Лекциялық сабақтардың мазмұны, тақырыптардың аттары

     Бөлім ІІ Валюталық бақылау және валюталық  реттеу саясаты

     Тақырып 4. Мемлекеттің  валюталық саясатын  қалыптастыру

           Қазақстан Республикасындағы  валюталық реттеу мәселелері. Қазақстан Республикасы халықаралық сауда саласында және ел ішіндегі макроэкономикалық жағдайға бейімделумен халықаралық экономикалық айырбас барысында өзгерістер мәселелеріне жиі кезігеді. Қазақстан экономикасын әлемдік экономикамен байланыстыратын негізгі буын – валюта саясаты мен ұлттық ақша бірлігінің валюталық бағамындағы өзгерісі. Сыртқы экономикалық саясат жүйесінде валюталық саясат ең маңызды орынды алатыны белгілі. Қазақстан Республикасы Президентінің жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауында сыртқы және ішкі саясаттың негізгі бағыттарының бірі деп, ақша-несие саясаты, сондай-ақ қаржы нарығы және ұлттық валютаның айырбас бағамының тұрақтылығына, инфляция деңгейіне аса назар аударуы осының айғағы.  
Қазақстандағы нарықтық реформалардың ерекшелігі болып валюталық саясат мәселесі, негізінен валюталық қатынастарға тәуелділік, яғни ұлттық валюта бағамын қалыптастыру және оның әлемдік валюталық нарықта тұрақты қызмет атқаруы басты мәселе. Еліміздің валюталық саясатты жүзеге асыру механизмі жан-жақты және толық зерттелмегендіктен, сонымен қатар оның қазіргі негізгі талаптарға сай келмеуі, таңдалған тақырыптың өзектілігін айқындайды.  
Валюта саясаты мәселесі, ұлттық валютаның айырбас бағамын қалыптастыру және әлемдік валюта нарығында оның тұрақты жұмыс істеу проблемалары тәрізді валюталық қатынастарға Қазақстандағы нарық реформаларының байланыстылығы оның ерекшелігі болып саналады.  
Валюталық бағамның өзгеру перспективасы бойынша мәселеге ғалымдар және көптеген сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар арасында қызу пікірталастар ұдайы жалғасуда. Осы көзқарастан валюталық саясат және ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандару мәселесін қарастыру өте қызық екені айқын. Бұл тұрғыдан осы мәселенің тиімділігін білу және оның мүмкіндігінше тұрақты экономикалық өсуі стратегиясын жүзеге асыруды қамтамасыз ету қажеттілігі туындайды. Осыған орай, елдегі қазіргі валюта саясатын жетілдіру және ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыру мәселелерін аталған ретте зерттеу мен оған ғылыми негізделген ұсыныстар жасау айырықша көкейтестілікке ие болып, өзектілігін толық растайды. 
Валюталық реттеуді, ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандырудағы, қолданылатын әдістердің және осы процеске пайдаланылатын валюта-қаржы құралдарының тиімділігін анықтау арқылы тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін жүргізілетін валюта саясатын жетілдіруге бағытталған ғылыми негізделген ұсыныстарды әзірлеу болып табылады. Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін, анықтаған келесі міндеттерді шешу қажет: 
- ұлттық валютаның айырбас бағамының қалыптасуына және оның тұрақтануына ықпал ететін факторлар әсерін анықтау; 
- сыртқы тепе-теңдікті сақтауда валюталық саясаттың, басқа да экономикалық салалармен тығыз байланыстылығына теориялық негізді сипаттама беру; 
- ұлттық валютаның жұмыс істеу тиімділігін арттыруды қамтамасыз ететін экономикалық шараларды айқындау; 
- валюта бағамын реттеуде және тұрақтандыруда макроэкономикалық көрсеткіштерге ықпал ететін валюталық саясаттың басым бағыттарын бағалауға сараптама жасау; 
- валюталық тәртіптемені ырықтандыруға Қазақстандағы қаржы нарығының ықпал ету мүмкіндіктерін айқындау; 
- экономикалық көрсеткіштерді теңдестіру мақсатында валюталық саясат механизмін жетілдіруге қатысты нақты ұсыныстар жасау.  
Валюта операцияларының ақпараттық негізі ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ҚР Ұлттық Банкісінің, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің, Қаржы нарығын бақылау және реттеу бойынша Агенттігінің, Қазақстан Республикасы статистика жөніндегі Агенттігінің нормативтік актілері мен статистикалық мәліметтері, валюта саясаты және ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыру проблемалары бойынша министрліктер мен ведомостволардың статистикалық көрсеткіштерінде көрсетілген.  
Проблемалардың әдістемелік мәселелерін негіздеуде және шешуде қазіргі экономикалық теорияның іргелі қағидаларына сүйеніп, зерттеу жүйелі талдауға негізделінген және нақты проблемаларға саралау мен топтау әдістерін қолданып, салыстыру арқылы шешімін тапқан. 
Қазақстанның валюта саясатын қалыптастыру мен реттеу, валюта нарығының жұмыс істеу заңдылығы және оны дамыту стратегиясы, ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыруға бағытталған ғылыми негізделген ұсыныстар: 
- валюталық қатынастарды нарықтық және мемлекеттік реттеуді үйлестірудің қазіргі заманғы валюталық реттеу принциптеріне сүйенген теориялық негіздер; 
- заңнама-құқықтық факторлардың әсерін ескеретін Қазақстанның ұлттық валюта жүйесі қалыптасуының және дамуының кезеңдері; 
- макроэкономикалық көрсеткіштерге және валюталық бағамның тұрақтылығына әсер ететін факторлардың ықпалын анықтауға мүмкіндік беретін экономикалық шараларға сараптама; 
- отандық экономикаға валюта нарығының тигізетін кері әсерлерін азайтуға бағытталған және валюта бағамының икемділігін арттыруды қамтамасыз ететін мемлекеттік реттеу тетіктер; 
- ұлттық қаржы нарығының дамуын ескере отырып валюталық тәртіптемені ырықтандыруды жүзеге асыру арқылы Қазақстанның валюта саясатын жетілдіру жолдары.  
Бұл ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыруға, экономикада ішкі және сыртқы тепе-теңдік жетістігін реттеу кезінде қаржы құралдарын пайдалануды және одан әрі дамытуға, мемлекеттің валюта саясатын жүзеге асыру жолдарын негіздеуде жүргізілген зерттеудің нәтижелерін пайдалану мүмкіндігінен тұрады.  

