Мемлекеттік басқару

      Мемлекеттiң  басқару нысанына оның жоғары, орталық  және жергiлiктi органдарының құрылуы, олардың қарым-қатынастары қандай принциппен қалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға жауап бередi. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды элемент болып саналады. Басқару нысаны монархия және республика екi түрге бөлiнедi.

Монархия жоғарғы билiк бiр адамның қолында болады және бұл билiк мұрагерлiкпен берiледi. Монархияның белгiсi: мемлекеттi басқаратын адамның билiгi оған әкесiнiң немесе басқа туысқан-дарының қолынан көшуi, тиюi. Сондықтан оның билiгi — мұралық билiк. Тақтың көшуiнiң екi әдiсi бар: шығыс және кейбiр Еуропа мемлекеттерiнде тақ тек ер адамдарға берiледi. Ал көпшiлiк Еуропа мемлекеттерiнде еркек адамдарға да, әйел адамдарға да берiле бередi (Ресей, Дания, Англия). Монархияның озбырлық жолмен де көшуi мүмкiн; Наполеон, Каролингтердiң тұқымдары, Чандрагупта, Вильгельм Оранский. Соңғы Англияда мемлекеттiк төңкерiс ұқсас даңқты революциясынан кейiн заңды патшаның қолынан билiктi алғаны белгiлi.

      Монархияның көшуiнiң үшiншi түрi бар, монарх бiрнеше  ақсүйектердiң тұқымдарынан сайланды (Малайзия). Тарихта екi монарх болған мемлекеттiк басқару формасы да кездескен (Спарта). Тоталитарлық жүйеде Коммунистiк партияның басшысының билiгi монархтың билiнiнен де күштi болды. Сонымен, монархтың билiгi көбiне мұрагерлiк билiкке жатады, ол өзiнiң қызметiне құдайдан басқа ешкiмнiң алдында жауапты емес, ол мемлекеттiң басшысы, құқықтың қайнар көзi, оның атынан сот, мемлекеттiң атқару функциялары жүзеге асырылады, ол әскердi басқарады, мемлекеттiң атынан шарт құрады. Монархтың бiрнеше жоғары аттары мен титулдары болады, оны асырау, мемлекеттiң мiндетi. Мысалы, Англияның королiне 1660 жылдан бастап цивилдiк қағазбен парламент мұқтажына керек ақшаны беретiн болды. Корольдердiң сарайлары киiмдерi, әскерлерi мемлекеттiң мiндетiнде болды. Корольдi асырау мемлекетке өте ауыр болса да, көп мемлекеттер корольден және монархиядан басын тартқысы келмейдi. Қазiргi Англияның королi — Елизаветаның мұра жалғастыратын балаларының абыройы өте күштi болмады, екi баласы және қызы некесiн бұзып ажырасып  кеттi³.

