Инвестициялық жоба

      олардың жоба шеңберіндегі мотивациясы (мысалы, табыстан үлес);

      менеджерлердің жоба мақсаттарымен және жобаның негізгі этикалық және мәдени құндылықтарымен сиымдылығы.

2.                       Еңбек ресурстарын талдау. Жобаны жүзеге асыру үшін еңбек ресурстарын тартуды жоспарлау жобада қолданылатын технологияларға сай келуі тиіс. Бұл сұрақ компания үшін шетелдік немесе отандық жаңа үлгідегі технологияларды пайдалану жағдайында өзекті мәселе бола бастайды. Кейде мынадай мәселе қалыптасуы мүмкін, компаниядағы өндіріс мәдениеті дайындалатын жобаға сәйкес келмеуі, бұл кезде жұмысшыларды не оқыту, не жаңа қызметкерлерді жалдау қажет.

3.                       Ұйымдастырушылық құрылымды талдау. Инвестициялық жобаның осы тарауы өте қиын болып табылады, өйткені бұл мәселеде қазақстандық компаниялардың іс жүзінде тәжірибиесі жоқтың қасы. Қомпанияда қабылданған ұйымдастырушылық құрылым жобаның дамуына кедергі болмауы керек. Сондай-ақ компанияда шешім қабылдау процесі қалай жүргізіліп жатқанын және оларды атқару жауапкершілігін бөлу қалай орындалып жатқанын міндетті түрде талдануы тиіс. Әзірленіп жатқан инвестициялық жобаның жүзеге асырылуын басқаруда компания бойынша басқарудың иерархиялық құрылымынан матрицалыққа өтуде жекелеген басқарушылық құрылымды бөліп көрсетуге болады.

Сыртқы факторларды талдау жоспарында негізгі басымдылықтар келесі 2 аспектімен байланысты:

1)     Мемлекет саясаты, онда детальді талдау үшін келесі бағыттар белгіленеді:

      Шикізат пен тауарларды импорттау және экспорттау шарттары;

      Шетелдік инвесторлар үшін ақша қаражаттарын салу және тауарларды экспорттау мүмкіншілігі;

      Еңбек туралы заңдар;

      Қаржылық және банктік реттеудің негізгі ережелері.

Айтылған сұрақтар батыстың стратегиялық инвесторларын тартуды көздейтін жобалар үшін айтарлықтай маңызды.

2)            Мемлекеттің мақұлдауы. Бұл фактор тұтас мемлекет экономикасы масштабындағы ірі мәселелерді шешуге бағытталған үлкен инвестициялық жобаларды қарастырады. Мұнда әсіресе маңызды болып мақұлдау үшін уақыт факторын аламыз. Осы жерде неғұрлым қауіпті жағдай, ол техникалық, қаржылық, экономикалық жағынан жобаның кереметтігінен оған дәл қазір инвесторлар капитал салуға дайын, бірақ мемлекет шешімі кешіктіріліп немесе келесі 1-2 жылға қалдырылуы мүмкін. Нәтижесінде инвестор капиталын басқа жобаға салуы мүмкін.

Тәуекелді талдау.

Тәуекелді талдау мәні келесіден тұрады. Жобаның сапасына байланыссыз болашақ әрқашанда өзімен белгісіздік элементін алып жүреді. Мысалы, қаржылық талдау үшін қажетті мәліметтердің көп бөлігі белгісіз (шығын, баға элементтері, өнімді сату көлемі және т.б.) болып табылады. Болашақты болжаудың не жаман жаққа (табыстың төмендеуі), не жақсы жаққа өзгеруі мүмкін. Тәуекелді талдау барлық өзгерістерді  жақсы жақты да,  жаман жақты да есепке алады. Тәуекелді талдау келесі тарауда толық көрсетіледі.

2. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚАЖЕТТІЛІКТЕР

2.1.  Жобаның инвестициялық қажеттіліктері және оларды қаржыландыру көздері

Жобаны қаржыландыру жобаны іске асыру процесінде қаржылық ресурстарды аккумуляциялау процесін және тиімді пайдалануды білдіреді. Инвестициялық жобаны қаржыландыру кезінде келесідей негізгі мәселелерді шешеді:

      қаржыландыру көздерін анықтау және жобаның әрбір қатысушысы үшін талап етілетін тиімділік деңгейінде жобаның қаржылық жүзеге асыруына мүмкіндік беретін инвестиция құрылымын қалыптастыру;

      инвестицияны уақыт бойынша бөлу, яғни бұл қаржыландырудың жалпы көлемін азаюға және жобаға айтарлықтай кеш салынатын қаржылық салымдардың артықшылықтарын пайдалануға мүмкіндік береді.

Көптеген жобалар шығыстарды (инвестицияларды) бастапқы кезеңде жұмсауды және ақшалай түсімдерді кейін алуды жорамалдайды. Онда жоба қаржылық жүзеге асырымды болады, егер де оған жеткілікті сома (меншікті немесе тартылған капитал) болса. Оны келесі шартпен тексеруге болады.

Инвестициялық жобаның қаржылық жүзеге асырылуы үшін қалдық пен біріктірілген ақша ағымының жинақталған сомасын (инвестициялық, операциондық және қаржылық қызметтен түскен сома), есептеудің әрбір қадамы теріс болмауы жеткілікті.

