Менеджердің базалық сапасы

Басқарудың  қазіргі теориялары немесе көлемдік қадам,

1950 жылдан  қазіргі уақытқа дейін

      Іс-әрекет мектебінің көлемдік өсуі 1960 жылы сапалы серпін пайда болғанға дейін жүргізіліп келді. Мейо мен оның ізін басушылардың көзқарастары Дуглас Макгрегордың еңбектерінде ары қарай дамыды.

      Макгрегор орындаушының қызметін жұмыс орнында  талдап, келесіні анықтады, басқарушы  орындаушының қозғалыстарын анықтайтын келесі параметрлерді бақылай алады:

• бағынушыны алатын тапсырмалар;
• тапсырмалардың орындалу сапасы;
• тапсырмаларды алу уақыты;
• тапсырмаларды орындау уақытын болжау;
• тапсырмаларды орындау үшін қажетті құралдар;
• бағынушының алатын инструкциялары (ережелері);
• бағынушының тапсырмаларды орындау алатынына көз жеткізу;
• өткізілген жұмыс үшін мадақтау мөлшері;
• жұмысшыны жұмыспен байлансты мәселелерге тарту деңгейі.

   Математиканың, статистиканың, инженерлі ғылымның дамуы басқару теориясына елеулі салым жасайды. Көлемді әдістер  операцияларды зерттеу атымен топтанды.

      Операцияларды зерттеу – бұл ұйымның операциялық  мәселелерін ғылыми қолдану.

      Көлемдік  амалдың әдістемесі мыналарға негізделеді:

• Мәселелерді құру;
• Оқиға үлгісін өндіру, талдау;
• Үлгі көлемдік маңыздылық беретін айнымалыларды салыстырып, сипаттайтын айнымалылардан құралған;
• Ауызша талқылауды алмастыру және сипаттама талдаушыларды символдармен, көлемдік белгілермен алмастыру.
• Басқарудағы әр түрлі мектептер жағынан келетін қадам өзіне түрлі нақты амалдарды: процесті, жүйелі, оқиғалық амалды тартады.

   Фредерик  Тейлордың ғылыми менеджменті, Вебердің бюрократиясы, Анри Файольдің функционалды амалы менеджменттің дамуы негізін қалаушы амалы – іскер әкімшілеуді анықтады.

   Э.Мэйо, М.Фоллеттің өндірістегі адамдық  қатынастар қағидалары, сонымен қатар Дуглас Макгрегор еңбегіне адамның қатынасының ғылыми зерттеулері дамудың екінші кезеңі – адамдық ресурстардың менеджментін анықтады.

         20 жылдардың басында  Дюпон компаниясында Пьер Дюпон  (1870-1954) және «Дженерал моторста»  Альфред П.Слоан (1875-1966) алғаш үлкен  бизнестің ұйымдық принциптерін орталықтандырмауды шығарды. Альфред П. Слоан ұйымның жабық  жүйеден ашық жүйеге, сонымен бірге маркетингтің интенсивті дамуын анықтады. Жарты ғасыр өткеннен кейін Альфред П.Слоанның амалын барлық дүние жүзінің кәсіпкерлері менеджменттің дамуының үшінші кезеңінде, яғни бизнес менеджментінде қолданды.

      Менеджменттің қазіргі төртінші даму кезеңі (1970 жылдан қазіргі уақытқа дейін) - әлеуметтік менеджмент кезеңі питер Ф.Драккер  атымен байланысты, әрбір кәсіпорын  пайда алудан тыс өзінің қоғам  алдындағы әлеуметтік жауапкершілік мөлшерін анықтауы қажет. Менеджмент дамуның қазіргі кезеңі қоғамның үйлесімді дамуы үшін тиімді іскерлік әкімшілдеуді, адамдық ресурстар менеджментін, бизнес менеджментін біріктіреді.    [8,16] 
 

2.3. Басқару мектептерінің өкілдері 

Анри  Файоль

      Американдық менеджмент тарихшыларының пікірше, Анри Файоль (1841-1925) Еуропаға ХХ ғ. Бірінші  жартысында басқару ғылымын берген маңызды тұлға болып табылады. Лицей мен кенші мектебін бітіргеннен  кейін ол кенші және ірі металлургиялық компания «Комменири Фурмамболь-Деказвильде» 1860 жылдан 1918 жылға дейін қызмет етті. Бастапқы кезде Файоль тек қана геология және кеніш істерінің мәселелерімен шұғылданды. Алайда, оның 1872 жылға кеншілер тобының басты басқарушысы болып тағайындалуы Файольдың экономика мен басқару мәселелеріне назар аударуына әсер етті.

