Инвестициялық саясаттағы мемлекеттік реттеу

     16) Өнімнің 1 теңгесіне кететін шығыны  көрсеткіші бойынша:

     Кәсіпорынды шығындар есебін жақсы білетін мамандар қарастырмайынша, кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын арттыру жолдары мүмкінге ие болмайды. «Атамекен» АҚ-да 2004 жылы өнімнің 1 теңгесіне 0,73 тг. болса 2005 жылы 0,84 тг. болып отыр. Бұл дегеніміз - әрбір теңгеге 2005 жылы 11 тиын артық жұмсауды көрсетеді.

     «Атамекен» АҚ-ның башылығының алға қойған міндеттері бойынша -  сырттан инвестиция тарту мәселесі алға шығуда. Инвестицияны кәсіпорынға тарту мәселесі бірнеше көрсеткіштер мен анықталады. Өнеркәсіптік кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын көрсететін тиімділіктің негізгі көрсеткіші ретінде шығындарды басқару стратегиясы инвестордың алғы шарттары болатыны анық.

     2.2 «Атамекен» АҚ-ның  қаржы экономикалық тұрғыдан  талдау жасау

 

     Нарық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржы-экономикалық талдау үлкен мәнге ие. Сондықтан қарастырып, талдап, зерттеп отырған кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау өте маңызды.

     Себебі  – бұл кәсіпорынның тәуелсіздігі, меншік иелерінің пайызы, жұмыскерлер  мен басқа да инвесторлардың алдында  өзінің өндірістік-қаржылық қызметінің толық түрде мағлұматтар, деректер беретін көздері болып сакналады.

     Кәсіпорынның  қаржы-экономикалық жағдайына көптеген факторлар әсер етеді. Оларды келесідей жіктеуге болады:

• ішкі және сыртқы ортаға байланысты;
• маңыздылығына қарай – басыңқы және басыңқы емес;
• қарапайым (жәй) және күрделі;
• тұрақты және уақытша;

     Кәсіпорындағы ішкі факторлар өзінің қызметіне  байланысты болады. Қаржылық – экономикалық талдау нәтижесі сондай-ақ сыртқы факторларға  да байланысты болатыны анық. Кәсіпорында  өндірілетін өнім және өндірістік технологиясымен тығыз байланысты. Кәсіпорынның қаржы-экономикалық тұрақтылығының маңызды факторы болып – активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ қаржылық стратегияның негізінде инвестиция тарту мәселесі болжап білу болып табылады.

     Инвестициялық тартымдылықтың маңызды факторларының бірі – кәсіпорындағы қаражат құрамы және құрылымы. Инвестициялық бағыт, оны ұйымдастыру мен басқару стратегиясы және қысқа мерзімді болжаулардың дұрыс таңдалынып алынуы.

     Кәсіпорынның  инвестициялық тартымдылығына қарыздық міндеттемелер нарығының үлкен әсер етуі мүмкін. Сондықтан да «Атамекен» АҚ-ның активтерінің қорлану көздерін талдау негізінде оларды бағалау қажет. Активтердің қорлану көздерін талдау кезінде меншікті және тартылған капиталдың көрсетілген көлемі белгіленіп, есеп беру кезеңіндегі олардың өзгеру себептері анықталып, оларға баға беріледі. Бұл кезде өз меншігіндегі капиталға назар аударылады, себебі өз қаражаттарының қоры болуы оның қаржылық тұрақтылығының бар екендігін көрсетеді.

     Тәуелсіздік коэффиценттің мәні – кәсіпорын сырттан тартылған қаржыдан қаншалықты тәуелсіз екендігін және өз қаражаттарын қаншалықты жұмсай алатынын көруге болады. Батыс экономистері тәуелсіздік коэфицентінің неғұрлым жоғары деңгейде болғаны дұрыс деп санайды. Себебі бұл қаржы көздрінің тұрақты құрылымын сақтау мүмкіндік береді. Ивесторлар, несие берушілер дәл осындай құрылымды бақылайды. Себебі, осы жағдайларды кәсіпорынның қоржындық пайын иемденуге болады деп есептейді.

     Тәуелсіздік коэффиценттін мешікті капиталды  барлық авансталған капиталдан бөлумен анықталады.

     К_{тәуелсіздік}  =М_к/Б_в                             

     К_{Т (2004 ж)}  = 127908 / 2882565 = 0,4

     К_{Т (2005 ж)}  = 1297247 / 4103471 =  0,3                                                     (8)

     Бұл деректерден, кәсіпорынның меншікті капиталының шоғырлануы 0,1 позицияға төмендегенін аңғартады. Дегенмен, кәсіпорын инвестиция тартуға мүмкіншілігі бар бар екенін көрсетеді.

     Жабдықтаушылар  мен сатып алушылар арасындағы келісім-шарттық  міндеттемелер қатаң сақталатын және кәсіпорынның атағына үлкен мән берілетін нарықтық экономкасы дамыған елдерде тәуелсіздік коэфицентіне жоғары талап қойылмайды. Мәселен, Ұлыбританияда оны 0,27 дейін темендетуге дейін болады.  

