Инвестициялық жоба

КІРІСПЕ

1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖОБАЛАУДЫҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

1.1 Жоба, жобаның өмірлік циклі және инвестициялық жобалардың түрлері

1.2 Инвестициялық жобаларды талдаудың жалпы кезектілігі

2. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚАЖЕТТІЛІКТЕР

2.1 Жобаның инвестициялық қажеттіліктері және оларды қаржыландыру көздері

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1.             Инвестициялық жобалаудың негізгі теориялық аспектілері

1.1.           Жоба, жобаның өмірлік циклі және инвестициялық жобалардың түрлері

Нақты инвестицияның едәуір бөлігі инвестициялық жобалар формасында жүзеге асырылады. Халықаралық тәжірибиеде компанияның даму жоспары арнайы рәсімделген бизнес-жоспар түрінде ұсынылады. Бұл компанияның даму жобасының құрылымдық бейнесін көрсетеді. Егер жоба инвестиция тартумен байланысты болса, онда ол "инвестициялық жоба" деп аталады. Компанияның қандай да бір жаңа жобасы жаңа инвестицияларды тартумен байланысты болып келеді. Тиімді инвестициялық жобаларды жүзеге асыру компанияға дағдарыс жағдайынан шығуға мүмкіндік береді. Кейінгі кезде банктік қызмет бағытының арасынан инвестициялық жобаларды қаржыландырумен байланысты жобалық қаржыландыру және инвестициялық несиелендіру түрлері кең таралып отыр.

В.Д. Шпироның кітабында жоба ұғымы–физикалық (нақты) объектілерді, техникалық процестерді, олар үшін техникалық және ұйымдастырушылық құжаттарды дайындау және жүзеге асыруда құрылатын немесе модернизацияланатын, материалдық, қаржылық, еңбек және басқа да ресурстар, сондай-ақ басқарушылық шешімдерді және олардың орындалу шараларын біріктіретін мақсаттар шеңберінде қалыптасқан жүйені түсіндіреді.

Димпломдық жұмысқа орай инвестициялық жоба –мақсаттарға жетуді (қойылған нәтижелерді алу) қамтамасыз ететін қандай да бір әрекеттер кешенін жүзеге асыруды жорамалдайтын іс, қызмет, шара.

Жобалық талдаудың мазмұны ол қойылған мақсаттарға бекітілген бюджет кезінде және шектелген уақыт кезеңі ішінде табысқа қол жеткізуге арналған өзара байланысты шаралар кешені. Бизнес-жобаларды іске асыру бүгінгі ақша қаражаттарынан бас тарту арқылы болашақта табыс алумен байланысты. Әдетте, инвестициялық жобаларды тактикалық және стратегиялық деп бөлу қарастырылған. Соңғы жағдайда, көбінесе меншік формасының өзгерісін (арендалық кәсіпорын, акционерлік қоғам, жеке кәсіпорын, бірлескен кәсіпорын және т.б. түрінде құру) немесе өндіріс сипатының түбегейлі өзгерісін (жаңа өнім шығару, толық автоматтандырылған өндіріске өту, жаңа өндіріс құралдарын жасау, техникалық жабдықтарды немесе процестерді жетілдіру және т.б.) қарастыратын жобалар жатқызылады. Ал тактикалық жобалар шығарылатын өнім көлемінің өзгеруімен, өнім сапасының жоғарылауымен, қондырғылардың модернизациясымен байланысты.

Отандық тәжірибиеде жоба жаңа ұғым болып есептеледі. Оның өткен кезеңдегі ерекшелігінің мазмұны онда компания дамуының негізгі бағыттары компанияға қатысты жоғарыда тұрған экономика саласын басқару деңгейінде анықталған болатын. Жаңа экономикалық жағдайларда компания оның меншік иелері және басқарудың жоғары құрамы барлық стратегиялық және тактикалық мәселелерді өздігімен шеше алатын және болашақтағы өз өміріне өзі алаңдаушылық білдіруі тиіс. Мұндай инвестициялық жобалау саласындағы қызмет арнайы түрде ұйымдастырылуы қажет.

