Инвестицияларды қаржыландру және неселе

                      М_нақ = М_ном  - И_м ,       

      

     мұнда  М_нақ - нақты банктік пайыз мөлшерлемесі;

                М_ном   - номиналды банктік пайыз мөлшерлемесі;

                И_м       - инфляция деңгейі. 

     Айта  кететін жәйт, бұл жерде инвестициялық  шешім қабылдауда номиналдық емес нақты  пайыз мөлшерлемесінің ролі маңызды. 

     Әлемдік тәжірибе көрсеткендей егер бағаның  жылдық өсуі 40 %, ал айлық өсуі – 2,8 % -дан аспаған жағдайда ғана қаржылық тұрақтылық қалыптасады. Егер ол жоғары болса, онда өндіріске жұмсалынатын инвестиция шамасы күрт азайып, нәтижесінде экономика мен елдің жағдайы нашарлайды.

     Келесі  бір маңызды фактор салық жүйесінің  жетілдірілу дәрежесі. Қазіргі жағдайда әсіресе, өндіруші кәсіпорындар үшін салықтың мөлшерлемесі әлі де болса (қосылған құнға салынатын салықтан басқасы) жоғары мөлшерде қалуда. Бұл салықтардың бәрі (өнімнің өзіндік құнына кіретіні және бағасына қосылатындары) жұмыс істеп отырған кәсіпорынның қаржылық нәтижесіне – таза пайдасына әсер етіп, ең соңында кәсіпорынның пайда есебінен инвестициялау мүмкіндігі азайтады.

     ҚР-да инвестиция жөніндегі агенттіктің  14.04.2000 ж. № 01/7 бұйрығы бойынша бекітілген салықтық жеңілдіктер төмендегі  кестемен беріледі. 

 

     * Салық алынатын табысты алған  уақыттан бастап 5 жылға дейін,  бірақ келісім-шарт жасаған уақыттан бастап 8 жылдан аспайтын мерзімге дейін табыс салығынан босату.

     ** Салынған тұрғын үйді сатудан  алынған табыс бойынша сол  сатқан жылында табыс салығынан  босатылады. 

     Американдық ғалымдар теория және практика негізінде бюджетке салықтардың түсуі салықтық мөлшерлемеге байланысты деген тұжырымға келген. Бұл шынында да солай. Негізінен салық мөлшерлемесін белгілеген кезде мынадай принциптерді сақтау қажет:

• салық мөлшерлемесінің деңгейі салық төлеушінің мүмкіндігін, яғни оның табыс деңгейін есепке ала отырып, белгілінуге тиіс. Бұл принцип отындық салық салу тәжірибесінде орындалмайды;
• салық төлеушіге жалпы салықтық ауыртпалыққа қарай барлық салықтардың түрлері бойынша мөлшерлемесі болуы тиіс;
• салық мөлшерлемесі  елдегі экономикалық жән әлеуметтік жағдайларға байланысты жиі қайта қаралып отыруға тиіс;
• салық мөлшерлемесі өндірістің өсуін ынталандырып, еңбекке деген ынтаны артыруы және қоғамның кедей табын қорғауға тиіс.

     Салық жүйесін жетілдірудің басты бағыты -  инвестицияларын жұмыс істеп отырған өндірісті қайта құруға, техникалық жағынан қайта жарақтау және кеңейтуге бағыттайтын кәсіпорындар үшін табысына салынатын салыққа жеңілдік белгілеуді қамтиды. Мұндай салықтық жеңілдік нарық экономикасы дамыған елдердің көпшілігінде  маңызды орын алады.

     Инвестициялық қызметке елдегі шағын және орта бизнестің дамуы да ықпал етеді. Себебі, олардың дамуынсыз кез келген экономиканың қызмет етуі және дамуы мүмкін емес кекні белгілі. 

     Инвестициялық қызмет белгілі біл мөлшерде болсын оған мемлекеттің қатысу дәрежесіне де байланысты. Сондықтан да мемлекет бұл жерде тек инвестициялық саясатты жасаушы ғана, сол сияқты оны іске асырушы, яғни бюджетте осыған байланысты белгілі бір қаражатты жоспарлай отырып, оны тиісті бағытына пайдаланушы ретінде қатысуға тиіс.   

     Бұл аталған факторлар сондай-ақ микродеңгейдегі инвестициялық қызметке де әсер етеді.