 

     4 кесте. «Атамекен» АҚ-ның капиталының құрамы және құрылымы. 

     Кәсіпорынның  қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын  келесі көрсеткіші тартылған капиталдың меншікті капиталға қатынасымен  анықталатын қарыз және меншікті капиталдың қатынасының коэфиценті:

     К_{қ / ш} = Т_к / М_к ;

     Т_к – тартылған капитал

     М_к – меншікті капитал

     К_{қ / ш 2004} = 1603484 / 1279081 = 1,2

     К_{қ / ш 2005} = 2806224 / 1297247 = 2,2                                                           (9)

     Бұл коэффиццент кәсіпорынның меншікті қаражаттарының әрбір теңгесіне қанша қарыз қаражаттарын тартқанын көрсетеді. Қарастырылып отырған кәсіпорында әрбір меншікті қаражатқа 2005 жылы 1 теңге 20 тиын келетін көрсетіп отыр. Демек, кәсіпорынға  қарық қаражаттарын пайдалануын жақсартуға көңіл бөлуі керек. Тәжірибеде К_{қ / ш} < 1 теңге . Егер оның мәні 1-ден асып кетсе, онда кәсіпорынға қаржылық тәуелсіздігі мен тұрақтылығына қауіп төнуі мүмкінділігі айтылдған, бірақ жауап әр уақытта бір жақты бола бермейді. Қарыз және меншікті капитал қатынасының коэффиценті салалық ерекшіліктерге, кәсіпорынның шарушылық қызметінің сипатына және айналым қаражаттарының айналу жылдамдылығына да байланысты болады. Материалдық айналым капиталының айналымдылығының жоғарғы көрсеткіштері және дебиторлық борыштардың одан да жоғары айналымдылығы кезінде коэффиценттің қауіпті мәні бірден де асып кетуі мүмкін, ол сонда да кәсіпорынның қаржылық дербестілігіне ешқандай әсерін тигізбейді.

     Келесі, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын  меншікті капиталдың тартылған капиталға қатынасын көрсететін қаржыландыру коэффиценті болып табылады.

     К_қ = М_к / Т_к ;

     М_к – меншікті капитал

     Т_к – тартылған капитал

     К_{қ 2004} = 1279081 / 1603484 = 0,8

     К_{қ 2005} = 1297247 / 2806224 = 0,5                                                            (10)

     Бұл коэффицент жоғары болған сайын, соғұрлым банктер мен инвесторлар қаржыландыруға сенімді кіріседі. Қаржыландыру коэффиценті   < 1 болатын жағдай (кәсіпорынның меншікті капитал бөлігі қарыз қаражаттармен  қалыптасқан) төлем қабілеттілігінің кауіпті жағдайға жеткендігін және несие алуды қиындататын көрсетеді. «Атамекен» АҚ-ның бұл көрсеткіші 2005 жылы 0,3 пунке төмендеген, сондықтан кәсіпорын басшылығы осы бағытта белсенді жұмыс жасау керекігі алға шығады.

       Әдетте кәсіпорындар кезеңдегі  және жылдық бухгалтерлік есеп беру көрсеткіштеріне талдау жүргізіп, өтімділік көрсеткіштеріне талдау жүргізеді. Баланс өтімділігін талдаудың мәні – активтегі өтімділік дәрежесі бойынша топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелер мен салыстыруда. Актив пен пассив баптары белгілі бір тәртіп пен топталады. Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына айналу жылдамдылығына байланысты кәсіпорын активтері келесідей топтарға бөлінеді: абсалютті өтімділік коэффиценті, аралық өтеу коэффиценті, ағымдағы өтімділік коэффиценті. «Атамекен» АҚ-ның өтімділігін талдау барысы:

     Абсалютті өтімділік коэффиценті.

     К_абс = ақша қаражаты / ағымдағы міндеттемелер

     К_{абс 2004} = 68957 / 689498 = 0,1

     К_{абс 2005} = 267971 / 1487298 = 0,18                                                           (11)

     Кәсіпорынның  абсалютті өтімділігі 2005 жылы 1,8 есе  өскен. Бұл мәннің ұсынылатын мәні 0,2 болғанымен, мөлшерін белгілеу көбіне дұрыс болмайды. Себебі әр кәсіпорын  банктегі шоттары мен кассадағы  ақша көлемін өз көз қарастарымен шектеледі.

