Мемлекет және құқық теорияcы

1.2. Патриархалдық-феодалдық қазақ қоғамының құқықтарының сипаттамасы. 

       Жазба түрдегі құқықты білмейтін төңкерістен бұрынғы қазақ қоғамында әдет-ғұрыптық құқықтық тұжырымдардың аса маңызды әлеуметтік рет-жөндік және басқарушылық рөлі болды. Тарихи құқық өлкедегі  патриархалды-феодалдық , қоғамдық және саяси қарым-қатынастардың қолдаушы әрі тәртібін бұзбайтын қуатты құралы болып қана қойған жоқ, осы құрылыстың құқықтық негізін де құрастырды (көптеген көрнекті ғалымдар атап көрсеткендей, оның табиғатына нақтылы, негізделіп сараланған көзқарастарды жасап, қазақтардың тарихи құқығын зерттемейінше Қазан төңкерісінен бұрынғы кездегі халықтың тарихын жан-жақты алып зерттеуге болмайды. Нақ осы жағдай қазақтардың бастапқы құқықтарының мәселелерін ғылыми тұжырымдаудың актуалдығын айқын көрсетеді)

   Империя заң жобаларының түп түйіні мен нормалары  белсене кеулеп енгеніне қарамастан  1917- жылға дейін қазақ қоғамының тарихи құқығының аса маңызды түп-төркіні болып қала берді. Қазақ халқының құқықтық қайнар көзін зерттеу қоғамдық қатынастардың нақтылы практикасын қалпына келтіріп, бүтіндей алғанда құқықтың имманиттік механизмі мен жүйесіне, қоғам өміріндегі оның қасиеті мен маңызына, оның әлеуметтік-таптық қатынастарындағы ерекшеліктеріне «ішінен алып» көз салуға мүмкіндік береді.

Біріншіден, құқық қалыптасуының  алғашқы кезеңдері құқық нормаларының жүйеге келтірілуі мен белгілі бір дәрежеде байланыста болады, мәселен, Римде 12 кесте заңдары тарихи құқық нормаларының жазбасы болып табылады. Өзінің дамуын талдай отырып, таптық қоғам құқықтарының генезисі – бастапқы кезеңдері туралы мәселені атап өтуге болмайды.  Мұның құқық орнығуының жалпы теориялық проблемаларын түсіну үшін де маңызы зор.

Екіншіден, ежелгі құқық дамуының механизмін ашып көрсетудің-отарлық  жүйені жою нәтижесінде туатын жас  тәуелсіз мемлекеттердің  саяси- құқықтық үрдісінде болып жатқан процестердің мәнін танып-білу үшін маңызы зор. Бұл  елдерде мемлекеттік және әкімшілік  басқару аппаратын, сондай-ақ  әлеуметтік-жөндік реттеудің тиісті түрлерін жасауда, қажет болған жағдайда прогрессивті әдет ғұрыптар, сондай –ақ  моральдық әрі басқа да әлеуметтік формалар пайдаланады. Соңғысы, егер бұрынғы отарларда әдет-ғұрыптар қоғамдық қарым –қатынастарды реттеп-жөндеуде елеулі рөл атқарса ерекше маңызға ие болады.

Үшіншіден, кез-келген әлеуметтік  нормалардың   қалыптасу  механизмі  тәлім –тәрбие процесі мен  бағалы құбылыс  ретінде әлеуметтік нормаларды қабыл тұтатын субъектінің  белсене өзгеруімен етене байланысты. Тәлім-тәрбие механизмі белгілі  бір дәрежеде нормалардың қалыптасу  механизмін қайталай отырып, құқықтың  қалыптасу механизмін еске алуға  тиіс.

Төртіншіден, ежелгі құқықтың қалыптасуы әқашан да  моральмен  өзара әрекеттестікте  болып  жатады.  Ал ежелгі құқығын  тууы мен  даму процесінің өзі мораль дамуының  өзіне тән ерекшеліктер көрсетеді. Ежелгі  құқық таптық  қоғам құқығына  мораль көрсететін ықпалдың өзіне аралық буын түзеді. 

   Заңдық әдет-ғұрыптарда өткен шақтын тәжірибелері болады.  Солардың өздері тудырған саяси да әлеуметтік  түзілістердің сипаты туралы ұғым береді , сондықтан да оларды зерттеп үйрену, бүтіндей алғанда, қоғамның әлеумттік түзілістердің сипаты туралы ұғым береді,  сондықтан оларды зерттеп үйрену ,  бүтіндей алғанда,  қоғамдық әлеуметтік дамуының деңгейін анықтауға көмектеседі.  Кеңес этнографы  М.С. Косвен салыстырмалы құқықтану  ғылымы қос текті: осы  заманғы мәдениетті  халықтардың жазба құқығының  заң шығаратын дерегінде немесе өткендегі өркениеттің ескерткіштеріне және  этнографиядан ауыс-күйістелген тарихи құқық материалын өңдеуге негізделетінін әділетті түрде атап көрсетеді.