     2-топ.  Микродеңгейдегі немесе ішкі  факторлар:

• кәсіпорынның ауқымы (мөлшері);
• кәсіпорынның қаржылық жағдайы;
• амортизациялық аударымдарды есептеу тәсілдері;
• кәсіпорынның ғылыми-техникалық саясаты;
• кәсіпорынның инвестициялық саясаты;
• шарушылықты ұйымлдастырылу-құқықтық нысаны.

     Кәсіпорынның  мөлшері инвестициялық қызметтің  ауқымына тікелей ықпал етеді, себебі, ірі кәсіпорындардың орта немесе шағын кәсіпорындарға қарағандағы қаржылық мүмкіндіктері өте жоғары болып табылады.

     Кәсіпорынның  инвестициялық қызметі экономикалық, соның ішінде инвестицяиылық саясатқа тікелей байланысты. Егер кәсіпорын  техникалық жағынан қайта жарақтау және қайта құруды жоспарлайтын болса, онда ол оларды қаржыландыру көздерін қарастырады.

     Жоғарыда  аталған факторлардың барлығын объективтті  және субъективтті факторлар деп  бөлуге болады. Объективті факторларға  мемлекеттің (үкіметтің) және кәсіпорынның қызметіне байланыссыз факторлар  жатса. Мысалға, стихиялық залалдар, басқа мемлекеттердегі қаржы дағдарыстары және т.с.с. Ал, субъективті факторларға мемлекет пен кәсіпорынның қызметтіне тікелей тәуелді факторлар жатады.

     Инвестциялық қызметтің объектілеріне  экономиканың барлық салаларындағы  жаңадан құрылыған және жаңғыртылған негізгі қорлар мен айналым құралдары, бағалы қағаздар, мақсатты ақшалай салымдар, ғылыми-техникалық өнімдер, интелектулальдық құндылықтар, меншіктің басқа да құндылықтары, сондай-ақ мүліктік құқықтар жатады.

   Инвестициялық қызмет субъектілеріне заңды және жеке тұлғалар, соның ішінде шетелдік тұлғалар, мемлекет және халықаралық ұйымдар жатады.

   Инвестициялық қызмет субъектілерін мынадай категорияларға бөліп қарастырады:

1. Инвесторлар (қаражат салушылар), соның ішінде:

• салымшылар;

• тапсырыс берушілер;
• несие берушілер;
• сатып алушылар;

2. Мердігерлер (жұмысты атқарушылар).

3. Жабдықтаушылар;
4. Мемлекет;
5. Халықаралық қаржы-несие ұйымдары.

 

   3-дәріс.  Инвестициялық ахуал

   Қазақстадағы  қаржылық тұрақтандыруға қол жеткізілу  инвестиция көлемін ұлғайтуға бағытталған іс-әрекетпен тығыз байланысты. Қазақстан экономикасының өсуі мен халықтың әл-ауқаттылығының жоғарлауы экономикаға капитал салымдарынсыз мүмкін еместігі сөзсіз.

         Нарықтық сипаттағы  экономикада инвестициялар туралы шешімді шаруашылық субһектілердің өз еркімен қабылданады. Бұл капитал салымдарын экономикалық агенттер өз қаржыларынан, немесе бәсекелестік негізде қаржы нарықтарынан қарыз алу арқылы жүргізеді.

         Инвестициялар қажеттілігі  өндірістің тиімділігін артыру мен  пайданы жоғарлату нышандарымен сипатталады.

         Инвестициялық ахуал  түсінігі өте кең. Оны модельдеу  шетел инвестицияларын тарту  мен пайдалану саясатын жасақтаудың  маңызды буыны. Өйткені, біріншіден шетел инвесторына әсер етуші  факторларға жүйелі сипат береді, екіншіден мемлекеттегі жағдайды тереңірек бағалауға мүмкіндік беріп, үшіншіден шетел инвесторларының іс-әрекет мүдделігін анықтайды. Елде қолайлы инвестициялық ахуалды жасау дегеніміз, осы кезеңдегі елдің инвестициялық хал-ахуалын талдау негізі болып табылатын, әртүрлі кешенді шаралардағы келесідей жүйеленген көрсеткіштерден тұрады:

• нарықтық мүмкіндіктер сипаты;
• табиғи және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі;
• экономикалық реформалардың жағдайы мен жүргізілуі;
• инвестицияларды құқықтық негізі;
• салықтық және кедендік жеңілдіктер;
• мемлекет мекемелерінде басқару шешімдерін жүйеге келтіру;
• нарықтық инфрақұрылым мен валюта нарығының дамуы;
• банк жүйесінің тұрақтылығы;
• саяси жағдайдың тұрақтылығы мен болжамдылығы.

