Кәсіпорын айналым қоры және айналым құралдары

     Негізгі қорларды пайдалану процесінде олар тозып, біртіндеп бастапқы

құнын жояды. Олардың шын өлшемінен тозған құнын алып тастау керек. Міне, осы негізгі қордың қалдық құны болып табылады, яғни қалдық құн-негізгі қордың бастапқы құны мен тозу сомасының айырмашылығы болып табылады.

     Негізгі қордың қалпына келтіру құны-ісжүзіндегі  еңбек құралдарының сол периодтағы бағадағы құны. Бұл қазіргі кездегі негізгі қорды өндіруге шығындалған сома, ол қорларды қайта бағалау кезінде қойылады. Негізгі қордың қалпына келтіру құнын бағалау шешімі тез өсіп, кәсіпорындардың финанстық-экономикалық көрсеткішін төмендетеді. Сондықтан кәсіпорын үшін, финанстық көрсеткішінің төмендетілген бағасын амортизация коэфициенті қабылдайды. 

  
 
 
 

4.Кәсіпорын  айналым қоры және айналым  құралдары 

 Негізгі  кәсіпорынның айналымы 3 фазадан  тұрады:

Негізгі қорлардың тозуы: физикалық және моралдық тозу.

а) физикалық  және моралдық тозуы, яғни еңбек құралының  тұтыну бағасын жойған кез. 

     Физикалық тозу мына жағдайда болады:

Дайын өнімнің құнымен қалпына келтіретін еңбек құралының пайдалану процестері, еңбек құралдарының іске пайдаланылмай тұруына құралдардың құны жойылады.

Негізгі қордың бірдей элементтері физикалық  тозу теңсіздігінен шығарылған. Толық  және ішінара тозудың негізгі  қордағы айырмашылығы: толық тозу -үшін қорға жаңадан тарату немесе айыр бастау (негізгі қордағы капиталдық құрылыстың тозуын ағымдық ауыстыру), ішінара тозу -жолдық ремонттарды өтеу.

     Физикалық тозу өндірістік қызмет мерзімін процентпен белгілейді, яғни мына формуламен анықталады: (Иф) 

Иф=Tф/Tн*100 

Мұндағы Tф-өндірістік негізгі қордың нақты  қызмет мерзімі, жыл 

                 Tн-нормативті қызмет мерзімі,  жыл. 

Кездейсоқ, нақты қызмет мерзімін салыстыру  нормативі немесе оның алдын-алу, физикалық  тозу проценті мына формуламен анықталады: 

Иф=Тф/Тф+Тв*100 

Мұндағы Тф- өндірістік негізгі қордың нақты  қызмет мерзімі, жыл 

                 Тв-өндірістік негізгі қордың  қызмет мерзімінің мүмкіндігі, жол  экспортын санау, жыл. 

б) моралдық тозу көнеруден туады. Негізгі қаржы  конструкциясы өнімділігі, тиімділігі, үнемділігі бойынша анықталады. Негізгі өндірістік қордың құнсыздануы. 

         Моралдық тозу көлемін бағалау:

Негізгі капиталдың толық және алғашқы құны= еңбек құралын оны пайдалану бағасы бойынша сатып алу.

Негізгі капиталдың қалдық құны - толық құны - амортизация

     Негізгі капиталдың қалыпқа келтіретін құны -іс жүзіндегі еңбек құралдарының сол периодтағы, бағадағы құны 

     Моралдық  тозудың алғашқы үлгісінде (ИМ1) бастапқы құнды қалпына келтіру, негізгі  қордың салыстырмалы бағаса мен немесе процентпен анықталады. Оның формуласы мынадай болады: 

ИМ1=Пн-Пс/Пн*100 

Мұндағы Пс және Пс - өндірістегі жаңа және моралды  көнеру машиналарының сәйкестігі.

     Физикалық және моралдық тозу есебінде қордығ қалпына  келтіру құны, қызмет мерзімі алмастырылған және амортизация нормасы мен суммасын анықтау көзделген.

     Амортизация – негізгі капиталдардың тозу мөлшері бойынша еңбек құралдарын тастап дайын өнімге ауысудағы құн  бөлігі. Тозу амортизацияға әкеліп тірейді. Осы тозудың орнын толықтыру үшін қаржыны жинақтайды және олар жинақ амортизация қоры деп аталады. Мұндай қор негізгі қорды толықтыру үшін қажет.