Қазақтардың тарихи құқығы –дүние жүзі халықтарының  құқықтық  тарихының  ажырамайтын  бөлігі.  Дәстүрлі құқықтың нормаларын зерттеп үйрену –Қазақстанда Бүкіл дүние жүзілік  тарихи процестердің жалпы заңдылықтарының  әрекет деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.

Кей жағдайларда, түрлі халықтарда құқық нормаларының ұяласуын әлеуметтік-экономикалық , географиялық және басқа жағдайлар  алдын-ала  анықтаған типологиялық ұқсастықтың кепілі ретінде алып қарауға болады.  Шығыс халықтары  мен дүние жүзінің басқа да бірқатар халықтары ежелгі құқық  дамуы тарихындағы жалпы заңдылықтардың  әрекетін тағы да растай түседі. Сонымен бір мезетте кәдуілгі құқықты салыстырып зерттеу параллельдері ғана емес, сондай-ақ  қайсыбір қоғамдарға тән болып келетін ерекшеліетерді, олардың әлеуметтік жарғыларының өзгешеліктерін де орнықтыруға мүмкіндік береді.

Адамдардың мінез-құлқының заңдық нормалары басқа нормалық құбылыстар сияқты тарихи болып келеді. Құқыққа тән болып келетін косерватизм арасында қауымдастықтарда кейде өзгерген әлеуметтік қатынастарға енді сай келмейтін нормалар да әрекет етті.

Қазақтың құқығының шығаннан шыққан консерватизмі өзінің бойында тіпті  XIX ғасырдың өзінде де тамыры сонау терең тарихи өткен шыққан тартылатын нормалар мен бүтін институттардың сақталуына жағдай жасады. Тіпті қанға-қан (қан кегі) тәрізді ең терең , көне институт қазақтардың қоғамдық өмірінен толық арылып, кете алмаған. Қоғам өмірінде орныққан құн төлеу принципіне қарамастан екі жақта кейде қанға-қан ғұрпына бой ұрып отырған. 1887ж Төртінші Адай болысының өкілі Дермантай өзін болыс упровителі етіп сайлауға қарсы шыққаны үшін әке жағынан өзінің туы ағасын өлтіреді, өлген ағасының ең жақын туыстары қанға-қан ,беруді талап етеді: «Дермантайдың үіне тақап келіп, оны шақырдық. Ол  үінен шығып тізерлеп отыра қалды да ,       келтее иман айтып басын тосты. Қылышпен шауып жіберген айыпты бас кек қайтарушының аяқ астына домалап түсті» [3-3-11бет].

1.3. Қазақ құқығының қалыптасуының тарихи бастамасы.

             Шыңғысхан құрған қағандық дәуірінен бері бір орталыққа бағынған түркі тектес ұлыстар көшпелі қоғамға тән өздерінің әдет-ғұрыптық заңдары мен ережелерін сақтап қалды. Өйткені, Шыңғысхан өзіне  бағындырған ұлыстар мен тайпалардың әдет-ғұрпына , салт-дәстүріне, діни сеніміне айтарлықтай нұқсан келтірген жоқ. Керісінше, өзі жазған «Жасақ», «Биліе» заң ережелерін түркі тектес ру-тайпалардың ежелден келе жатқан дәстүрлі құқықтарымен толықтырып, ұлы империяның мемлекеттік билігін кемелдендіруге ұтымды пайдалана білген. Оны біз Шыңғысхан құрған қағанаттың бас уәзірі болған Майқы би-қазақтың үйсін тайпасынан шыққан қоғам қайраткері екендігінен пайымдап отырмыз. Қазақ халқының көкейіне сегіз ғасырдан бері қонақтап, құлақсіңді болған «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы би» деген мәтел соған айғақ. Тарихта осы Майқы биден қалған жеті түрлі заң ережесі бар екенін Монғол империясының тарихын талдап жазған әйгілі тарихшы Рашит Ад-диннің «Жамағат ат тауарих» деген құнды еңбегінде атап көрсетілген. Майқы би қалдырған жеті түрлі мемлекеттік заң  ережелері қоғамдық қатынастағы мынандай құқықтарды қамтыған.

1. Адам құны туралы;
2. Жесірлер мен неке туралы;
3. Жер иелігі мен бөлісі туралы;
4. Ұрлық туралы;
5. Барымта туралы;
6. Дау-шаралар туралы;
7. Мал құны туралы.