      Монархия  екiге бөлiнедi: шексiз және шектелген  монархиялар. Шексiз монархия — монархтың  билiгiн басқа мемлекеттiк орган  шектемейдi, жоғарыда айтылған билiктiң  бәрi соның қолында. Бiрақ шексiз монархияның да бiрнеше түрлерi бар. Ең бiрiншi шексiз монархия - Шығыс деспотиясы (Египет, Вавилон, Қытай, Жапония). Монархтың қолында өте күдiгi экономикалық функциялары жиналған, ал бұл билiк осы айтқан мемлекеттердiң географиялық және ерекше экономикалық жағдайларымен байланысты. Мысалы, Египет мемлекетiнде номдардың бәрiн фараон бiрiктiрiп, Нiл өзенiнде суару жұмыстарын басқаратын. Монархтың осындай қиын экономикалық қызметi өте күштi билiктiң кажет екенiн туғызды. Сондықтан, фараондардың билiктерi шексiз болатын: ол Ра кұдайдың тұқымы, таққа отырған кезден оған пирамида салады, ол экономикалық, қаржы, заң шығару, дiни, сот, әскери қызметтерiн басқарған. Тарихта кездескен шексiз монархияның екiншi түрлерi көне дәуiрдегi мемлекеттерде болған. Оған Рим империясы жатады. Бұл шексiз монархия республиканың орнына келдi. Императордың да билiгi өте күштi, бiрақ оны күшейтетiн жағдайлар саяси факторлерге байланысты болған. Орта ғасырларда шексiз монархия феодализмнiң соңғы кезiнде пайда болды. Ең күштi феодалдық шексiз монархияларға Людовик Х1Ү, Петр Бiрiншi, Екатерина Екiншi, Елизавета Бiрiншi, Фридрих II, Эдемi Сулейман монархиялары жатады. Людовик Х1Ү мемлекеттi 55 жыл басқарды (1661-1715). Оның "мемлекет дегенмен" - сөз бүкiл Еуропаға мәлiм болған. Версаль сарайын салдырды, қаржыны өзi жұмсады, заңды өзi шығарды, парламенттi жинамай мемлекеттi, әскердi де сотты да өзi басқарды. Ол өмiр бойы көршi мемлекеттермен соғысып, сыртқы саясатын толық өзi жүргiздi. Бiрақ феодализмнiң шексiз монархияларының мемлекетке iстеген жақсылықтары да көп едi. Қазiргi жаңа ғасырларда шексiз монархиялар өте сирек кездеседi (Бруней, Оман).

      Монархиялардың  көбi шектелген монархияларға жатады. Бұл монархияда монарх билiгi басқа  бiр органмен немесе заңмен шектеледi. Шектелген монархия шығыс мемлекеттерiнде кездеседi, мысалы, Үндiстан. Үндiстанның патшасы екiншi кастаға жататын — критерилерге, ол брахмандардың айтқан ақылдарын және олар құрған Кеңесiн сыйлауға тиiстi. Патша брахмандардың жеке меншiгiне тисуге құқығы жоқ, оларды өлiм жазасына кесе алмайды, заң шығару немесе сот функцияларын олардың Кеңесi қатыспаса атқара алмайды.

      Орта  ғасырларда Еуропа мемлекеттерiнде  сословиелiк-өкiлдiк монархиялар  пайда болды. Еуропа қоғамында үш сословие қалыптасқан болатын: шiркеу қызметкерлерi, дворяндар және қала тұрғындары, басқаша айтқанда - буржуазия. Осы сословиелер өздерiнiң мүдделерiн қорғайтын сословиелiк органды құратын, ол Парламент, Кортес, Бас штаттар деп аталатын. Бұл органдар қалыптасқан кезде салық жинауға келiсiмiн беретiн, одан кейiн қызметiн күшейтiп, заң шығару ұсынысты қолына алды, кейiн заң шығару билiгiн өзiне қаратты. Жапония мемлекетiнде импе-ратордың билiгiн сегун деген әскери қызметкерлер шектеген болатын, бұл басқару форма "сегунат" деп аталды.