      Инвестициялық ахуал бүкіл күрделі қаржыны  қабылдау жұйесін (КҚҚЖ) жетілдірудің методологиялық кілті болып табылады. Ол интитуттық құрылыммен бекітілген комплексті шара жүйесі деп анықтама беруге болады. КҚҚЖ және инвестициялық ахуал өзара өте тығыз байланысты. КҚҚЖ инвестициялық ахуалды құрамдас бөлігі болып есептелінеді. Сонымен қатар оның жеке өз бетінше атқаратын қызметі бар, себебі инвестициялық ахуалды қайта қалыптасуына кері әсер етеді. Барлық елдер КҚҚЖ –ның тиімді жолын іздестіруде. ҚР-да соңғы кезге дейін ішкі жағдайдың әсерінен қалыптасқан, шетелдік инвесторлармен жұмысты және қабылдаудың үлгілі жүйесін жасауда айтарлықтай алға жылжу бар.

      Қазақстандық  КҚҚЖ – шетелдік капиталды, инвесторларды  әртүрлі жолмен қаупсіздендіруді тездетіп көбірек тартуға тырысты да, оның мөлшерінің экономикалық тиімділік  жағы ескерілмеді. Сайып келгенде КҚҚЖ мекемелерінің іс-әрекеттері қолайсыз жағдайларға соқтырды. Одан басқа өкімет өзінің мемлекеттік мүлікті сыртқа басқаруға беру келісімін және басқа да шешімдерін бірнеше рет өзгертуіне мәжбүр болды.

      КҚҚЖ  үлгілі құрылымының негізі төмендегідей бөліктерден құралады:

• шетелдік күрделі қаржы салуды сенімді құқықытық қамсызжандыру;
• валюта –несиелік және қаржылық тетігі бар, рыноктық реттеу әдісі;
• қауыпсызіздендіру және сақтандыру жүйесі;
• елдің экономикалық қаупсіздігін қамтамасыз ету механизмі;
• шетелдік алғашқы инвестицияларды жалпы ұлттық ыңғайлы жүйемен қамтамасыз ету.

Инвестициялық ахуалды бағалау келесідей факторларды  салыстыруға негізделген:

• елге капитал келуін, оның ішінде бірлескен кәсіпкерлікке байланысты заңдардың мазмұны;
• табиғи шикізат байлықтары мен оны бірлескен және шетел кәсіпорындарының пайдалану мүмкіндігі;
• өндірістін инфрақұрылымының даму дәрежесі;
• маманданған жұмысшы күшінің бар болуы;
• энергетикалық қамсыздануы мен энергетикалық қорлардың болуы;
• жергілікті нарық сыйымдылығы мен төлеуге қабілетті сұраныстың болуы;
• ішкі шаруашылық механизмінің сипаты, жергілікті тауар өндірушілерімен еркін нарықтық қатынастар мүмкіндігі;
• жергілікті валютаның тұрақты конверттеленуі, пайданы елден шетел валютасында алып кетуіне кепілдігі.

   Шетел инвесторлары үшін Қазақстан экономикасы бір қатар тартымды ерекшеліктерімен сипатталуда. Оның ішінде арзан жұмысшы күші, шетел кәсіпкерлері арасындағы әлсіз бәсеке мен жоғары дәрежелі саяси тұрақтылықты атауға болады.

         Бірақ әлемдік тәжірбие көрсеткеніндей, сырттан қарыз алу  саясаты таңдамалы және салмақты сипатта жүзеге асырылуын талап етеді. Ол инвестициялық белсенділікті ынталандыруға ғана емес, елдің экономикалық қаупсіздігін қамтамасыз етуі тиіс. Осыған байланысты мемлеект инвестициялық үрдісті қолда бар құралдары арқылы реттеу қажет.

         Тәуелсіздік алғанынан  бері республикамыз инвестициялық  саясатты жасақтауда бірнеше кезеңнен өтті.

         Алғашқыда қазақстандық заңдарда, шетелден инвестициялау мүмкіндігі бірлескен кәсіпорындарды құру формасы  белгіленген болатын. Келесі кезең 1994 жылы қабылданып, 1997 жылы өзгерістер енгізілген «Инвестициялар туралы заң» болды.

         Шетел инвестицияларының  анықтамасымен қатар бұл заңда  шетел инвестициялары бар кәсіпорындар құру тәртібі мен әрекетін реттеу мәселелерін қарастырған негіздер бар.