Ақша, несие, банктер

      Несиенiң  ақша айналымы саласында да алатын орны айрықша. Ол ақша айналымының үнемделуiнен  көрiнедi. Несие өзiнiң қызметi —  айналысының құралын құруға байланысты:

— бiрiншiден, ақша белгiлерiн дайындау, шығару, есеп жүргiзу мен сақтаушыгындарын қысқартады;

— екiншiден, несие бос ақша қаржыларын сан  рет пайдалана отырып, қолма-қол  ақшасыз есептесулердi қысқартып, айналым  шығындарын азайтады;

— үшiншiден, айналымның шыгындары маусымдық  қажеттiлiктерді қосымша қаржылар есебiнен  көбейткенде қорлардың кемуіне  байланысты қысқарады.

      Экономиканың  төмендеп, инфляцияның өрлеген кезiнде  мемлекет пайыздық ұтысты көтеру арқылы айналымдағы ақша көлемiн қысу үшiн экономикадағы несиелiк салымның көлемiн қысқартады. Ал, экономикалық өрлеу кезiнде экоюмиканы жандандырып, әрi өсiру үшiн несие экспансиясы саясаты қолданылады, яғни пайыздық ұтыстарды кемiту арқылы несие тасқыны көбейiп, ақша көлемi ұлғаяды. Осылайша ақша айналымы ретке келтiрiледi. Қазақстанда 1993—1997 жылдары несиелердiң шектелуi, ал 1998 жылдан бастап несие экспансиясы саясаты жургiзiлдi.   

 Несиелiк  (ипотекалық тұтыну несиесі) арқасында  тұрғын‚ үй құрылысы, пәтерлер, автокөлiк  және басқа да тұрмыстық машиналар мен аппараттар алу мен шаруашьтлықты қалыптастыру сияқты коғамдагы көптеген әлеуметтiк мәселелердi шешуге қол жетiп отыр. 

Кесте 3 

Банкаралық  кредиттердің берілуі 

  

    Несиенiң көмегiмен басқа мемлекеттермен байланыстар ныгайып, әлемдiк экономикага араласуга мүмкiндiктер туып келедi.   

 Сонымен, жекелеген шаруашылықпен айналысушы экономикалық субъектiлердiң өмiр сүруi мен жалпы халықшаруашылыгының дамуына да, микроденгейiне байланыстардың дамуында, сондай-ақ халықтың әл-ауқатын  көтеруде несиенің атқаратын рөлi өте зор екен.   

 Несие саласын мейлiнше тарылтудың да керi әсерi бар, себебi төлем қаржыларының жеткiлiксiздiгiнен шаруашылық субъектiлерi ТМҚ-ны, жабдықтарды сатып ала алмайды, өзiнiң қызметкерлерiне еңбекақы төлей алмайды, негiзгi қорларды жалға ала алмайды және т.б. Сайып келгенде мұның бәрi өндiрiсте, тауарларды сатып-таратуда өз көрiнiсiн байқатпай қоймайды.   

 Несиенiң шектерiн негiздеп анықтау мен сақтаудың сұраныс пен ұсыныстың, айналымдағы тауар мен ақша көлемдерiнiң, өндiрiс пен тауарларды сатып-таратудың араларындағы үйлесiмдi тепе-теңдiктердi сақтай тұру үшiн маңызы зор.   

 Несиенiң экономика циклiнің тиiстi кезеңiне байланысты кең көлемдi деңгейде оң немесе терiс түрде қалай әсср ететiндiгi жогарыда атап көрсетiлдi.

      2004-2009 жылдар аралығында банкаралық  кредиттердің берілуі (3 кесте)  бірде өсіп, бірде төмендеп отырған.  Оған көбіне сыйақы мөлшерлемесі  себеп болған, өйткені ол да  бірде өсіп, бірде төмендеуде. Банкаралық кредиттердің берілуі 2006 жылдан бастап USA-да, ал 2007 жылы EUR-да беріле бастаған. 

      

2. Несие түрлерінің экономикалық сипаттамасы

 

Несие — нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде  экономикалық дамудың ажырамас элементiн  бiлдiредi. Оны барлық шаруашылық субъектiлерiмен қатар, мемлекетте, үкіметте, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.    

 Құнның  қозғалысы — бұл несиенiң қозғалысының  кiндiгiн сипапайды. Несиелiк Қатынастардың  пайда болатын экономикалық негiзiне  капитал айналымын жатқызуға болады.     

 Көбiне  несиенi ақша ретiнде түсiнедi. Бiр  жағынан қараганда бұган негiз  де бар сияқты. Себебi, қазiргi шаруашылықта  қарыз көбiне ақшалай түрде  берiлуде. Бiрақ бұл жерде ақша  мен несиенiң әр түрлi ұғымды  бiлдiрiп, әр түрлi қатынастарды түсiндiретiнін естен шығаруға болмайды.    

 Сонымен  қатар, несие мен қаржы категорияларын  бiр санайтындар да аз емес, несие — бұл ақшалай қаражаттың  екi жақты қозғалысын, яғни қаражаттың  уақытша берiлуiн және уақыт  өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы — сол қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейдi, яғни қаржы: дотация, субвенция, субсидия түрiнде берiлсе, олар кайтарымсыз сипатқа ие.   

  Несие — бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға (қарызға) берiлетін ссудалық капитал қозғалысы.    

 Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие — бұл банктiң қаражатын құрайтын көзi ретiнде барлық несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлi формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының формасын бiлдiретiн кең ұғымды сипаттайды. Ссуда — бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың бiр ғана формасын бiлдiредi.   