      Жаңа  кезеңдерде шектелген монархия конституциялық монархия деп аталады. Оның екi түрi бар: дуалистiк және парламенттiк монархия. Дуалистiк монархияда мемлекетаттi басқарған екi топтың күшi тең, буржуазиялық революциялар өткеннен кейiн, оның бiрiншi кезеңiнде бұрынғы корольдер билiктерiнiң жартысынан айырылды, оған бiрiншiден заң шығару билiгi жатады. Мысалы, Франция мемлекетiнде 1791 жылғы Конституция бойынша король заң шығару билiгiн жоғалтты, ол Үлттық жиналыстың қолына көштi. Бiрақ оның қолында қалған билiгi әлi күштi едi: ол әскердi өзi басқарды, осыны пайдаланып өзiнiң халқына қарсы шықты, сот қызметкерлерiн, министрлердi және атқару билiктi өзiне бағындырды, шығарған заңдарға тыйым салды және парламентi таратуға құқығы болды. Сонымен, мемлекеттiк билiк екiге бөлiндi: парламент буржуазияның мүдделерiн қорғады, ал король феодалдардың. Бiрақ тарихи процесс объективтiк түрiнде парламенттi жеңiске жеткiздi де, дуалистiк монархия парламенттiк монархияға айналды⁴. Парламенттiк монархия бiрiншi Англияда құрылды. Даңқты революциядан кейiн Құқық туралы Билль деген (1689ж.) конституциялық занда осы мемлекеттiк басқару нысаны пайда болды. Қазiр Еуропа мемлекеттерiнiң көбi осыған жатады: Бельгия, Норвегия, Швеция, Дания. Бұл мемлекеттерде монарх мемлекеттiң басшысы. Ол парламенттiң келiсiмiнсiз көп мәселелердi шеше алмайды. Парламенттiң төменгi палатасына көп орын алған саяси партия өзiнiң өкiметiн құрады. Сол партияның басшысы Премьер-министр болып тағайындалады. Премьер-министр кабинетiн өзi кұрастырады, король оған тек келiсiм бередi. Кабинет королдiң алдында емес, парламенттiң алдында жауапты. 1997 жылы Англияда консервативтiк партия сайлауда лейборис-терден жеңiлiп, 18 жыл Англияны басқарғаннан кейiн оппозицияға кеттi. Парламент корольдiң мұқтажына керек ақшаны бөледi, оның жеке өмiрiне де қатысады. Бiрақ көп мемлекеттер монархтың құқықтарын шектесе де, бұл ескiлiк немесе керек емес мемлекеттiң элементi деп санамайды. Монарх — мемлекеттiң көркi, тұрақтылығы, сәнi, ертеден келе жатқан әдет ғұрыптары. Сон-дықтан, кейбiр мемлекеттер жойылған монархияларды қайтадан орнына қалыптастырғаны мәлiм (Испания 1975, Англия). Қазiргi Ресей, Грузия, Болгария, Румыния мемлекеттерiнiң патша тұқым-дары тiрi, халықтың арасында монархияны қалпына келтiру деген пiкiрдi бiлдiрген адамдар және саяси партиялар да бар. Сонымен, монарх топтардың, саяси партиялардың арасындағы арбитрi және тұрақты саяси режимiнiң кепiлдiгi болып көрiнедi. Монархтын, өмiрiн реттейтiн әдет-ғұрыптардың көбiн халық  жақсы көредi: парламенттiң бiрiншi сессиясын ашу процедурасы, мемлекетке келген қонактарды қарсы алу, мемлекеттiң атынан мерекелерiмен құтықтау, монарх сараиларының өмiрiн реттейтiн әдеттер⁵. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2. Қазіргі  кездегі Қазақстан Республикасындағы  мемлекеттi басқару

нысандарының  ерекшелiктерi 

      Мемлекеттi  басқару нысаны мынандай мәселелердi түсiнугiе мүмкiндiк бередi.

      - мемлекеттiң жоғарғы органы қалай  құрылады және олардың кұрылымы  қандай;

      - жоғарғы және басқа мемлекеттiк  органдардың арасындағы карым-қатынастардың  негiзiнде қандай принциптер жатыр;

      - жоғарғы мемлекеттiк билiс пен тұрғындардың арасындағы қарым-қатынас қалай құрылған;

      - жоғарғы мемлекеттiк органдардың  ұйымдастыру қызметi азаматтардың  құқығы мен бостандығын қамтамасыз  етуге қандай деңгейде мүмкiндiк  бередi.

      Жоғарыдағы  айтқандарымыздың қорытындасы 1995 жылдың 30 тамызында қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясының 2-бабында көрсетiлген: "Қазақстан Республикасы - президенттiк басқару нысанындағы бiртұтас мемлекет ".

