Ақша, несие, банктер

 

МАЗМҰНЫ

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

КІРІСПЕ 

          Несиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік принциптерді ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның мәнін көрсетуі керек:

          Несие мәселесі тұтасымен алғанда несенің мәнін ашуы керек. Егер бір мәселеде несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын қасиетін жоғалтатының білдіреді;

          Несиенің мәнін талдауда несенің құрылымын, қозғалас сатыларын, несиенің негізін қарастырған жөн.

          Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйіт – құрылым. Өзге экномикалық категориялар сияқты несиеде бір – бірімен өзара әрекетке түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелік қатанастың барлық субъектілері, сондай – ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл субъектілерге несие беруші мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің мәнін анықтауға болады.

          Несие беруші – несиелік  мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.

          Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші – банк  болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтын уақытша бос қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша пайдалану үшін несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарызға алушы ғана емес, сондай – ақ  соңғысы да меншік иесіне тартылған ресурстарды қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір жағдайға несие беруші болса, екінші жағдайда – қарыз алушы болып көрінеді.

         Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақстан экономикасындағы несиелеудің түрлерін, банк жүйесіндегі несиелердің түрлерінің даму бағыттарын нақтылы талдау.

         Курстық жұмыстың міндеттері:

• Несиелеу қызметі және оның мәнін қарастыру;
• Қазақстан Республикасындағы несиелеу қызметтердің қазіргі жағдайын талдау;
• Қазақстан шаруашылығындағы несиелеу процесін қарастыру.

      Курстық жұмыстың зерттеу пәні – мемлекетіміздің экономикалық жағдайын талдау, атап айтса, несие ұғымының мәнін ашу, оны зерттеу және оған байланысты мәселелерді шешу жолдарын көрсету.

     Курстық жұмыстың құрылымы:

     Бірінші-тарауда  несие жүйесінің теориялық аспектілері қарастырылады;

     екінші-тарауда  Банк жүйесіндегі неселер түрлері талданады;

     үшінші-тарауда  Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің даму ерекшеліктері қарастырылады.

 

1. НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

 
    

1. Несие жүйесінің  ұғымы және құрылымы

      

    Нарықтық экономикада несие-банк жүйесі маңызды роль атқарады. Ол арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулар мен төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалай қаражаттарды, халықтың жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және белсенді түрде жұмыс жасайтын капиталға айналдырады, сондай-ақ көптеген түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, сенім, кеңес беру және басқа да операцияларды орындайды.[2]

     Өндіріске қатысты алғанда, екінші кезекте саналатын несие жүйесі оған тұрақты және елеулі ықпал етеді. Ол бірнеше дүркін ақшалай қорлардың ауқымын кеңейтіп, өндіріс тиімділігінің өсуін қолдай отырып ақшалай қаражаттардың бір саладан екіншісіне қайта құйылуын қамтамасыз етеді.

     Несие жүйесінің ролі мен маңызы келесідей бірқатар көрсеткіштермен сипатталады: несиелік жұмсалымдардың жалпы көлемі, кәсіпорындар мен ұйымдардың негізгі және айналым капиталын қалыптастыруға банктегі қарыздардың үлесі, жалпы төлем айналымы және т.б.

     АҚШ несиелік қатынастардың даму дәрежесі бойынша, шаруашылықтың өндірістік және өндірістік емес сферасын банк сферасының қамтуы, несиелік мекемелердің көп түрлігі мен көп тараптылығы жағынан, қаржы капиталы талаптарының қуаттылығы бойынша әлемнің басқа да елдерін артқа қалдырады. Американдық несие жүйесінің ауқымы туралы кейбір мәліметтер төмендегідей көрсеткіштерді беруі мүмкін. Несиелік мекемелер арқылы қолма-қолсыз ақша жолымен жүзеге асырылатын жылдық төлем айналымының басым бөлігі 80-жылдардың басында 60-65 трлн доллар сомасында бағаланған.

      Американдық шаруашылыққа пайдаланған  ақшалай капиталдың орта есеппен  ¾ бөлігі несие жүйесі арқала  өтеді. Несиелік мекемелер арқылы  жұмылдырылған ақшалай қаражаттардың  орташа жылдық саласы 1989 жылы 700 млрд  долларды құраған.

      Несие жүйесінің өз қызметтерін орындауы барысында несиелік қатынастар туындайды. Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтап, оны қайтару және төлеу шартында қайта бөлуге байланысты несиелік мекемелермен әр түрлі субъектілер арасындағы экономикалық байланыстар несиелік қатынастардың мазмұнын анықтайды.

      Бірақ, несиелік қатынастар мазмұны  тек қана ақшалай капиталды  жинақтап, оны заңды және жеке  тұлғаларға уақытша пайдалануға  берумен ғана тұрмайды. Несиелеу  процесінде ұлғаймалы ұдайы өндірістік  айналымы үшін төлем құралдарының қосымша массасы құралады. Төлем айналымының аса ауқымды ағыны  төлем төлеушілер мен мекемелер және соңғылары мен алушылар арасында экономикалық қатынастарды қалыптастырумен қатар, несиелік қатынастар мазмұнын толықтыра отырып, несие жүйесі арқылы өтеді.

      Несие жүйесінің елдегі ақша  айналымын реттеудегі, заңды және  жеке тұлғаларға әр түрлі қызметтер  көрсету барысындағы қалыптасатын  экономикалық қатынастарды да  несиелік қатынастар мазмұнына  жатқызуға болады.

      Несиелік қатынастар екі сипатқа  ие және шаруашылық субъектілері үшін де, сондай-ақ несие жүйесінің мекемелері үшін де бірдей қажет. Ақшаны несиелік мекемелерде сақтау – несиелік ресурстарды құруды білдірсе, ал оларды экономика және халық қажеті үшін орналастыру – несие беруді білдіреді.

