Инвестициялық жоба

Дүниежүзілік тәжірибиеде инвестициялық жобаларды келесідей тәртіппен жіктейді:

      масштабы (ауқымы);

      жүзеге асыру мерзімі;

      орындау сапасы;

      пайдаланылатын ресурстардың шектеулігі;

      жүзеге асыру орны мен шарты.

Масштабы бойынша оны - шағын жоба және мегажоба деп бөледі.

Шағын жоба – масштабы бойынша үлкен емес, қарапайым және көлемдерімен шектеулі. Мысал ретінде тәжірибиелі - өнеркәсіптік қондырғыларды (опытно-промышленные установки) құру, кіші-гірім ғимараттар, шағын қуатты кәсіпорын салу, қолданыстағы өндірісті модернизациялау, нақты маусымға арналған киімдер жасау және т.б. келтіруге болады.

Мегажобалар – бұл ресурстармен жүзеге асырылуға бөлінген және уақыты мен орындалуға жіберілген жалпы мақсатқа біріккен көптеген өзара байланысты жобаларды құрайтын мақсатты бағдарламалар. Олар – халықаралық (Әзірбайджан – Чеченстан – Новороссиск мұнай құбыр желісін салу), мемлекеттік (Алматы және Астана қалалары арасында тасжол салу), ұлттық (Хромтау – Алтынсарина теміржол тармағын салу), аймақтық (Жамбыл облысындағы Амангелді газ кенішін жетілдіру), салааралық (көкеністерді өсіру холдингін құру және оларды одан кейін консервтік заводтарда қайта өндеу), салалық (құс фермасын салу) болуы мүмкін.[1]

Жүзеге асыру мерзімі бойынша, әсіресе, қысқамерзімді және басқаларын бөліп көрсетуге болады. Әдетте, қысқамерзімді жобалар әртүрлі сипаттағы жаңалықтарды өндіру, бәсекелестік жаңалықтарды зерттеу және өнім шығару үшін тәжірибиелі қондырғыларды құру, әрқилы авариялардан, табиғи апаттардан немесе адамдарды құтқару бойынша әрекеттерден кейінгі жөндеу жұмыстарын жүргізу барысында орындалады. Мұндай объектілердің құны тапсырыс беруші және жобаны орындаушы қалыпты уақыт режимінде орындайтын осы секілді жобалар құнынан әлде қайда жоғары болады.

Жобаның сапасы бойынша дефектілік емес деп аталатын және басқа да жобаларды қарастыруға болады. Дефектілік емес жобада басымды фактор болып оның сапасының жоғарлылығы болып табылады. Мысалы, мұндай жобаларға атом электростанциясын немесе ғарыштық ракетаны құру, ғарышкерлердің басқа ғаламшарға ұшуы, эпидемиялық ауруға қарсы вакцина жасауды жатқызуға болады.

Ресурстардың шектеулілік дәрежесіне қарай жобаларды – алдын-ала ресурстар бойынша шектеулер қойылмайтын (мысалы, стратегиялық сипаттағы жобалар), кейбір ресурстар бойынша шектеулер қойылатын (жобаны орындау мерзімі барысында), көптеген ресурстар бойынша шектеулер қойылатын (жобаның құны, уақыты, оның еңбексиымдылығы және т.б.) деп бөледі. Сондай-ақ, тәжірибиеде бір өндірістік фирма үшін әртүрлі мердігерлермен орындалатын бірнеше өзара байланысты жобаларды жатқызуға болатын мультижобаларды және фирманың бір жобалық командасы шеңберіндегі жекелеген жобаларды орындауды білдіретін моножобаларды да кездестіруге болады.

Сонымен қатар, айырықша күрделілігімен және құнымен ерекшеленетін халықаралық жобаларды айтуға болады. Олар сол мемлекеттерге арналып жасаллады және сол елдердің экономикасы мен саясатында маңызды роль атқарады. Оларды жүзеге асыру үшін екі немесе одан да көп партнерларды қосатын бірлескен компаниялар құрылады. Әртүрлі белгілері бойынша қарастырылған жобалар классификациясы әр жағдайда инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау міндеттерін нақты және толық шешуге мүмкіндік береді.

1.2 .  Инвестициялық жобаларды талдаудың жалпы кезектілігі

Жобаның көп түрлілігіне қарамастан оларды талдау, әдетте жобаның орындалуын коммерциялық, техникалық, қаржылық, экономикалық және институционалдық бағалауда арнайы бөлімдерді қамтитын жалпы сызбаға сүйенеді. Стратегиялық білікті инвестордың көз-қарасы тұрғысынан жоба тәуекелді талдаумен аяқталуы керек. Төмендегі сызбада жобаны талдаудың жалпы кезектілігі көрсетілген.[1] Айта кететін жайт, жобада қолданылатын "Жоба қабылданбайды" бөлімі шартты сипатта болады. Жоба шынымен де өзінің бастапқы түрінде қабылданбауы тиіс. Сонымен қатар, мысалы жоба, оның техникалық орындалмаушылық себебінен түр өзгертуі мүмкін.