      1888 жылы ол банкротта тұрған компанияны  жетекшілік етуге алды және  отыз жыл уақытта оны Францияның ең озат кәсіпорындары қатарына қосып, өзінің көп жылғы бақылауын жалпылай келе Файоль «әкімшілдік теориясын» құрды. Оның бұл тақырып бойынша алғашқы мақаласы 1900 жылы шықты, ал «Жалпы және өнеркәсіптік басқару» кітабы 1916 жылы жарық көрді.

      Бірінші дүниежүзілік соғыс салдарынан кітаптың шығуының тоқтап қалуы француздардың сол кезде кеңінен таралған Тейлор теориясын қолдануларына себеп болды және басында өз отандастарының ойларын қабылдамады. Бірақ тез арада олардың Файоль еңбектеріне назар аударуларына сол кездегі, дүниежүзілік соғыс жылдарындағы «Комамболь» ұйымының алға шығуы себеп болды. Файольдің өзі оның теориясы мен Тейлордың теориясы арасында ешқандай қарама-қайшылық жоқ, олар өндірісті ұйымдастырудың әр түрлі деңгейде қарастырғандарын аз көрсеткен жоқ: Тейлор цехтық басқаруды талдаса, Файоль жоғарғы әкімшілдікті қарастырған.

      Файоль 1918 жылы жұмыстан босап өзі құрған әкімшілдік зерттеулер орталығын басқарды (бұл орталық Тейлордың француздық ұйым зерттеушілерінің келісімімен бірлесу арқылы құрылған). Ол өзі ашқан басқару принциптері тек қана экономикада ғана емес, сонымен бірге флот армиясында, құрылтайлар мен басқарма қызметтерінде де қолданылатын дәлелді, яғни жан-жақтылық сипаты бар. Осы орталықпен орындалған ең бір ірі тапсырмаларының бірі пошта-телеграфтық ведомствалардың жұмысының ұйымдастырылуын зерттеу болды. Осы және мемлекеттік басқарулар, қоғамдық құрылтайлар және білім жүйелері мәселелерінің қайта құрылуына Файольдің көптеген жұмыстары арналды, ол алғашқы болып менеджмент пен басқаруды ұйымдастыру мәселесін қойды.

      Атақ, танымдық, байлық – оның барлығы  Файольде болды. Ол мадақтық легионның офицер ордені мен басқа да мемлекеттік мадақтаулар мен ғылыми атақтарға ие болды. Алайда, ол өзіне-өзі өмірде ескерткіш орнатуды армандады. Ол ұзақ өмір сүрді және сол өмірде қуана білді: тез тіл табыса алатын, қозғалыстағы адам болды, немерелері мен алатын, қозғалыстағы адам болды, немерелері мен олардың балаларын тәрбиелеуге қатысты, өз теориясын шаршамай дәлелдеуді, тіпті өзінің өмірінің ақырғы жылында да зерттеулерін тоқтатқан жоқ – бұл жылы француздық табак өнеркәсібінің жұмысын ұйымдастыруды зерттеді.      [8,21] 

Гаррингтон  Эмерсон

      Гаррингтон  Эмерсон өзіне интеллектуалдық  талғампаздығын, кәсіпкердің құмарпаздығын, алаяқтың бір-беткейлігін жинаған. Ол 1853 жылы 2 тамызда американың Трентон  қаласының Нью-Джерси штатында дүниеге  келді. Оның әкесі ағылшын әдебиетінің маманы, университет профессоры болды. Гаррингтон Франция, Германия, Италия, Грецияда оқып тамаша білім алды және 23 жасында Небраск университетінің лингвистикалық бөлімін басқарды.