      Екі жақты қатынас: шаруашылық ұйымдары мен несие жүйесі, несие жүйесі мен халық, мемлекет пен несие жүйесі, несиелік мекемелер, әр түрлі елдердің несиелік мекемелері арасында болуы мүмкін.

      Жоғарыда түсіндіргеніміздей, несиелік қатынас негізінен ақшалай формада несие экономикалық категориясының қызмет ету барысында жүзеге асырылады. Несиелік қатынастардың сыртқы көрініс несие формасын сипаттайды. Ол несиелік қатынастардың мәні және ұйымдастырылуын синтездейді. Несиелік қатынастарформасы мен мазмұны диалектикалық бірлікте болады. Несиелік қатынастар формасы олардың мазмұнына сәйкес келіп және оның дамуын ынталандыруы тиіс. Өндірістік қатынастардың өзгерісі несиелік қатынастар мазмұны мен несие формасының өзгеруіне әкеледі.

      Несие екі формада болады: Тауарлық және ақшалай. Тауар несиесі коммерциялық несиенің бірінші негізін білдіреді. Шаруашылық жүргізуші субъектілірдің бір-біріне қарыз беруі барысында, аталған несие формасында ақшалай формада қайтарылады. Өйткені, алушы субъект несие беруші тауар несиесін алғанын куәландыратын вексельді, сондай-ақ салынған мүлік туралы парақты немесе басқадай құжаттарды береді. Бұл тұста несиелік қатынастар субъектулеріне – шаруашылық жүргізуші субъектісі және банк жатады. Несиелік қатынастардың мазмұнындағы озгерістер нәтижесінде тауар формасындағы несие ақшалай формаға қайта ауысады. Сөйтіп, тауар формасы негізінде несиенің ақшалай, ең басты банктік формасы пайда болып дамиды.[1]

      Несиелік қатынастар мен несие  формаларынның және несиелік  мекемелердің жиынтығы кең мағынадағы несие жүйесі ұғымын құрайды.

      Ал несие жүйесі тар мағынасында  – бұл несиелік есеп айырысу  қатынастарын ұйымдастырушы, елдегі  ақша айналысын реттейтін жіне  басқа да қаржылай қызмет көрсететін  несиелік мекемелер торабы болып  табылады.

      Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа да мекемелердің жиынтығын – несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтық формаларын ұйымдастыруы арқылы сипатталады. Несиелік қатынастарды ұйымдастыруда; банктік және банктік емес институттар шеңберінде екі жүйені бөліп қарастырады. Соған сәйкес несие жійесін екі негізгі буыны қалыптасады: банктік және мамандандырылған несие қаржы мекемелері.

      Экономиканың әрбір экономикалық-тарихи  даму кезеңіне несие-ақшалай қызмет  көрсетуге өажеттіліктерге толық жауап беретін несиелік істі ұйымдастыру типі, өзіндік несие жүйесінің құрылымы сәйкес келеді. Мысалы, жоспарлы орталықтандырылған КСРО экономикасында Мембанктің жетекшілігімен ұйымдастырылған несие жүйесінің құрылымы қызмет етсе, нарық экономикасы ұшін монополиясыздандырылған банктік және банктік емес мекемелерден құралатын несие жүйесі қажет.

      Бірлескен несие жүйесінің күрделі,  көп буынды құрылымы болады. Егер  де несиелік мекемелердің өз  клиенттеріне көрсететін қызметтерінің  жіктелуін негізге алатын болсақ, онда қазіргі несие жүйесінің үш маңызды элементін бөліп қарастыруға болады:

• Орталық (эмиссиялық) банк;
• коммерциялық банктер;
• мамандандырылған несиелік мекемелер: (сақтандыру, жинақтық, ипотекалық, сенімгерлік (трастовый) және т.б.).

      Функционалдық мамандануына, шаруашылық буындарға несие-қаржылық қызмет көрсету көлемі мен санына сәйкес банктік жүйе несие жүйесінің ядросы, ал несиелік институттардың қызметін реттеуші бірегей орган – Орталық банк болып табылады.

      Орталық банк – бірінші деңгейдегі мемлекеттік банк, сондай-ақ кез келген елдің ол мемлекеттік, халықтың немесе ұлттық банк деп аталуына тәуелсіз эмиссиялық, ақша-несие институты болып табылады. Орталық банк – бұл «банктердің банкі». Ол заңды жеке тұлғалармен операциялар жүргізбейді, онің клиенттеріне – коммерциялық банктер жіне басқадай мекемелер, сондай-ақ үкімет ұйымдары жатады.[2]

      Банктік мекемелрге қатысты Орталық  банк тікелей әрекет ету және  реттеу, бақылау мен қадағалау  қызметтерін атқарады. Несиелік  жүйенің қалған буынына Орталық банк несиелік және ақшалай операциялар, рыноктың әр түрлі секторлары, несие-қаржы қызметтерін өзара байланыстарында байқалатын жанама ірекет етеді.

      Коммерциялық банктер қарыз капиталы нарығының әр түрлі секторларында қызмет ететін көп қызметті мекемелер болып табылады. Олар кәсіпкерлік тәжірибесінде белгілі бір көптеген қаржылық операцияларды орындайды. Коммерциялық банктер кез келген елдің несие жүйесіндеәдеттегідей негізгі, базалық буын ролін атқарады.

      Олар үкіметтің, іскерлер мен миллиондаған жеке тұлғалардың салымдарын шоғырландыра отырып, қаржы жүйесінің орталығы болып қала береді. Коммерциялық банктер қарыздық жіне инвестициялық операциялар арқылы өздерінің әр түрлі өорларына қарыз алушылардың қол жеткізуге мүмкіндік береді.