     Валюталық құндылықтар:шетел валютасы;номиналы шетел валютасымен көрсетілген бағалы қағаздар және төлем құжаттары;       резидент еместер шығарған номиналы жоқ бағалы қағаздар;      тазартылған құйма алтын;

     резиденттер мен резидент еместер арасында, сондай-ақ резидент еместер арасында операциялар  жасалған жағдайда қолданылған ұлттық валюта, номиналы ұлттық валютамен көрсетілген бағалы қағаздар және төлем құжаттары;

     резиденттер мен резидент еместер арасында, сондай-ақ резидент еместер арасында операциялар  жасалған жағдайда қолданылған резидент шығарған номиналы жоқ бағалы қағаздар;

     Валюталық реттеудің мақсаты тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі  мемлекеттің саясатына жәрдемдесу болып табылады.

     Валюталық реттеудің міндеттері:

     1) Қазақстан Республикасында валюталық  құндылықтардың айналысының тәртiбiн белгілеу;

     2) Қазақстан Республикасының дүниежүзілік  экономикаға одан әрi кiрiгуi үшін  жағдайлар жасау;

     3) валюталық операциялар мен капитал  легi жөніндегі ақпараттық базаны  қамтамасыз ету болып табылады.

     Валюталық саясат ұғымы, оның мақсаты және ерекшеліктері. Мемлекеттің валюталық саясатын заңнамалық қамамасыз ету. Мемлекеттік валюталық реттеу және валюталық саясаттың негізгі нысандары. Дисконттық валюталық саясат, оның ерекшеліктері және салдары. Валюталық интервенциялар, «стерилденген», «стерилденбеген», негізгі валюталық интервенция мақсаттары, валюталық шектеулер түріндегі протекционисттік шаралар. Валюталық шектеулер түрлері: валюталық блокада; шетел валютасын еркін сатып алуға-сатуға тиым салу; пайда, ақша қозғалысы және бағалы қағаздар репатриациясы; мемлекет қолында шетел валютасын жинақтау. Валюталық шектеулер салдары. Валюта курстарының девальвациясы және ревальвациясын қолдану мүмкіндіктері. Девальвацияның және ревальвацияның негізгі мақсаттары. Италия, Германия, Ұлыбритания, Жапония, Франциядағы валюталық және экспорттық бақылау. 