      Тек алты жылдан кейін Эмерсон ғылыми мансабын тастап, барлық жан-тәнімен банктік операциялар мен жылжымайтын мүлік саудасына  кірісті. Тынымсыз, әр түрлі іске толы өмір басталды. Алты жыл, 1885 жылдан 1891 жылға дейін Эмерсон теміржолдың экономикалық және инженерлік істерін орындады. Содан кейін АҚШ, Мексика,Канадаға көптеген зауыттар мен кеніштерді біріктіру арқылы британдық синдикат қызығушылықтарын ұсынды. Бірнеше уақыт ол шыны шығаратын компанияны басқарды.

      Ғылыми  жұмыстың дағдылары мен талдаушының  таланты Эмерсонға өз тәжірибесінде  жинаған бай білім қолдануға көмектесті. Ол біртіндеп өз қағидасын тапты – «тиімділік» немесе «өнімділік». Бұл терминдерге ол жинақталған шығыстар мен экономикалық  нәтижелердің қатынасын көрсетті. 1990 жылы оның «Өнімділік басқару мен еңбекақының негізгі ретінде»  кітабы шықты. Ал 1912 жылы оның өміріндегі басты еңбек «Өнімділіктің он екі принциптері» дүнеге келді.

      1901 жылы Эмерсонның менеджмент кеңесшісі  қызметі басталды. Оның Санта-Фе  теміржолында 1904-1907 жылдары енгізген  жаңалықтарын атап айтуға болады. 1910-1911 жылдары теміржол тарифтері туралы сот ісінде басты куәгер болып Эмерсон осы теміржолда еңбекті басқару мен ұйымдастыру жүйелерінің өзгерістері барысындағы алған нәтижелеіне сүйенеді. Оның американдық теміржолдар, осы жолмен бір күнде миллионнан астам долларды үнемдеуге болатынын айтқан сөздері барлық елге жайылды . олар газет бетінде жарық көріп түсініксіз білім ретінде қабылданған «ғылыми менеджментті» әйгілі етті.

      Эмерсон Тейлормен, оның оқулықтарымен тығыз  байланыста болғанмен, олардың тобына жатқан жоқ. 1907 жылдан 1923 жылға дейін ол тиімділік бойынша эмерсондік инженерлер компаниясын басқарды (терминді олар өздері ойлап тапқан). Ол алғашқы болып ғылыми іріктеу принциптері мәселелеріне және қызметшілердің оқытуға назар аударды, тіпті 1913 жылы осы тақырыпқа кітап шығарды.

      Эмерсонның  сануынша, «Тиянақты жұмыс істеу-іске минималды күш жұмсау деген сөз». Осы принципке бағына отырып, ол қартайған шағына дейін кездесе  бермейтін жұмысқа қабілеттілікті сақтайды. Эмерсон 2 қыркүйекте 1931 жылы Нью-Йоркте қайтыс болды.        [8,22] 

Фредерик  Уинслоу Тейлор

      Спорттық  деректер көпке дейін есте сақталмайды, бұған Фредерик Уинслоу Тейлордың мысалы дәлел бола алады. Қазіргі уақытта АҚШ-та 1881 жылы теннис бойынша жарыстарда кімнің чемпион және менеджмент классигі бір адам екендігі келеді?

      Тейлор  юрист жанұясында американың Филодельфия  қаласында 20 наурыз 1856 жылы дүниеге  келген. Ол мінез-құлқына таң қалалықтай болып әкесінің жұмсақтығы мен ұяңдығы, шешісінің тапқырлығы мен қуаттылығы және олардың ортақ қасиеттірі – тәуелсіздік, принципке тұрақтылық, борышқа адалдықтарын сақтаған, біріктірген. Тейлордың ата-анасы ұлына жан-жақты білім беруге тырысты, сол үшін де Тейлорды Еуропаға оқуға жіберді. Ол әкесінің ізін басып юрист болуға үміттеніп, 1872 жылы Нью-Темплирдегі Филипп Экзетер Академиясына оқуға түседі. Бұл оқу мекемесінде Тейлор қатаң тәртіппен, күні бойы оқумен шұғылданып көзін нашарлатады. Юрист сабағынан бас тартуға мәжбүр болды.