 Қарыз  берушi — қарызды беретiн несиелiк  қатынасының бір жағы. Қарыз берушi  — бұл уақытша пайдалануға  қарыз берушi субъектiлер болып табылады. Қарыз берушiлерге: банктер, банктiк емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық субъектiлерi және халық жатады.   

 Қарыз  алушы — бұл несиенi алушы және  оны қайтаруга міндеттi, несиелiк  қатынастың екiнші жағы. Борышқор  және қарыз алушы бiр-бiрiмен жақын сөздер болғанымен де, олардың түсiнiктерi әр түрлі. Мысалға, кәсiпорын немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдерi кешігуi мүмкiн, бiрақ бұл жерде ешқандай да несиелiк қатынас туындамайды. Борыш бұл тек қана экономи калық қатынасты емес, сондай-ақ ада адамзаттық қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш — бұл өте ауқымды ұгым. Ал қарыз алушы — бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлга.    

 Қарыз  берушi және қарыз алушымен  қатар несиенiң құрылымының элементiне берiлетiн объекті де жатады. Беру объектiсi — бұл құнның ерекше бөлiгi, яғни қарызға берiлген құнды бiлдiреді.    

 Несие — ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып абылады. «Кредит» деген сөз, «қарызға», «несие» деген «kredo»- сенемiн деген магына беретiн латынша «kreditum» деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже ретiнде әр турлi экономикалық қоғамдарда қызмет етедi. Ол тауар өндiрiсiнiң пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда көрiнедi. Несие қатынастарын ақша қатынастары сияқты үнемi даму үстiнде болады. Алғашқы несие табиғи түрде  қоғамның дәулеттi топтарынан мүлiксiз шаруалар мен кәсiпкерлерге тұтыну муктаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар-ақша қатынастарының  дамымен несие ақша түрiнде көштi.  

Кесте 4 

Экономикаға берілген кредиттер, кезеңнің соңына, млн.теңге 

  

   Құндық қатынасты  ерекше формасы сияқты несиенiң  пайда болуы шаруашылық жүргiзуi бiр субъектiден босаған құн  шаруашытлық мәмiледе қолданысқа  түсетiн, бiрақ бiр уақыттарда  жаңа қайта өндiру цикiліне  ене алмайтын кезде ғана жүзеге асады. Несиеге байланысты бұл құн қосымша қаражатқа уақытша қажеттiлiгi туып отырган басқа субъектiге өтедi және қайта өндiру процесiніц шеңберiнде  қызметiн жалгастыра береді. Бiрақ, несиелiк қатынастардың пайда болуың экономикалық байланысқа түсуге дайын меншiк иелерi сияқты бiр-бiрiне қарсы тұралатын тауар иеленушiлер арасындагы айырбас ауқымынан iздеген жөн. Тауарларды Қолдан-қолға өткiзу сияқты тауар айырбастау және қызмет көрсетумен ауысу несиелiк қатынастардан туындаған экономикалық жемiс.   

 Несиелiк  қатынастар пайда болатын және  дамығын нақты экономикалық негiзде  қаражат айналымы мен ауыспалы  айналым, яғни несиелiк қатынастың  материалдық негiзi боп құн  козғалысы саналатын болады.   

 Қарызға  алуына несиенi кедей болғаны  үшiн алмайды, ол өзнiң меншiктi қорларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының объективтi күшне толық шамада жетпей тұрғандықтан өз iсiн алға бастыру үшiн алады.    

 Несие  объективтi қажеттiлiктен туындаған  және ол когамдық өндіріс процесiнде  маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдық қарызга трансформациясын қамтамасыз етедi және несие берушiлер мен қарызга алушылардың арасындагы қарым-қатынасты бiлдіредi.   

 Оның  көмегімен мемлекеттiң, халыктың, ұйымдардың және кәсiпорындардың  табыстары мен бос (еркiн) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша пайдаланудың төлемiне аударылатын несие капиталына айналады. 

2.3 Коммерциялық  банктердің несиелік саясаты  

      «Коммерциялық банк» термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде, банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған (міне, осында «коммерциялық банк» деген атауға ие болды). Бірақ, өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономиканың өзге де салаларына қызмет көрсете бастағандықтан да банктің «коммерциялық» деген атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің «іскер» деген сипатын білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түріне қызмет көрсетуі олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болды. Коммерциялық банктер – нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін кредиттік мекемелердің тобын білдіреді.Бүгінгі коммерциялық банктер өз кленттеріне 200-ге жуық әралуан өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтай  отырып, қолайсыз жағдайда өзін де пайдалы жұмыс жасауға септігін тигізеді.Бір операциялардан болған зиян, екінші бір операциялардан түсетін пайда есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің коммерциялық банктері кредит жүйесінің негізгі операциялық буыны болып қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі ақша-кредит нарығының жағдайына көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады. Депозиттік-қарыздық операцияларды жүзеге асыра отырып коммерциялық банктер қаржы делдалы ролін орындайды. Банктің бұл қызметі екі жаққа да пайда әкеледі.

      Несиелік саясат – банктің  несиелік жұмысын ұйымдастыру  негізін және несиелеу процесіне  қажетті құжаттар жүйесін жасау  шарттарын анықтайды.

      Кең мағынада, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз алушылар тұрғысынан қарастыруға болады.

Кесте 5 

Банктердің кредиттері экономика салалары бойынша 01.11.10 ж

(млн.  тенге, кезеңнің сонына)