     Аралық өтеу коэффиценті:

     К_{ар. өтеу} = ағымдағы активтер - ТМЗ / ағымдағы міндеттемелер

     К_{ар. өтеу 2004} = 620548 / 689498 = 0,89

     К_{ар. өтеу 2005} =1070854 / 1487298 = 0,72                                                      (12)

     Бұл мәннің төмендеуі “Атамекен” АҚ-ның ақша қаражаттарының түсуін қамтамасыз ететін дебиторлармен дұрыс жұмыс жасалмағандарын көрсетеді. Бұл өз кезегінде жеткізушілермен есептесуге көмектесетіні белгілі. Нәтижесінде аралық өтеу коэффиценті 0,16 пунктке төмендеп отыр. Кәсіпорын ағымдағы активтер мен ағымдағы пассивтердің арақатынасының тұрақтылығына үлкен мән беру қажет. Ағымдғы өтімділік коэффиценті:

     К_{ағымдылық} = ағымдағы активтер / ағымдағы міндеттемелер

     К_{ағымдылық 2004} = 1241096 / 689498 = 1,7

     К_{ағымдылық 2005} = 2825866 / 1487298 = 1,89                                              (13)

     Бұл көрсеткіштердің ұсынылатын мәні 2 ≥ 1 болғандықтан, 2-ден асуы кәсіпорынның өз қаржы-қаражаттарын  тиімсіз пайдаланылатын көрсетеді /!/. Тауарлы – материалдық  запастарының үлесі жоғары кәсіпорын  ТМЗ-ның есептік құны ағымдағы құнмен қаншалықты алшақтайтынын есептеу қажет. Ол дегеніміз кәсіпорында тауарды-материалдық запастар қандай әдістермен бағаланатынын анықтау. «Атамекен» АҚ-ның тауарлы-материалдық запастарды ЛИФО әдісімен, яғни кезең аяғында соңғы сатып алу бағасымен есептелуі мүмкін.

     2.3 Кәсіпорынның инвестициялық  тартымдылығын бағалау

 

     Кәсіпорынның  инвестициялық тартымдылығының  жауапты кезеңі инвестициялық жобаны экономикалық негіздеу болып табылады. Нарық экономика жүйесінде қызмет ететін субъектілердің ерекшілігі олардың мақсаттарының айырмашылығынан көрінеді. Жобаның қаржылық негіздеушісі белгілі бір табыстылық мөлшерімен оның қатысушыларын қанағаттандыру негізінде анықталады. Инвестициялық жобаның тиімділігін негіздеуде ең жоғары табыстылық, ең төменгі еңбек шығындары, өтелу уақыты, залалсыздық, өнім сапасы, нарықтағы үлесі сияқты тағы да басқа көрсеткіштер болуы мүмкін. Жобаны іске асыруда шығындарды дұрыс есептеу өте маңызжы сондай-ақ инфляция мен тәуекелділікті мөлшерін жіте бақылау алға шығады.

     Ұзақ  мерзімдегі инвестиция салуда өнімнің  өміршеңділігі есепке алынады. Дүние  жүзінде инвестициялық жобалар  оң сипаты болса да қоғам үшін экономикалық және әлеуметтік әсері болуы қажет. Тиімділігін бағалауда көбіне өтелу  мерзімін қамтамасыз етуде табыс  және инвестициялық рентабельділігі қарастырылады.

     «Атамекен»  АҚ-ның қаржы көрсеткіштерінің құрамына:

• құрылыс алаңын дайындау, жобалық-зерттеу және жобалық-конструкторлық жұмыстар, технологиялық құрал-жабдықтар алу оны монтаждау сияқты бір кезеңдік шығындары;
• жобаны іске асыру кезеңіндегі ақша қаражаттарының түсу көлемі мен мерзімдері енген;
• негізгі эклномикалық көрсеткіштер;
• инвестициялық шығындар және қаржыландырудың жоспары;
• өндіру мен өткізудің бағдарламасы;
• жабдықтардың күтілуі мен жөнделуі;
• әкімшілік және үстеме шығындар;
• айналым капиталдың қажеттілігі;
• амортизациялық аударымдар;
• ақша қаражаттарының қозғалысы;

     «Атамекен»  АҚ-ның қызметкерлері кеңсе жиһаз  шығарудағы қызметінен жаңа өнім түрін  өндіруді ұйғарды. Осы мақсатта 50000 мың теңге көлемінде жаңа технология жемісін Италиядан сатып алуды қарастырған. Осы жоба бойынша банктер 2 жылға 25 пайыздық мөлшерде, үш жылы 18,4, төрт жылы 12,6, бесінші жылы 6,2 мөлшерінде кредит алу қажет. Сонымен бірге айналым капиталын 10000 мың тенгеге  өсіру керек. Бірінші жылы жұмысшылардың еңбең ақысы 20000 мың теңгеге қарастырылса, ол келесі жылдарға 100 мың теңгеге көтеріледі. Жаңа өнімді өндіруге қажетті материалды сатып алу құны бірінші жылы 2500мың теңге, ол келесі жылдарда шығындар жылында 2500 мың теңгеге өсіп отырады. Сондай-ақ басқа да шығында жылына 1000 мың теңге көлемінде болатыны қарастырылды. 5 - кестеден кәсіпорынның инвестицияны динамикалық бағалау әдістері келтірілген. Инвестициялаудың сомасын банкке қайтару екінші жылдан бірдей үлесте қайтару көзделген. Кәсіпорынның табыс салығы 30 пайызында есептелінген.