      Президенттiк  басқару нысандары әр елде әр түрлi болады. Президенттiк басқаруға тән мынандай сипаттарды айтуға болады:

      1. Президенттi Парламентсiз сайлау  және үкiметтi құру тәсiлi;

      2. Үкiметтiң Парламенттiң алдында  емес, Президенттiң алдындағы жауаптылығы;

      3. Парламенттiк республиқаға қарағанда,  мемлекет басшысының өкiлеттiгiнiң көбiрек кеңдiгi.

      Президенттiк  Республика қазiргi қездегi мемлекеттiк  басқарудың бiр нысаны ретiнде Қазақстан  Республикасында парламентаризммен  қатар, Президенттiң қолына мемлекеттiң  басының және үкiметтiң басшысының өкiлеттiгiн жинап бередi.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 40-бабы бойынша:

      1. Қазақстан Республикасының Президентi - мемлекеттiң бас-шысы, мемлекеттiң   iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын айқындайтын, ел iшiнде  және халықаралық қатынастарда  Қазақстанның атынан өкiлдiк ететiн ең жоғары лауазымды тұлға⁶.

1998 жылғы 7 қазанда  "Қазақстан Республикасының  Конституциясына  өзгерiстер мен  толықтырулар енгiзу  туралы" Қазақстан  Республикасының  заңы қабылданды.

      Осы заңның негiзiнде, мемлекеттiк билiк  жүйесiн демократия-ландыру, Қазақстанда адал және әдiл сайлау жүйесiн құру, сайлау процесiне саяси партиялардың қатынасуына мүмкiндiк жасау, Парламенттi билiктiң дербес тармағы ретiнде, өкiнеттiлiгiн кеңейтiп, елiмiздiң саяси өмiрiндегi атқаратын рөлiн көтеру бекiлдi. Үкiметтiң және оның мүшелерiнiң Парламент алдындағы жауапкершiлiгiн арттырып, Парламент депутаттарының мәртебесiн көтеру, соттық құқықтық жүйенi, мемлекеттiң қызметтi одан әрi қарай реформалау көзделдi. 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына 19 түзетулер енгiзiлдi. 33-баптың 14-тармағындағы мемлекеттiк қызметтегi адамдардың жасына шек қою алынып тасталды. Ендiгi жерде, өмiрлiк тәжiрибесi бар, бiлiмдi адамдар мемлекеттiк қызметте жасына байланысты шектелмей пайдаланылады⁷.

      49-баптың 2-тармағына өзгертулер енгiзiлiп, Парламенттiң сайлану мерзiм 14 жыл болып белгiлендi. 50-бапқа 5-тармақ қосылып, Сенат депутаттарының өкiлеттiк мерзiмi - 6 жыл, Мәжiлiс депутаттарының өкiлеттiк мерзiмi - 5 жыл болып белгiлендi. 50-баптың 3-тармағы өзгертiлiп, мәжiлiс депутаттарының саны 77-ге дейiн көбейтiлдi. 10 депутат партиялық тiзiмдерге байланысты сайланады.

      Мемлекет  басшысының кезектен тыс сайлауын өткiзуге заңды түрде мүмкiндiк көзделдi. Дауыс беруге катысқан сайлаушылардың елу паиызынан астамының дауысына ие болған кандидат, сайланғандардың есебiне кiретiн болды. Сонымен, сайлаушылардың жартысынан көбi қатысса ғана, сайлау өттi деп есептелген кедергi жойылды. Соған сәйкес, аралас сайлау жүйесi енгiзiлiп Мәжiлiс депутаттарының көбiсi мажоритарлық (көпшiлiк дауыс алуына  байланысты) жүйе негiзiнде, ал басқа бөлiктерi - пропорционалды (тепе-теңдiк) жүйе бойынша, партиялық тiзiмдер арқылы сайланатын болды   қоғамда кiм және қалай басқарады, қалай ұйымдасқан және ондағы мемлекеттiк билiк құрылымы қалай қызмет iстейдi, ол аумақтың тұрғындары қалай бiрiккен, әр түрлi аумақтық және саяси құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай әдiстердiң және жолдардың көмегiмен саяси билiк жүргiзiлетiндiгiн көрсетедi.   