      1875 жылы Тейлор үлгілеу мен механик  міндеттерін орындайтын кішігірім гидравликалық ұстаханады жұмыс жасайды. Үш жылдан кейін ол Мидвейльдік сталелитті компанияға жұмысқа тұрады, мұнда ол қарапайым механиктен бас инженерге дейін көтеріледі. 1883 жылы Тейлор сырттай оқып жүріп Стивентік технологиялық  институттың механик дипломын алады.

      Тейлор  әйгілі құрастырушы болып, өмір бойы 100-ден астам патенттер алады. Ең атақты Уайтпен бірге ашқан  жаңалығы – тез кесуші құрыш.

      Тейлор  Лидвейлде жұмыс істей жүріп  «ғылыми менеджмент» жүйесіне кіретіндерді ендіре бастады: ұтымсыз еңбек шығындары және уақытты бос өткізулермен күресті, хронометраж енгізді. Оның пікірінше, «ғылыми басқару еңбекті үнемдейтін құрал ретінде» 1890 жылдан бастап Тейлор қағаз шығаратын компанияда басқарушы болып қызмет жасады, ал 1893 жылы бірден бірнеше кәсіпорындарда менеджмент бойынша инженер-конструктор болды. 1898 жыл мен 1901 жыл аралығында  Тейлор өзінің жаңалықтарын енгізген Бетмхендік сталелитті компанияда ғана жұмыс істеді. 1895 жылы ол менеджмент бойынша өзінің алғашқы мақаларын шығарды.

      45 жасынан Тейлор ақша үшін қызмет жасауын тоқтатуды (бір жағынан денсаулық жағдайымен) шешті. Ол жары және үш баласымен Филодельфияға қоныс тепті, раушан гүлдерін өсірумен, гольфпен белсенді шұғылданды. Ол университеттер мен техникалық қоғамдарда дәрістер оқу арқылы өзінің «ғылыми менеджмент» жүйесін қарқынды жалғастырды. 1903 жылы оның «Цехтық менеджмент» кітабы шықты, 1911 жылы «Ғылыми менеджменттің принциптері мен әдістері» кітабы шықты. 1906 жылы Тейлор инженер  механиктердің американдық қоғамына президент болып сайланды.

      Тейлорға  атақ, әйгілік 1912 жылы оның цехтық менеджмент жүйесін игеру бойынша өкілдердің арнайы комитет палатасы тыңдауларындағы  сөйлеунен кейін келді.

      Тейлор 21 наурызда 1915 жылы ауыр және тез өрбіген өкпе қабынуынан (пневмония) қайтыс болды. Оның мола тасында жазылған сөз: «Ғылыми менеджмент әкесі».              [8,24]

Генри Форд

      Егер  кімде-кім ХХ ғасырда символ болып  саналған он есімнің тізімін құрағысы келсе, сөз жоқ оның ішіне Генри  Форд есімі кіреді.

      Форд  Американың автомобиль патшасы ғана емес, ең алдымен ол массалық тұтыну мен әлеуметтік кепілдемелердің қоғамын ұйымдастыру символы, яғни қазіргі капитализмнің бет пердесін құрайды. Ол туралы көп еңбектер жазылған. Бірақ біздің көзқарасымыз бойынша қызығушылық тудыратын – Форд автобиографиясы.

      Өнеркәсіптік  империясының болашақтағы негізін  қалаушы Ирландия эмигранты, мичигандық фермер жанұясында 30 шілде 1863 жылы дүниеге  келген. Генри Форд 15 жасында мектеп тастап Детройт механигінің оқушысы  болды. Механика мен өнертапқыштыққа  икемділігі өте ерте айқындалды. Бос уақыттарында Форд өмір бойы айналысқан сағаттық іспен шұғылданды.