         Еңбек құралдарының тұтыну құнын  қалыпқа келтіру үшін амортизация  нормалары белгіленген: 

Нд=Ф-Л/Т*Ф*100 

Мұндағы Ф-негізгі кәсіпорын құны 

                Л-жойылу құны, млн.руб; 

                 Т-қолдану мерзімі немесе  К=А/Ф 

Бұл көрсеткіштен негізгі қорды бағалауға қажет.

     Амортизация аударым шамасының коэфиценті мына формуламен анықталады:

Кна=Офн /А 

Мұндағы Кна-жинақталу коэфициенті

 Офн-негізгі қордың бастапқы құны

А-амортизация  аударым шамасы

     Амортизацияны есептеу әдістері. Материалдық активтер алған құны бойынша бағаланады. Негізгі  құралдарды қайта бағалау жылына 1 рет жүргізіледі. Амортизацияны  есептеу мына әдістермен жүргізіледі:

     Істен шығарудың түзу сызықты құны  - ғимараттар құрылғылар сияқты

негізгі құралдар үшін қолданылады. Бұл әдісте тозу – объектілердің қызмет етуінің  мерзімінің ұзақтығына байланысты деген  байламға негізделген.

     Амортизация мына жағдайларда есептелмейді:

- Тоқтатылған негізгі қор бойынша

- Техникалық қайта жарақтану периоды кезінде 

- Жерге

- Ірі өнімділік малға

- Музей экспонентінде

- Кітапхана қорына. 

     Негізгі қордың көлемі, құрал деңгейі және оның өсу қарқыны кәсіпорынның тиімді жұмыс жасауының көрсеткіші. Негізгі қордың құрамын оқығанда қор қайтарымын, қор сыйымдылығын, қор жарақтануына баса көңіл бөлінген. Себебі: өнімді өндіргенде негізгі қордың актив бөлігі міндетті түрде қатысуына байланысты. Негізгі қордың актив бөлігі ұлғайса Қор қайтарымы өседі. Бұл кәсіпорынның қуатты екендігін білдіреді. Сондықтан негізгі қордың актив бөлігінің құрамындағы құрал – жабдықтардың үлес салмағы жоғары екнін осы қорды тиімді қолдану қажеттілігін қолдану коэфициенті арқылы анықтайды. Өндірістің қуаттылығы артқан сайын негізгі қордың құрамы да жылдам өсуі керек. Себебі оған қуаттылықты қолдануға арналған күрделі қаржының үлесі бар.

     Негізгі қорды еептеу және бағалау оның кәсіпорын  экономикасы элементтерінің жалпы  құрамындағы сандық үлесі жөнінде  сөз етуге мүмкіндік береді.

         Амортизация жоспарлы түрде негізгі  қордың құнын толтыру болып  табылады. Негізгі қорды бағалау үшін мынандай экономикалық көрсеткіштерді қолданылады: Қор қайтарымы, Қор сыйымдылығы, Қор жарақтылығы.

1) Қор  қайтарымы бұл-негізгі қордың  бір теңгесіне өндірілген өнімнің шамасы немесе негізгі өндірілетін қордың бір теңгесіне шаққандағы өнім мөлшері, ол мына формуламен өрнектеледі: 

ҚҚ = Жө / Нқ 

Өндірістік  негізгі қордың орташа жылдық құны былай анықталады 

Ф = Ф1+ Фввод * П1 / 12,         Фвыб *П2 / 12 

Мұндағы: Ф1 негізгі қордың бастапқы жылдық құны, руб 

Фввод Фвыб жылдық ағым құнының енгізу және шығарылу сәйкестігі П1 П2 енгізілген ай санының толық істен шығу мезеті.

         Қор қайтарымы негізгі қордың  басты бәр қолдану көрсеткіші. Сонымен қатар ауылшаруашылық елінде нарық есебінің айналым периодын көтереді. Қор қайтарымы ғылыми техникалық прогресс шартын өсіріп, жабдықтармен алмастырады, яғни кәсіпорынға жұмсалатын еңбек шартын жақсарту бағытын игеру, табиғатты қорғау және тағы басқа көптеген шарттарын көбейту.

