Лекциялық сабақтардың мазмұны, тақырыптардың аттары

     Лекциялық сабақтардың мазмұны, тақырыптардың  аттары  

     Бөлім І  «Валюталық операциялар» пәнінің  курсына кіріспе

     Тақырып 1. «Валюталық операциялар» курсының пәні, әдісі, мазмұны және мақсаты

     Жекелеген елдер арасындағы экономикалық, саяси, мәдени және басқа байланыс формалары олардың арасындағы алынатын тауарлар және қызметтерге төлеммен байланысты ақшалай қатынастарды тудырады. Елдер арасындағы бұл ақшалай қатынастар валюталық қатынастардың мазмұнын құрайды. Валюталық қатынастар валюталық операциялар көмегімен жүзеге асырылады. Валюталық операциялар – бұл шетел валютасын сату, сатып алу немесе бір валютаны екіншіге айырбастау.

     Шетел валютасы валюталық операцияларды  жүргізу объектісі болып табылады және келесідей жағдайларда қолданылады:

• коммерциялық мәмілені жүргізу кезінде;
• валюталық нарықты құру кезінде;
• арбитраж жүргізу кезінде;
• тәуекелді реттеу кезінде.

     Валюта - мемлекеттердің заңды төлем қаражаты ретінде қабылдаған ақша бiрлiгі немесе банкноттар, қазынашылық билеттер және монеталар, оның iшiнде қымбат металдардан жасалған монеталар (айналыстан алынған немесе алынатын, бiрақ айналыста жүрген ақша белгiлерiне айырбасталуға жататынын қоса алғанда) түрiндегі қолма-қол және қолма-қол емес ақша нысанындағы құнның ресми стандарттары, сондай-ақ шоттардағы, оның ішiнде халықаралық ақша немесе есеп айырысу бiрлiктерiндегі қаражат

     Валюталық операциялар:

     валюталық құндылықтарға меншік құқығының  және өзге де құқықтардың көшуіне, сондай-ақ валюталық құндылықтарды төлем  қаражаты ретінде пайдалануға байланысты операциялар;

     валюталық құндылықтарды, ұлттық валютаны, номиналы ұлттық валютамен көрсетiлген бағалы қағаздарды және төлем құжаттарын, резиденттер шығарған номиналы жоқ  бағалы қағаздарды Қазақстан Республикасына әкелу, жіберу және аудару, сондай-ақ Қазақстан  Республикасынан әкету, жiберу және аудару.

     Валюталық қатынастар – бұл, сыртқы сауданы, экономикалық және ғылыми техникалық байланыс, шетелден кредиттер және займдаралу және ұсыну, валютаны сату және сатып алу бойынша  мәмілелерді жасау кезінде валютаның  қызмет етуімен байланысты қатынастар. Өзіндік дербестікке ие бола отырып, валюталық қатынастар валюталық курс арқылы, елдің төлем балансы арқылы, несиелендіру режимі және халықаралық есеп айырысулар арқылы халықаралық экономикалық қатынастардың сипатына және тиімділігіне белсенді және елеулі әсер етеді.

     Валюталық қатынастардың қатысушылары болып  мемлекеттер (үкімет, орталық және мемлекеттік  банктер түрінде), заңды тұлғалар (коммерциялық банктер, кәсіпорындар: импортерлар және экспортерлар, биржалар) және жеке тұлғалар (брокерлар, спекулянттар және туристтер және т.б.) табылады.

     «Валюталық  операциялар» пәні валюталық жүйелерге, валюталық бақылау және реттеу саясатына, халықаралық төлемдер және есеп айырысуларға, валюталық нарық және ондағы операцияларға  негізделген валюталық қатынастармен сипатталады. 
 

     Валюталық операциялар жөнінде  түсінік.

     Валюталық операциялар түсінігінің мазмұны  мен мәнін ашу мақсатында тақырыптың негізгі терминдеріне анықтама берген жөн.Валюталық операцияларға төмендегілер жатады:

     Меншік  құқығы мен басқа да құқықтарының валюталық құндылықтарға ауысу операциялары, сонымен қатар төлем құжаттары мен төлем құралы ретінде шетел валютасын қолдануға байланысты операциялар.

     Қазақстан Республикасының  валюталық құндылықтарды  енгізу және шығару операциялары.

     Халықаралық ақша аударымдарын жүзеге асыру.

     Бірақ бұл операциялармен ғана валюталық  операциялар тізімі шектелмейді. Валюталық  бақылау жөніндегі заңға сәйкес валюталық операциялар түсінігі валюталық құндылықтармен және ҚР-ның  валютасында орындалатын операцияларды қамтиды.