Инвестициялық жобаның өмірлік циклі.

Әрбір инвестициялық жоба оның  пайда болу уақытынан аяқталу немесе жойылу уақытына дейін жобаның өмірлік циклі деп аталатын белгілі – бір этаптардан өтеді.

Жобаның өмірлік циклі – жоба бойынша жұмыстарды қаржыландыру мәселелерін зерттеу және сәйкес шешімдерді қабылдау үшін бастапқы түсінік болып табылады. Жобаны жүзеге асырудың соңы болып:

      объектілерді іске қосу, оларды эксплуатациялауды бастау және жобаны жүзеге асырудың нәтижелерін пайдалану;

      жобаны орындаған қызметкерлерді басқа жұмысқа аудару;

      жобаны жүзеге асыру нәтижесінде қойылған талаптарға жету;

      жобаны қаржыландыруды тоқтату;

      бастапқы жобада қарастырылмаған күрделі өзгерістерді жобаға енгізу бойынша жұмыстарды бастау;

      эксплуатациядан жоба объектілерін шығару болып табылады.

Әдетте, жобаны жүзеге асырудың басталу кезі мен оның жойылу кезі ресми құжаттармен рәсімделеді. Ақшалай қаражаттардың келіп түсуі мен олардың жұмсалуын салыстыру - таза ақша ағымын анықтауға мүмкіндік береді. Инвестициялық жобаны жүзеге асырудың бірінші этапы таза ақша ағымының теріс мөлшерімен сипатталады (ақша қаражаттарын инвестициялау орындалады), бұдан кейін, жоба бойынша табыстардың өсуі оның оң мөлшерін көрсете бастайды. Жобаның өмірлік циклінің уақыттағы ұзақтылығы – бұл болашақтағы шығындар мен табыстардың мөлшері (құны) бүгінгі көз-қараспен салыстырғанда (яғни жобаларды инвестициялау туралы шешім қабылдау мезетінен бастап) әркелкілігін білдіреді.

Инвестициялық жобаның өмірлік циклі 3 негізгі стадияға бөлінуі мүмкін: инвестиция алдындағы, инвестициялық және эксплуатациялық. 

Бастапқы, яғни инвестиция алдындағы стадия әдетте, инвестиция алдындағы зерттеулер мен жобалы – сметалық құжаттаманы әзірлеу, жобаны жоспарлау және құрылысқа дайындау жұмыстары болып бөлінеді. Инвестиция алдыңдағы стадияны өткізу барысында келесі 3 фазаны бөліп көрсетеді:

1.      жобаның инвестициялық мүмкіншігін зерделеу;

2.      жоба алдындағы зерттеулер;

3.      инвестициялық жобаның орындалатындығын бағалау.

Әлемдік банк әдістемесіне сәйкес инвестициялық жобаның өмірлік циклі стадияларының кезектілігі төмендегі сызбада көрсетілген.[1]

1-сурет         Жобаның өмірлік циклі

Инвестиция алдыңдағы зерттеу деңгейлері арасындағы айырмашылық шартты және әр деңгейді жасау тереңдігі жоба күрделілігіне, уақытша шектеулерге, әлеуетті инвестор талабына және басқа да көптеген факторларға тәуелді. Сондай-ақ, жоба алдыңдағы зерттеулерді жүргізу құны да әртүрлі және ол ірі жобалар үшін 0,8 %-дан шағын көлемдегі инвестициялар салынатын жобалар үшін 5  %-ға дейін түрленеді.

Инвестициялық (құрылыстық) стадияға:

      сауданы жүргізу және келісім-шарттарды жасау, сатып алу мен жеткізуді, дайындық жұмыстарын ұйымдастыру;

   құрылыс-монтаждық жұмыстар;

   жобаның құрылыстық фазасын аяқтау кіреді.