 Қор  қайтарымының өсу факторы 1. суретте  көрсетілген.

  2) Қор  сыйымдылығы белгілі бір өнім  өндіруге жұмсалған қордың шығынын  көрсетеді. Қор сыйымдылығы өнім мөлшері Қор қайтарымына қарама қарсы. Егер Қор қайтарымы тенденцияны өсіруге тиісті болса, ал Қор сыйымдылығы керісінше төмендетеді. 

Қор сыйымдылығы  қор қайтарымына қарама-қарсы  көрсеткіш: 

ҚС= НҚ / ЖӨ 

Қор жарақтылығы  – бұл еңбектің қормен жарақтануы, яғни еңбектің

негізгі өндірістік қорлармен жарақтану  дәрежесін сипаттайтын көрсеткіш. Ол қордың жылдық орташа құнын өндіріс қызметкерлерінің орташа санына бөлгендегі қатынаспен анықталады. 

ҚЖ = НҚ / Жс 

Мүндағы НҚ – негізгі қор, Жс жұмысшылар саны 

Негізгі қордың тозу коэфициенті: 

Кт = Қт/ Ка 

Мұндағы Кт негізгі қор тозу құны, Қа  негізгі қордың алған құны. 

Негізгі қордың шығу коэфициенті: 

Кшығ = Кшығ / Қалғ 

Мүндағы Кшығ- белгілі уақыттағы қордан шығарылған құн, Қалғ осы периодтағы басындағы  қор құны. 

Негізгі қордың жаңару коэфициенті: 

Кжаң = Кенг / Қа 

Мүндағы Кенг- белгілі уақыттағы негізгі қорға енгізілген құн, Қа- ақырғы периодтағы негізгі қор құны. 

Негізгі қордың өсу коэфициенті: 

Көсу = Қенг – Қшығ/ Қалғ 

Негізгі қордың пайдалану тиімділігін көтеру үшін:

- Олардың жүктелу деңгейін;

- Қорларды жаңарту;

- Қазіргі заманғы техникалық дамыған жабдықтарды пайдалану;

- Мамандандырылған жұмысшыларды пайдалануды арттыру.

 Қорытынды 

  Кәсіпорынның айналым қоры бұл өндірістік негізгі қордың бір бөлімі. Онда әрбір өндірістік циклдар толығымен тұтынылады немесе қолданылады. Өндіріс процесінде өзнің натуралдық түрін өзгертіп толық бағасын өндіретін өнімге аударады.

         Айналым қорлары тауар айналым  қызметімен тығыз байланысты. Өндірістік  цикл аяқталған соң дайындалған  дайын өнімді сату арқылы немесе  реализацияға беру арұылы пайда  түсіреді. Айналым қорларының заттық түсінігі еңбек заттары болып келеді, яғни аяқталмаған өндіріс және болашақ кезеңдегі шығындар.

     Өндірістік  процесс еңбек заттарына әсер етіп, оларды дайын өнімге айналдырады.

     Боашақ кезеңінің шығындары заттық емес түрде кездесетін айналым қорының элементі бұл шығындарды берілген уаұытта өндіріп оларды болашақ кезеңнің, өндірілетін өнімнің өзіндік құнына қосатын шығын арқылы өтейді.

     Айналым қорының осы топтағы байланысы оның жалпы құнының құрылымын көрсетеді. Айналым құралдары ақша қаражатының үзіліссіз айналуын қамтамасыз ететін айналым қоры және өндірістік айналым қорын құру үшін, авансталған ақша құралдарының жиынтығы. Сонымен қатар айналым құралдары шаруашылыққа келіп түсетін кіріс пен шығыстардан айналымға кететін құралдарды айтамыз. Мысалы: жанар, жағар май, тыңайтқыш, кассадағы ақша және тағы басқалар.

     Негізгі өндірістік құралдар мен айналым  құралдары тығыз байланысты. Бухгалтерлік есептеулерде жұмыс жасап тұрған негізгі қорлар баланстық құны бойынша  есептеледі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 

 Берденов  Қ. Қазақстан мемлекет ретінде  қалыптасуы мен экономиканың  дамуы. – Алматы, 1998 ж. 

Назарбаев Н.Ә., Қазақстан-2030, Қазақстан халқына  жолдауы