.

 

 

 

 

42.Сердобов И.А. История формирования Тувинской нации. -Кызыл, 1971.

 

43.Тынышбаев М. История казахского народа. -А., 1993.

44.Шакарим Кудайберды-улы.  Родословная, тюрок, киргизов, казахов и ханских династий. -А., 1990.

 

45.Шаниязов К. К этнической истории узбекского народа. -Ташкент, 1974.

 

 

46.Шаниязов К.Ш. К этнической истории узбекского народа. -Ташкент, 1974.