     Тақырып 5. Қазақстан Республикасының валюталық  саясатының ерекшеліктері

     Әлемдік тәжрибеде көрсеткендей, нарықтық экономика  жағдайында халықаралық валюталық  қатынастарды реттеу екі түрде жүзеге асырады:

• нарықтық реттеу;
• мемлекет тарапынан реттеу;

     Валюталық нарықта валюталарға деген сұраныс  жіне ұсыныс, сондай-ақ олардың бағамдық шекті қатынастары қалыптасады. Нарықтық реттеу құн заңына бағынады. Мұндай заңдардың валюталық нарықтағы  бәсекелестік жағдайында жұмыс жасауы, валюталар айырбасының қатысты бағамдылығын, тауарлар, көрсетілген қызметтер, капиталдар, несиелер қозғалысына байланысты әлемдік шаруашылықтың қажеттілігіне валюталардың халықаралық ағымының сәйкес келуін қамтамассыз етеді. Баға механизмі және нарықтағы валюталық бағам динамикасының белгілері арқылы экономикалық агенттер валюталарды сатып алушылардың сұранысы мен оларды ұсұну мүмкіндіктері туралы біле алады. Сонымен бірге, нарық валюталық опирациялардың жағдайы туралы ақпараттар көздері болып табылады.

     Бірақ та  мемлекет ертеден бері валюталық  қатынастарға араласып келген,бастапқысында  ол жанама түрде кейінен оның әлемдік  шаруашылықтағы маңыздылығын ескере отырып, тікелей аараласа бастады. 30- жылдардағы ХХ ғ. Алтын стандарты алынып тастаплуына байланысты валюталық бағымды реттегіш ретінде алтын механизмі қызметін тоқтатты.Бағамдық шекті қатынастардың аяқ асты ауытқуы мен валюталық дағдарыстар ұлттық және әлемдік эконмикаға теріс әсер ете отырып, ауыр әлеуметтік-экономикалық зардапқа ұшыратты.

     Нарықтық  және мемлекеттік валюталық реттеу бірін-бірі толықтырады.Біріншісі, бәсекеге негізделген, яғни дамуды ынталандыра  түссе, ал екіншісі, валюталық қатынастарды нарықтық реттеудегі теріс салдарларды жоюға бағытталған.Екі реттегіш арасындағы шекара нақты жағдайлардағы тиімділік және шектеуге байланысты анықталады. Сондықтан да олардың арасындағы шекті қатынас жиі ауысып отырады.Дағдарыс, соғыс және тағы басқап қиын жағдайларда қатаң мемлекеттік валюталық реттеудің маңыздылығы артады. Сондай-ақ валюталық-экономикалық жағдайдың жақсаруы барысында валюталық опирациялар ырықтандырылып, бұл аумақта нарықтық бәсеке орын алады. Бірақ та мемлекет бұл жағдайда валюталық қатынастарды қалыпөа келтіру және қадағалау мақсатында валюталық бақылау жасайды.

     Нарық экономикасын реттеу жүйесінде валюталық  саясат маңызды орын алады.

     Валюталық саясат-бұл елдің ағымдық және стратегиялық мақсаттарына сәйкес халықаралық валюталық және басқа экономикалық қатынастар аумағында жүзеге асырылатын шаралар жиынтығы.

     Валюталық саясат экономикалық саясаттың ең басты  мақсатттары:тұрақты экономикалық өсуді қамтамассыз етуге, жұмыссыздық  пен инфляцияның өсуін тоқтатуға,төлем баланысындағы тепе-теңдікті ұстап отыруға бағытталады.

     Валюталық саясаттың басты бағыттары мен  формалары елдердің валюталық-экономиклық жағдайына, әлемдік шаруашылықтың эволюциларына, әлемдік арендағы күштердің орналасуына байланысты анықталады.