2-сурет          Жобаны талдаудың жалпы кезектілігі

Жобаның коммерциялық (маркетингтік) орындалуын талдау.

Маркетингтік талдаудың мәні қарапайым 2 сұраққа жауап беруден тұрады:

Біз жобаны жүзеге асырудың нәтижесі болып табылатын өнімді сата аламыз ба?

Біз бұдан инвестициялық жобаны растайтын пайданың жеткілікті көлемін ала аламыз ба?

Толық маркетинг келесі 4 бөліктен тұрады:

1.          нарықты талдау

2.          бәсекелестік ортаны талдау

3.          өнімнің маркетингтік жоспарын әзірлеу

4.          алдынғы бөлімдер үшін пайдаланылатын нақты ақпараттармен қамтамасыз ету.

Нарықты зерттеудің мақсаты – тұтынушылық сұраныстарды табу, маркетинг бойынша шешімді қабылдау сапасын жақсарту және процесті жеделдету үшін нарық сегменттерін және сатып алу процесін анықтау. Сұраныс пен өткізуді талдау барысында мынадай негізгі сұрақтар қарастырылуы мүмкін:

      потенциалды сатып алушы кім болып табылады ?

      өнімді сатып алу себептері ?

      сатып алу қалай жүргізіледі ?

Қандай ақпарат қажет және оны қалай жинауға болады?

Нарықты құрылымдық зерттеуді алдымен бәсекелестерді, мемлекеттік немесе жеке компанияларды, жергілікті, ұлттық немесе халықаралық компанияларды, дәстүрлі немесе жаңа, маркіленген немесе маркіленбеген өнімдерді анықтаудан бастау керек. Сондай-ақ нарыққа жаңа қатысушылардың кіру мүмкіндігі мен мағынасын, тауар ауыстырушылар жағынан бәсекелестікті бағалау қажет. Жауапты міндетті түрде талап ететін басты сұрақтарға тоқталатын болсақ, олар:

-         осы тауар нарығының құрылымдық мазмұны қандай?

-         сол саладағы бәсекенің негізі?

-         институционалдық шектеулер бәсекелік ортаға қалай әсер етеді?

Коммерциялық талдау процесінде көптеген талдаулар жиынтығын пайдалану өте маңызды. Олар компанияның өзі үшін де, стратегиялық инвестор үшін де неғұрлым сенімді.

Маркетингтік жоспар жобаның құрамдас бөлігі болуы керек. Оны жасау кезіңде маркетолог келесідей сұрақтарға жауап беруі тиіс:

-         өнім қаншалықты жақсы әзірленген ?

-         баға белгілеу стратегиясы дұрыс анықталған ба?

-         тауарды нарыққа жылжыту стратегиясы дұрыс айқындалған ба?

-         өткізу жүйесі сатушы мен сатып алушының тиімді байланысын қамтамысыз ете ме?

-         маркетингтік қоспа элементтері біртұтас жұмыс атқаратын маркетингтік жоспарға біріктірілген бе?

Қорыта келсек, маркетингтік бөлім жобаларды талдау барысында анықтаушы мәнге ие, өйткені жобаның өмір қабілеттілігін бағалауда қажетті нарықтық ақпараттарды алуға мүмкіндік береді.

Техникалық талдау.

Инвестициялық жобаны техникалық талдаудың міндеттері:

      жобаның мақсаттарына қарай неғұрлым жақын келетін технологияларды анықтау;

      жергілікті жағдайларды талдау, соның ішінде шикізат, энергия, жұмыс күшіне қол жеткізу мүмкіншілігі және құны;

      жобаны жоспарлау мен орындаудың потенциалды мүмкіншіліктердің барлығын тексеру.

Әдетте, техникалық талдау өзге мамандарды тарту ықтималдылығымен не компанияның өз эксперттер тобымен жүргізіледі. Техникалық талдаудың стандартты процедурасы жеке меншігіндегі қолданыстағы технологияларды талдаудан басталады. Сонымен бірге, келесі критерилермен санасу қажет: (1) технология өзін жақсы көрсете білуі, яғни стандартты болуы керек; (2) технология импорттық қондырғы мен шикізатқа бағдарланбауы қажет. Егер, өз технологияңды пайдалану мүмкін болмаса, онда шетел технологиясы мен қондырғысын тарту мүмкіншіліктеріне талдау жүргізіледі. Оларға:

1)     шетел фирмасымен бірлескен компания – аздап инвестициялау және барлық технологиялармен толық қамтамасыз ету;

2)     технологиялық Ноу – Хау-ды жүзеге асыратын қондырғыны сатып алу;

3)     "turn – key" – қондырғыны сатып алу, завод салу, технологиялық процесті жүргізу;

4)     "product – in – hand" – "turn – key" қосу қызметкерлерді компанияға қажетті дайын өнім өндіргенше оқыту;

5)     өндіріске лицензия сатып алу;

6)     шетел технологтары тарапынан технологиялық көмек.