Эксплуатациялық стадия өзіне эксплуатацияны, жөндеуді, өндіріс дамуын және жобаны жабуды біріктіреді. Стадияаның жобаны жүзеге асыру процесін бөлуде әмбебап тәсілдемесі жоқ, тәжірибиеде ол әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, Әлемдік банктің анықтамасы бойынша инвестициялық жобаның өмірлік циклі келесідей этаптардан тұрады: анықтама (идентификация), әзірлеу, экспертиза, қаржылық қамтамасыз ету, жобаны жүзеге асыру, жобаны эксплуатациялау және қорытынды баға.

Осы аталған этаптар келесідей мәнге ие:

Анықтама – мұнда экономикалық даму мақсаттары қалыптасады, жобаның міндеттері анықталады, жобаның бастапқы техника-экономикалық негіздемесі (ТЭН) дайындалады, осы мақсатта жобаның идеялары жасалады, оның эскиздік бастапқы өңдеуі жүргізіледі, оның орындалуын талдау, альтернативті жобалар қарастырылады. Жұмыстар аяқталғаннан кейін болашақ кредитор және қарызгер бірлескен есеп (резюме) жасасады.

Әзірлеу – жобаның техникалық, экономикалық, институционалдық, қаржылық аспектілерін, оның жүзеге асырылу тәсілдемесі тұрғысынан зерделеу. Техника – экономикалық негізде құрылады. Жұмысты қарызгер немесе арнайы жалдаған агенттік жүргізеді.

Экспертиза – бұл инвестициялық жобаның барлық аспектілерін детальді түрде зерделеу, яғни, оның коммерциялық өмірқабілеттілігі, технологиялық прогрессивтілігі, қаржылық нәтижелері, экологиялық зардаптары, халықшаруашылық эффектісі, әлеуметтік және мәдени икемділік және т.б. Мұндай талдау не арнайы агенттікпен, не кредитор мен қарызгердің бірлесуімен жүргізіледі. Сонымен қатар, жобамен байланысты барлық табыстар мен шығындар талданады, яғни техникалық жоспар және оның аяқталу дәрежесі, табиғи және әлеуметтік ортаға әсері, коммерциялық (нарықтық) перспективалары, жобаның мемлекет үшін экономикалық зардаптары, жобаның қаржылық жағдайлары және т.б.

Қаржылық қамтамасыз ету – бұл инвестицияларды іздеу, кредитор және қарызгер арасында кездесулерді өткізу, қаржыландыру және несиелендіру шарттарын жасау, несиені бекіту, құжаттарға қол қою, осыдан кейін жобаға несие беру орындалады.

Жобаны жүзеге асыру – тапсырыстарды сатып алу және орналастыру, қондырғыларды монтаждау, мониторинг, эксплуатацияға өткізу.

Эксплуатация – жобалық қызметті жүргізу, іс – шараларды бақылау мен жобаны басқару.

Қорытынды баға – жоба орындалғаннан кейін, біраз уақыт өткен соң жүргізіледі және ретроспективалық талдау мақсаттарына қызмет етеді.

Қазақстандық жағдай үшін ҚР-ның қазіргі нормативтік құжаттарына орай қолданылатын дәстүрлі инвестициялық жобаның өмірлік циклінің сызбасы 4 фазадан тұрады:

1.      концепция  (1 – 5 %)

2.      жоспарлау және әзірлеу  (9 – 15 %)

3.      орындау  (65 – 80 %)

4.      аяқтау  (10 – 15 %)

Инвестициялық жобаның өмірлік циклі инвестициялық және кәсіпкерлік тәуекелмен сипатталады. Сонымен қатар, инвестициялық жобаны қаржыландырумен байланысты тәуекел типтерін уақытына қарай – дайындау стадиясының тәуекеліне, жобаны құру тәуекеліне, эксплуатацияға объектілерді енгізу тәуекеліне, объектілерді функционалдау тәуекеліне бөлуге болады. Жобаны іске асырудың алғашқы үш стадиясына жалпы инвестициялық тәуекелдің құрамдас бөлігі болып табылатын жалпы және өзіндік тәуекел типтері мен түрлері тән. Сонымен бірге, жобаны орындаудың барлық стадияларында жалпыэкономикалық, саяси - әлеуметтік, техникалық, коммерциялық сипаттағы тәуекелдер мен факторлар орын алып отырады. Төртінші стадияда нарыққа тауарлар мен қызметтерді енгізу, нарық сиымдылығының өсуі, жетілуі және тауарлар мен қызметтерге сұраныстың төмендеу кезеңдерін қосатын кәсіпкерлік қызметпен байланысты инвестициялық тәуекелдер пайда болады.  