               Сот үкімдері мен шешімдері осы ережелермен айқындалады. Бүгінгі таңдағы қазақ халқының негізін құрап отырған ру-тайпалар  сол кездегі Шыңғысхан қағанатының құрамындағы ұлыс болғандықтан, жоғарыдағы аталып кеткен заңдар қазақтың дәстүрлі құқығында кеңінен қолданылған .

Бір сөз етіп отырған осы заң  ережелері қазіргі Қазақстан  жеріне XV ғасырдың басына дейін билік жұргізген Алтын Орда, Ақ Орда хандықтарында да қолданылып келді. Өз алдында дербес Қазақ хандығы құрылған соң, 1456 жылдан бастап бұл заң ережелері қазақ мемлекетінің ел билеу ісіне қолданылғаны күмән тудырмайды. Мысалы:

Дешті Қыпшақты билеген Әбілқайыр хан Орта Азияға үстемдік орнату үшін Ойраттармен жүргізген 1456 жылғы соғыста жеңіліп, атақ дәрежесінен   айрылған соң, оның қарамағындағы көптеген ұлыстар мен ру-тайпалар жеке бөліне көшіп, хандығы ыдырыай бастайды. Осындай Онтайлы сәтті пайдалана білген Жошы хан тұқымынан шыққан Жәніьек пен Керей сұлтан Әбілқайыр ханнан бөлініп, Моғолстанның ханы Есенбұғадан өзіне қарасты ру-тайпаларды қоныстандыруға тілек білдіреді. Бұл туралы сол заманның әйгілі тарихшысы Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарихи Рашиди» еңбегінде жазған. [1-38бет]

1.4. Дәстүрлі қазақ қоғамының сот билігінің сипаттамасы.

   Көшпенді қазақ қоғамындағы билікке, оның ішінде мемлекеттік билікке көзқарас өзінің дуниетанымдық мөлдірлігімен жөне пәктігімен ерекшеленетін.

   Бұл көзқарастың негізінде билік те байлық іспеттес өткінші дүние, мәңгілік емес деген ой-әуен жатты. «Билік те, байлық та-қолдың кірі», деп есептейтін сахара жұрты, олар адам басында мәңгі тұрмайды, уақытша ғана тұрақтайды. «Байлық — бір жұттық» дейтін қазақ мақалдап. Оның бұл ойлау урдісі, бағалау әдісі билікке, оның барлық салаларына да қатысты еді. Байлық пен билік көшпенділерге баянсыз, алдамшы құбылыс болып елестейтін. Сондықтан билікке қызығуды, оны өмірлік мақсат тұтуды, ізіне түсіп қууды қоғамдық сана бос әурешілік, жағымсыз іс-әрекет деп жақтырмайтын.  Себебі, билік қазақ қоғамында ешқашан да басты құндылықтар, асыл мұраттар деп есептелген емес. Ең басты құндылықтар, айнымас асыл мұраттар деп қазақ жұрты ар, ұят, намыс, имандылық, әділеттілік қасиеттерін атайды. «Билікке ұмтыламын деп бойындағы адамгершілік қасиеттерден айырылып қалма», деп уағыздайтын ел даналығы.

    Ал билікке қолы жеткен жан (бақ қону, аруақ қолдау, ата-баба жолын қуу, еңбегі жану, т.б.) енді оның қадірін біліп, халық игілігі үшін жұмсауы керек. Өйткені халық — биліктің негізі және тірегі, оның қайнар көзі. Сондықтан билік игілігі халыққа бағышталуы керек, соның жағдайын жасауға, «көңілінен шығуға» арналуы керек. Ондай болмаған жағдайда биліктің тұрақтап тұруы неғайбыл, оның өміршеңдігі күмәнді. «Халық қаһарланса ханды да тақтан тайдырады» дейді қазақ. Көшпенділердегі ежелден келе жатқан «ханды қылқындыру», «мхан көтеру», «хан талапай» рәсім-дәстүрлері мемлекеттік биліктің басты тұғыры халық екендігін көрсететін ұғымның көрінісі.

   Билікті және билік иелерін сыйлау керек, оларға қорқа, үрке қарауға болмайды деген ой-әуен төн еді қазақ қоғамына. Себебі, билік елге қызмет етеді, ал билік иесі—ел қызметшісі. Сондықтан оларды құрметтеп, мәпелеп ұстау керек, қадірін біліп, қасиетінің парқына жету керек деп түйіндейтін дала тұрғындары. Мінеки, халықтың билікке деген жалпы көзқарасы осындай еді, яғни мемлекеттік билік санасындағы құбылыстарды қабылдау, түсіну, тану жене бағалау ерекшелігі айтылған жәйттерге саятын. Сондықтан қоғамдағы саяси (мемлекеттік) билік, оның ішінде сот билігі де осы билік таным аясында қызмет етті, оның ықпалын жөне әсерін сезіне отырып, сол төңіректе іске асты.