Технологияларды таңдау тәртібі кейбір альтернативті технологияларды кешенді талдау және қандай да бір белгілі критерий негізінде тиімді вариантты таңдап алуды қарастырады. Альтернативті технологиялар арасынан біреуін таңдап алудың басты факторлары технологияны пайдаланудың келесідей аспектілерін талдауға жүгінеді:

      таңдап алынған технологиялардың қазіргі пайдаланудағы ұқсас масштабтары (нақты нарық үшін масштабтар өте үлкен болуы мүмкін);

      шикізатты алу мүмкіншілігі (потенциалды жабдықтаушылар қанша, олардың өндірістік қуаты қандай, шикізат сапасы, шикізатты басқа да тұтынушылардың саны қанша, шикізат құны, жеткізу әдісі мен құны, қоршаған ортаға қатысты тәуекел);

      коммуналдық қызметтер және коммуникациялар;

      технологияны сататын ұйымның оған потенті немесе лицензиясы бар екендігіне сенімді болу;

      ең болмағанда технологияларды сатушымен өндірісті бастапқы шығарып салу және қолдау;

      технологиялардың жергілікті жағдайларға (температура, ылғалдылық және т.б.) икемділігі;

        толық өндірушілікке сәйкес келетін тұрақты жағдай үшін іске асыру факторы (жоба шарттары бойынша номиналды қуатынан проценттер);

      қауіпсіздік және экология ;

      капитал және өндірістік шығындар.

Қаржылық талдау.

Инвестициялық жобаның қаржы бөлімінің жалпы схемасы жай кезектілікке сүйенеді:

1.                       компанияның өткен үш (немесе бес) жыл ішінде атқарған жұмыстары негізінде қаржылық жағдайын талдау;

2.                       инвестициялық жобаны дайындау мерзімінде компанияның қаржылық жағдайын талдау;

3.                       өнімнің негізгі түрлерін өндіру шығынсыздығын талдау;

4.                       инвестициялық жобаны жүзеге асыру процесінде табысты және ақша ағымын болжау;

5.                       инвестициялық жобаның тиімділігін бағалау.

Компанияның өткен мерзімдегі жұмыстарын және оның ағымдағы жағдайын қаржылық талдау, әдетте, компанияның өтімділігін, несиеқабілеттілігін, табыстылығын бейнелейтін негізгі қаржылық коэффициенттер есебі мен интерпретациясына және оның менеджментінің тиімділігіне жүгінеді. Шығынсыздықты талдау – ол өнімнің негізгі түрлерін дайындау мен сатудың өзіндік құнының және барлық шығындарды өзгермеліге (өндіру және сату көлемінің өзгеруімен өзгеретіндер) және тұрақтыға (өндіріс көлемінің өзгеруі барысында өзгермей қалатындар) бөлудің құрылымын талдау бойынша жүйелі жұмысты көрсетеді. Шығынсыздықты талдаудың негізгі мақсаты – шығынсыздық нүктесін анықтау, яғни табыстың нольдік мәніне сәйкес келетін тауарды сату көлемі. Шығынсыздықты талдаудың маңыздылығы шығынсыздық нүктесімен инвестициялық жобаны жүзеге асыру процесінде нақты немесе жоспарлы түсімді салыстыруды және одан кейінгі компанияның табыстылық қызметінің беріктігін бағалауды білдіреді. Шығынсыздықты талдауды келесі бөлімде толық қарастырамын. Жобаның қаржылық талдауының неғұрлым жауапты бөлігі болып оның сол инвестициялық бөлігі саналады. Оған:

      жоба бойынша компанияның инвестициялық қажеттілігін анықтау;

      инвестициялық қажеттіліктерді қаржыландыру көздерін бекіту;

      инвестициялық жобаны жүзеге асыру үшін тартылған капитал құнын бағалау;

      жобаны жүзеге асыру есебінен түсетін табысты және ақша ағымдарын болжау;

      жобаның тиімділік көрсеткіштерін бағалау.

Экономикалық талдау.

Қаржылық талдаудың негізгі сұрағы: жоба компания иелерінің байлығын ұлғайта ала ма? Ал экономикалық талдау – жобаның мемлекет (ұлт) байлығын ұлғайтуға әсерін бағалаудан тұрады. Бірақ экономикалық талдау мемлекеттік мәнге ие болғандықтан бұл талдауды қарастырмаймын.

Институционалдық талдау.

Институционалдық талдаудың ұйымдастырушылық, құқықтық, саяси және әкімшілік жағдайларын ескере отырып инвестициялық жобаның қолайлы орындалуын бағалайды. Инвестициялық жобаның бұл бөлімі сандық және қаржылық болып табылмайды. Оның басты міндеті – инвестициялық жобамен байланысты жүретін ішкі және сыртқы факторлар жиынтығын бағалау. Әдетте, ішкі факторларды бағалау келесі тәртіппен орындалады:

1.        Өндірістік менеджменттің мүмкіншіліктерін талдау. Бізге белгілі, нашар менеджмент – ол өте жақсы деген жобаны да құлату жағдайына себеп бола алады. Компанияның өндірістік менеджментін талдауда келесідей мәселелерге сүйену керек:

      компания менеджментінің тәжірибиесі мен квалификациясы;