Инвестициялық жобалардың түрлері.

Жобалық талдау тәжірибиесі жобаларды жасау мен типтік жобаларды тізбелеуге мүмкіндік береді. Шетелдік тәжірибиеде кездесетін инвестициялық жобаның негізгі типтері келесілерге сүйенеді:

1.                  Ескірген қондырғыны ауыстыру – бұл қолданыстағы бизнесті өзгермейтін ауқымдарда жалғастырудың табиғи процесі. Әдетте, мұндай жобалар шешімді қабылдау мен негіздеуде өте ұзақ және күрделі процедураларды қажет етпейді. Көпальтернативтілік, егер осы сияқты қондырғының бірнеше түрі болған кезде және олардың біреуінің артықшылығын негіздеу қажет болған жағдайда пайда болуы мүмкін.

2.                  Ағымдағы өндірістік шығындарды төмендету мақсатында қондырғыны ауыстыру. Мұндай жобалардың мақсаты жұмыс істеп тұрған, бірақ кейінгі кезде салыстырмалы түрде моральдық тозуға ұшырап отырған шамалы тиімді қондырғының орнына неғұрлым жетік қондырғыны пайдалану болып табылады. Жобалардың бұл типі әр жекелеген жобаның пайдалылығын өте детальді түрде талдауды ұйғарады, өйткені техникалық жағынан неғұрлым жетік қондырғы қаржылық тұрғыдан әлі де айтарлықтай тиімді емес.

3.                  Өнім шығаруды ұлғайту және қызмет көрсету нарығын кеңейту. Жобалардың бұл типі әдетте, компания басқаруының жоғарғы деңгейінде қабылданатын өте жауапты шешімді талап етеді. Нарық тапшылығын тиянақты негіздемеде кеңейтумен байланысты жобаның коммерциялық орындалуын, сондай-ақ жүзеге асыру көлемін ұлғайту тиісті пайда өсіміне әкелетіндігін анықтай отырып, жобаның қаржылық тиімділігін мұқият талдауды қажет етеді.

4.                  Жаңа өнімдерді шығару мақсатында компанияны кеңейту. Осы тип жаңа стратегиялық шешімдердің нәтижесінде пайда болады және бизнес мазмұнының өзгеруіне әсер етуі мүмкін. Талдаудың барлық стадиялары жобаның осы типі үшін бірыңғай дәрежеде маңызды. Әсіресе, айтарлықтай жәйт, егер де жобаның осы типінде жіберілген қате болса, онда ол компания үшін айтарлықтай өкінішті зардаптарға әкеледі.

5.                  Экологиялық ауыртпалығы бар жобалар. Инвестициялық жобалау барысында экологиялық талдау, қажетті элемент болып табылады. Экологиялық ауыртпалығы бар жобалар өз табиғатында әрқашанда қоршаған ортаны ластаумен байланысты, сондықтан талдаудың бұл типі сынамалы болып келеді. Қаржылық критерилер санымен негізгі дилеманы міндетті түрде шешуді және негіздеуді қажеттейді, яғни жобаның қай нұсқауларына сүйену керек: (1) капитал шығындарын ұлғайта отырып, неғұрлым жетік және қымбат қондырғыны пайдалану немесе (2) шамалы қымбат қондырғыны иелену және ағымдағы шығындарды көбейту.

6.                  Жауапкершілік тұрғыдан шешім қабылдауда мағынасы өте маңызды емес жобалардың басқа да типтері. Мұндай типтегі жобаларға жаңа офис салу, жаңа көлік сатып алу және т.б. жатады.