      Мемлекет  нысанынан көп жағдайда, қоғамдағы  саяси өмiрдiң өзi, мемлекеттiк  институттардың берiктiгi  тәуелдi.

      Құқык нысанына - оның құрылымы, әлеуметтiк-экономикалық факторлар, сонымен бiрге табиғи, климат жағдайы, ұлттық-тарихи және дiни ерекшелiктер, қоғамның мәдени деңгейiнiң  дамуы әсер етедi.

      Мемлекет  нысандарының құрамдары (бөлiктерi):

      - Басқару нысаны - жоғарғы мемлекеттiк органдардың құрылуы мен ұйымдасуының тәртiбi. Олардың бiр-бiрiмен және тұрғындармен қарым-қатынастары сипатталады. Сонымен бiрге, мемлекет нысанының ерекшелiгiне байланысты монархиялық және республикалық болып бөлiнедi.

      - Мемлекеттiк құрылым нысанында - мемлекеттiң аумақтық кұрылысын, мемлекетпен оның аумақтық бөлiктерiнiң арасындағы қарым-қатынастары көрсетiледi.  Мемлекеттiк құрылым нысанының түрлерiне унитарлық, (бiртұтастық), федеративтiк және конфедеративтiк (достастық) мемлекеттер жатады;

      -Саяси  (мемлекеттiк) режим - мемлекетi билiктi iске асырудың жолдары мен әдiстерiнiң  жүйесiн көрсетедi. Осы ерекшелiктерiне  байланысты демократиялық, антидемократиялық  және саяси (мемлекеттiк) режимдерге  бөлiнедi⁸.

      Мемлекеттiк басқарудың нысандары - мемлекет нысанының құрамы, ол жоғарғы мемлекеттiкiметтiң   ұйымдасуының, оның органдарының құрылуындағы тәртiптi және олардың тұрғындармен қарым-қатынасын сипаттайды.

      Жоғарғы мемлекеттiк билiкке мемлекет басшысы  жатады (монарх не президент), заң шығару органы, үкiмет.

      Мемлекет  басшысының жағдайына байланысты монархияға және республикаға бөледi.

      Монархия  (грек тiлiнен - жалғыз билеушi) - басқару нысаны, өкiмет түгелiмен не жартылай жалғыз билеушiнiң қолына шоғырланады - монархтың (корольдiң, патшаның, шахтың, императордың

т.с.с).

      Монархияның белгiлерiне:

      - жоғарғы өкiмет билiгi (монархтың  өкiмет!i мұра ретiнде берiледi;

      - басқаруының уақыты шекiсiз (абсолюттi) болады;

      - сайлаушылардың еркiнен тәуелсiз  болады.

      Монархияның шектелусiз түрi болады, ондайда халықтың өкiлеттiк мекемелерi болмайды және мемлекеттiң егемендiгiн алып жүрушi, жалғыз ғана монарх болады. Мысалы, қазiргi кездегi феодализмнiң абсолюттiк монархиясы - Сауд Аравиясы мен Брунейде сақталған және шектелген (конституциялық) монархия, яғни монархтан басқа қосымша мемлекеттiң егемендiгiн алып жүрушi, басқа мемлекеттiк органдар бар, олар өз жағынан монархтың билiгiне шектеу жүргiзу үшiн құрылған (Англия, Япония, Испания, Швеция, Норвегия).

      Монархия  бiрнеше жүз жылдарға созылған уақытта, дүние жүзiндегi үстемдiк құрған басқару нысаны болды. Арнайыланған нысанда, ол бүгiнде сақталып дүние жүзiндегi елдердiң үшiншi бөлiгiне тараған.

      Республика (латын сөзiнен - мемлекеттiк, қоғамдық iс) - басқару нысаны, мемлекет басшысы сайланады және ауыстырылады, ал оның билiгi сайлаушылардың еркiмен, не олардың өкiлеттiк органдарымен белгiленедi.