     Шетел валютасында орындалатын операциялар  заңға сәйкес жүзеге асырылады. Банктер  әртүрлі мемлекеттердің шаруашылық субьектілері арасында ақшалай есеп-айырысуды  қамтамасыз етумен, валюта айырбастаумен, халықаралық валюталық несие  берумен, шетел валютасындағы бағалы қағаздарды сату және сатып алу операцияларын жүзеге асыра алады.

     Валюталық операциялардың экономикалық негіздері.

     Валюталық операциялар түсінігінің мазмұны  мен мәнін толық ашу үшін негізгі  терминднрге анықтама беру қажет, соның  ішінде ең негізгісі – шетел валютасы .

     Шетел валютасы болып саналады: 

     банкноталар, қазыналық билеттер, сәйкес шет мемлекетте заңды түрдегі  төлем құралы болатын  және айналымдағы  тиындар, сонымен  қатар айналыммен шығарылатын, бірақ  айырбастауға жататын  ақша белгілері;

     шетел мемлекеттерімен  халықаралық ақшалай  немесе есеп- айырысу  бірліктеріндегі  счеттарда орналасқан қаржылар. 

     Ал  валюталық құндылықтарға:

     Шетел валютасы.

     2 )Шетел валютасындағы бағалы қағаздар- төлем құжаттары (акция мен                                             облигациялар), және басқа шетел валютасында көрсетілетін қарыз міндеттемелер

     3) Бағалы  металлдар – алтын, күміс платина мен платиналық топ металлдары барлық түрде және жағдайда, ювелир бұйымдары мен ломнан басқа;

     4) Табиғи бағалы металлдар- алмаз, рубин, изумрудтар, жемчуг және т. б.

     Қазақстан Республикасының валютасына кіреді: 

     айналымдағы, сонымен қатар айналымнан шығарылған, бірақ айырбастауға жататын ҚР Ұлттық банкінің билеттері мен тиындары түріндегі теңгелер;

     Қазақстан Республикасы банктеріндегі мен басқа да несиелік мекемелеіндегі счеттарға орналасқан теңгелей қаржылар.

     ҚР  валютасындағы бағалы қағаздар- теңгеде  көрсетілген төлем құжаттары  мен қарыз міндеттемелер. Ұлттық және Шетел валютасындағы операцияларды  жүргізетін субъектілерді анықтауүшін валюталық реттеу жүйесінің «резидент» пен «резидент емес» деген негізгі түсініктеріне анықтама беру қажет.

     «Резидент»  түсінігінің құрамына келесі категориялы  азаматтар мен    мекемелер  кіреді:

     ҚР  территориясында тұратын тұлғалар

     ( белгілі бір мерзімде ҚР территориясынан тыс тұратын тұлғалар да)

     ҚР  заңдарына сәйкес және қР территориясында  орналасқан заңды

     тұлғалар;

     Заңды тұлға ретінде саналмайтын, бірақ  ҚР-ның заңына сәйкес құрылған мекемелер  мен организациялар.

     ҚР  –ң территориясынан тыс орналасқан дипломатиялық және басқа да ресми предстовительстволар.

     ҚР  территориясынан тыс жерде орналасқан резиденттердің филиалдары

     «Резидент емес» тұлғаларға жатады:

     ҚР  тыс мемлекеттерінің заңына сәйкес және ҚР да тұрақты мекен жайы жоқ  заңды тұлғалар

     Заңды тұлға болып табылмайтын мекемелер мен организациялар.

     ҚР  территориясында шетел дипломатиялық  және басқа да ресми представительстволары

     ҚР-ның  территориясында орналасқан резидент еместердің филиялдары. 

     Валюталық операциялар түсінігінің мазмұны  мен мәнін ашу                                                                     мақсатында тақырыптың негізгі терминдеріне анықтама берген жөн. Валюталық операцияларға төмендегілер жатады:

     Меншік  құқығы мен басқа да құқықтарының валюталық құндылықтарға ауысу  операциялары, сонымен қатар төлем құжаттары мен төлем құралы ретінде шетел валютасын қолдануға байланысты операциялар.

     Қазақстан Республикасының валюталық құндылықтарды  енгізу және шығару операциялары.

     Халықаралық ақша аударымдарын жүзеге асыру. Бірақ  бұл операциялармен ғана валюталық операциялар тізімі шектелмейді.Валюталық бақылау жөніндегі заңға сәйкес валюталық операциялар түсінігі валюталық құндылықтармен және Қазақстан Республикасының валютасында орындалатын операцияларды қамтиды.