     Заңды түрде валюталық саясат валюталық  заңдылықтар яғни елдегі және одан тысқары жерлердегі валюталық бағалылармен бвйланысты операциялардың жасалу тәртібі  реттейтін құқықтың нормалары жиынтығымен, сондай-ақ екі жақты көп жақты  валюталық проблемалар бойынша мемлекеттер арасында жасалатын келісім шарттарға сүйенеді. Влюталық саясатты іске асырудың басты бір құралы валюталық реттеу болып табылады.

     «Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. ҚР аумағында валюталық операцияларды және экспорттық-импорттық бақылауды жүргізудің заңдық және нормативтік базасына өзгеріс енгізу үдерісі. Валюталық реттеу және валюталық бақылаудағы ҚР Ұлттық Банкінің рөлі.

     Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi валюталық  мониторингтi Қазақстан Республикасының төлем балансының тұрақтылығын бағалау мақсатында жүзеге асырады.

     Валюталық мониторингтің негізгі міндеттерi:

     1) валюталық мониторинг объектілерi жүзеге асыратын валюталық операциялар  бойынша ақпарат базасын жасау;

     2) Қазақстан Республикасы төлем балансының, сыртқы борышының және халықаралық инвестициялық позициясының статистикасын, оларды талдау мен болжауды жетiлдiру болып табылады.

     Валюталық бақылаудың мақсаты Қазақстан Республикасының  резиденттерi мен резидент еместер  валюталық операциялар жүргiзген кезде олардың Қазақстан Республикасының заңнамасын сақтауын қамтамасыз ету болып табылады.

     Валюталық бақылаудың мiндеттерi: 
 1) жүргiзiлетiн валюталық операциялардың Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкестiгiн айқындау;

     2) валюталық операциялар бойынша  төлемдердiң негiздiлiгiн және оларды  жүзеге асыруға қажеттi құжаттардың  болуын тексеру;

     3) валюталық операциялар бойынша  есепке алу мен есептіліктiң  толықтығын және объективтiлiгiн  тексеру болып табылады.

     Девиздік  валюталық саясатты және девальвацияны  пайдалану. Еркін қалқымалы валюталық  курс режимін енгізу қажеттілігі (сәуір 1999 ж.). СПОК режимін енгізу салдары. ҚР валюта курсын реттеудің нақты көрінісі. Басқарылатын флоатинг, оның ҚР қажеттігі. 

     Тақырып 6. Төлем  балансы, мемлекеттің валюта-қаржылық

     саясатының  бейнесі  ретінде

     Төлем балансы – елдің белгілі бір  уақыт ішінде шетелге шығарылғандарынан түскен түсімдері мен сырттан әкелінген тауарлары мен қызметтері үшін төленген төлемдер арасындағы шекті қатынасы.

     Еліміздегі  төлем балансы мынандай бөлімдерді қамтиды:

     А. Ағымдағы шот.

     В. Капитал және қаржымен жасалатын  операциялар шоты.

     С. Қателер мен қалып қойғандар.

     Д. Қаржыландыру

     Ағымдағы  шотта мыналар көрсетіледі:

1. Сауда балансы:
• Экспорт
• Импорт
2. Таза қызметтер:
• Жүк тасымалдау
• Адамдар тасымалдау
• Байланыс қызметі
• Туризм
• Басқа
3. Табыстар:
• Займдар және несиелер бойынша сыйақы (мүдделендіру)
• Резервтер бойынша сыйақы (мүдделендіру)
• Басқа да
4. Ағымдағы трансферттер
5. Гуманитарлық көмектер
6. Техникалық көмектер
7. Гранттар

     Капитал және қаржымен жасалатын операциялар  шотында мыналар көрсетіледі:

1. Тікелей инвестициялар
2. Портфелдік инвестициялар
3. Мигранттардың трансферттері
4. Сауда (коммерциялық) несиелері
5. Займдар
6. Басқа инвестициялар

     Қателер мен қалып қойғандар шотында  ресми түрде резидент еместермен ескерілмей қалғандарды, соған қоса «көлеңкелі бизнесті» есепке алады.

     Жалпы төлем балансы ағымдағы операциялар  бойынша төлем балансын, капиталдар мен несиелердің қозғалысының балансы, сондай-ақ алтын және валюта резервтерінің қозғалысын құрайды.

     Жалпы төлем балансы әрдайым теңесіп  отырылады, яғни оның активтік және пассивтік  операциялары біріңғай шаманы құрады.