Көшпелі қазақ қоғамындағы сот  билігін ондағы мемлекеттік биліктің аясында әрі іске асу ерекшелігі төңірегінде қарастыру ғылыми әдебиетте әлі де болса тұрақты үрдіске айналмай отыр. Сот билігіне көшпенділердегі жалпы мемлекет билігі тұрғысынан келіп сараптау, көптеген сұрақтардың бетін ашар еді немесе оларды басқа қырынан көрсетер еді.

   Көшпелі қазақ қоғамындағы сот билігі мемлекеттік биліктің ең кең тараған, халыққа барынша жақын әрі түсінікті, оның құрметіне бөленген және соған арқа сүйеген, сондықтан да мейлінше пәрменді әрі қуатты салаларының бірі еді. Оның үстіне бұл сала мемлекеттік биліктің басқа арналарына қарағанда шырқай дамыған, өз мүмкіндігін жөне қасиетін барынша мол ашып көрсете алған, ал кей-кейде жалпы мемлекеттік билікті тұтастай қамтып, оны жеке-дара өзіне үйлесуге талпыныс жасаған «құдіреттердің» бірі болатын.

Әрине, көшпенділер қоғамындағы  мемлекеттік билікке қазіргі заман түсініктерін және ұғымдарын тұтастай қолдану мүмкін емес, олар мінсіз методологиялық қағидалар талабын орындай алмайды. Бұл мәселеде аса сақ болған, аяқты аңдап басқан жарасады. Өйткені, жалпы қоғамдық өмір сияқты мемлекеттік билік салалары да бұл кезде жене бұл қоғамда жымдасқан түрде, ажырамаған тұтас қалыпта болатын. Олар бірімен-бірі араласып, бірін-бірі жалғап және жалғастырып қызмет істейді[4-106-107бет].

2-бөлім

2.1.  Тәуке ханның ішкі және сыртқы саясаты.

   Тәуке хан қазақ елінің қасиетті қаласы Түркістанда ақ киізге көтеріліп, бүкіл үш жүздің ханы болып сайланғаннан кейін қазақтың сол заманындағы коғамының ішкі және сыртқы саясатына ерекше көңіл бөліп, сол кезеңнің өзінде-ақ ұлт мемлекеттілігін халықаралық деңгейге, биік дәрежеге көтеруге аянбай күш салады. Атап айтатын болсақ, Тәуке хан қазақ мемлекеттілігін нығайту үшін ең алдымен бет-бетімен ру-руға бөлінген, бір-бірімен қырылысып жатқан елінің үлттық бірлігін сақтауға аянбай күш салады. Елдің басын біріктіру мақсатында ру басшыларының алауыздылық қимыл-әрекеттерін қолдағы бар тәсілдің бәрін қолданып тыюды мақсат етті. Қазақ қоғамында дау, жанжалдың, негізі көшпелі елдің мал жаятын жайылымының, қоныстың тарлығынан туып отырған экстенсивтік көшпелі қоғамда мал жаятын өрістің тарылуы басқа аймаққа көшуге мәжбүр етеді, басқа рулардың қоныстарына мал жаюға тура келетіні ақиқат. Малдың өсіп-өнуі, жетіліп семіруі тек жерге байланысты.Тәуке хан ішкі саясатта ең алдымен осы мәселені шешуге ат салысты. Ең алдымен үш жүздің жайлау, қыстау және күзеулерін Қазақстан территориясының ерекшеліктерін ескерумен бөлуге назар аударады. Үш жүздің білгір билерінің басын қосып, айларға созылған кеңестен кейін жайылымдардың барлығын тарихи қалыптасқан пайдалану негізінде бөлінеді. Бұдан былай жайылымды ру-ру болып пайдалануға берілді және әр ру белгіленген аймақтың шеңберінде ғана көшіп-қонуға мүмкіндігі бар. Белгіленген, жері мен жесінің шеңбері бір рудағы түтін басының санына және мал мөлшеріне қарай бөлініп отырды. Ендігі уақытта көшпелі казақтар руларымен белгіленген жерге ие бола алған, сол жайылымның щеңберінде ғана мал жайып, көшіп-қонатын болғаны. Жерді пайдалану барысында дау туған болса, ру басшылары, билер әділеттілікпен шешіп отырған.