     Шетел валютасында орындалатын операциялар заңға сәйкес жүзеге асырылады. Банктер әртүрлі мемлекеттердің шаруашылық субъектілері арасында ақшалай есеп- айырысуды қамтамасыз етумен, валюта айырбастаумен, халықаралық валюталық несие берумен, шетел валютасындағы бағалы қағаздарды сату және сатып алу операцияларын жүзеге асыра алады.   

     Валюталық қатынасты реттеуде негізгі ролді  арнайы валюталық заң атқарады. Қазақстан  Республикасында валюталық реттеудің  негізгі органы республиканың заңымен  сәйкес валюталық реттеудің функцияларын атқаратын Ұлттық Банк болып табылады. Басқарма мен басқа мемлекеттік органдарзаңмен сәйкес болатын өзінің компетенциясы шегінде валюталық реттеуді жүзеге асырады. Валюталық реттеу бойынша негізгі нормативті акт «Валюталық реттеу туралы» заңы толықтырулар мен өзгертулер есебімен 24 желтоқсанда 1998 жылы шықты. Бұл Қазақстан территориясында валюталық операцияларды атқару тәртібі мен қағидаларын, валюталық операция субъектінің құқығы мен міндеттемелерін, валюталық заң бұзылуының жауапкершілігін анықтайды. Валюталық бақылаудың агенттері валюталық операцияларды жүргізу кезіндегі валюталық заңның сақталуын бақылаудың міндеті жатқызылған банктер мен банктік емес қаржылық өнеркәсіптер. Қазіргі кезде ҚР-да келесі негізгі валюталық шектеулер әрекет етеді:

     Резиденттер арасындағы операция бойынша төлемдер тек               Қазақстандық валютада жүргізіледі, тек Ұлттық банктің, сонымен қатар салық және кедендік заңмен бекіткен нормативті құқықтық актілерді санамағанда:

     Ерекше  банктік операцияларды атқаратын  өкілетті банктер мен ұйымдардан, сонымен қатар олардың айырбастау ( пункт) орындарынан тыс шетел валютасын сатуға, сатып алуға және айырбастауға тыйым салынады:

     Резиденттердің  тауар мен қызмет көрсету түрінде  төлем алатын шетел валютасы, сонымен  қатар несие түріндегі өкілетті банктерде шотқа есептелуінің міндетіне жататын, егер Қазақстан Республикасының Ұлттық банк лицензиясында басқалары да қарастырылмаса. 

     Қазақстан Республикасының президенті халықаралық  міндеттеменің атқарылу мақсатында және болжанбаған жағдай кезінде  шектеу бойынша шешім қабылдауға немесе кез келген валюталық Қазақстан опнрациялардың тоқтатылуы құқылы.

     Республикасының Ұлттық банк ҚР Президенттік «ҚР Ұлттық банк туралы» заңды күші бар жарғысымен сәйкес шетел валютасында валюталық  операцияларды атқаруға қажетті  шектер қоюға, соның ішінде мұндай операцияның көлемі мен сыйақы мөлшерлеменің деңгейіне шек қоюға құқылы. ҚР. Реттеу туралы заңға сәйкес ҚР Ұлттық банк резиденттердің экспортты операцияның төлем валютасына шек қоюға құқы бар. Қазіргі жағдайда экспортты табыс сатуға шекті уақытша алып тастады.

     Валюталық бақылау органдары  ( Ұлттық банк пен ҚР-ның үкіметі) және оның агенттері ( өкілетті банктер) валюталық бақылауды жүзеге асырады. Оның мақсаты – валюталық операцияларды орындағанда валюталық заңдарды сақтауға бақылау жасау болып табылады.

     Валюталықбақылаудың негізгі жолдары мынадай:

     Өткізілген  валюталық операциялардың заңға  сәйкестігін анықтау және қажетті  лицензиялар мен келісімдердің  бар екендігін анықтау.

     Мемлекет  алдындағы шетел валютасында  резиденттердің міндеттемелерін өтегенін, сонымен қатар ҚР ішкі валюталық нарығында шетел валютасын сату бойынша міндеттемелерін тексеру.

     Шетел валютасындағы төлемдердің негізділігін тексеру.

     Валюталық операциялар бойынша есеп ақпардың толықтығы мен объективтілігін  тексеру. 

     Валюталық бақылаудың негізгі органы – ҚР Ұлттық банкі болып табылады. Оның міндеттері:

     Шетел валютасы мен шетел валютасындағы  бағалы қағаздардың Қазақстанда  айналу тәртібі мен сферасын анықтайды.