Қаржыландырудың ажырамас бөлігі болып банктер мен шаруашылық басқару органдары тарапынан қаражаттарды мақсатты және тиімді пайдалануға, ақша бірлігіне бақылау болып табылады. Ол бюджеттік және басқа да орталықтандырылған қаражат есебінен салымдарды қаржыландыруда ерекше мәнге ие. Инвесторлардың меншікті капиталы есебінен қаржыландыру кезінде олардың өздері салымдардың тиімді болуына мүдделі, сондықтан банктер мұндай салымдарды бақылай алады.

Сондай-ақ жобаны қаржыландыру екі негізгі мәселені шешуді қамтамасыз етуі тиіс:

      мерзімдік және қаржылық шектеулерге сәйкес жобаны жүзеге асыруға мүмкіндік беретін инвестиция динамикасымен қамтамасыз ету;

   инвестицияның сәйкес құрылымы мен максималды салықтық жеңілдіктер есебінен жобаның тәуекелін және қаржылық шығындарын төмендету.

Жобаны қаржыландыру төрт этапты қосады:

1.      жобаның өмірқабілеттілігін алдын-ала зерттеу;

2.      жобаны жүзеге асыру жоспарын жасау;

3.      қаржыландыруды ұйымдастыру;

4.      қаржыландырудың жоспары мен шарттарының орныдалуын бақылау.

Бірінші этапта жобаны инвесторларға ұсынбастан бұрын жобаның өмірқабілеттілігіне алдын-ала талдау жасалады. Бұл жобаның кейінгі мерзімдік және қаржылық шығындарының және осы шығындарды жабу үшін жеткілікті қолма-қол ақша ағымының болу – болмауын анықтау және орташа табысты алу үшін жасалады.

Жобаны жүзеге асыруды жоспарлау кезеңі жобаның өмір қабілеттілігін алдын-ала зерттеу мезетінен қаржыландыруды ұйымдастыруға дейінгі процесті қамтиды. Бұл кезеңде экономикалық, саяси және басқа да жағдайлардың мүмкін болатын даму жолдарын талдаумен жоба бойынша барлық көрсеткіштер мен тәуекелдерді бағалау жүргізіледі; жобаның өмір қабілеттілігіне ықпал ететін мынандай факторлар: несиелеу бойынша проценттік ставкалар, инфляцияның өсу қарқыны, валюталық тәуекел және т.б. болжанады.

Бірінші екі кезеңді аяқтағаннан кейін жобаны қаржыландыру сызбасын ұйымдастыру бойынша ұсыныстар жасалады. Жоба бойынша қаржыландыруды ұйымдастырғаннан соң оны жүзеге асыру фазасында қаржыландырудың жоспары мен шартының орындалуына бақылау жүргізіледі.

Қазіргі кезде инвестициялық жобалар мыналардың есебінен қаржыландырылуы мүмкін:

      меншікті қаржы ресурстары және инвестордың ішкі шаруашылық резервтері (табыс, амортизациялық аударымдар, заңды және жеке тұлғалардың ақшалай жиналымдары, табиғи апаттардан, авариялардан шығындардың орнын толтыру түріндегі сақтандыру ұйымдарымен төленетін қаражаттар және т.б.);

      инвестордың қарыз қаражаттары (банктік және бюджеттік несиелер, облигациялық займдар және т.б.);

      инвестордың тартылған қаражаттары (акцияларды сатудан алынатын қаражаттар, заңды және жеке тұлғалардың, еңбек ұжымы мүшелерінің пайлары мен басқада жарналары);

      орнатылған тәртіпте компаниялардың бірігуімен орталықтандырылған ақша қаражаттары;

      мемлекеттік бюджеттен, жергілікті бюджеттерден және бюджеттік емес қорлардан инвестициялық аударымдар;

      шетелдік инвестициялар.

Инвестициялық жобада қолданылатын барлық қаражаттардың құны бар, яғни оларды алу көзіне байланыссыз пайдаланылатын барлық қаржы ресурстары үшін төлеу қажет. Пайдалынылған қаржы ресурстары үшін төлем оларды ұсынған тұлғаларға – компанияның акционері үшін дивиденд түрінде, белгілі бір мерзімге ақша ресурстарын ұсынған кредитор үшін проценттік аударымдар жасалады. Соңғы жағдайда инвестицияланған қаражаттар сомасының қайтуы қарастырылады.

Инвестициялық жобаларды қаржыландырудың меншікті көздері.

Қаржыландырудың меншікті көздерінің арасында басты рольді салықтарды төлеу мен басқа да міндетті төлемдерден кейін компанияның иелігінде қалатын таза табыс атқарады. Өндірістік дамуға бағытталатын табыстан бөлінген аударымдар кез-келген инвестициялық мақсаттарға пайдаланылуы мүмкін. Компаниядағы инвестицияны қаржыландырудың екінші көзі негізінен капиталға амортизациялық аударымдар болып табылады. Компанияда құндық тозу жиналымы жүйелі (әр ай сайын) болып тұрады, сонымен қатар негізгі өндірістік қорлар ұдайы өндірістің әр циклынан кейін натуралды формада өтеуді қажет етпейді. Соның нәтижесінде бос ақша қаражаттары (өндіріс шығыстарына амортизациялық аударымдарды қосу жолымен) қалыптасады. Олар компанияның негізгі капиталын кеңейтуге бағытталуы мүмкін. Сонымен бірге жылда белгіленген нормамен амортизация есептелген жаңа объектілер эксплуатацияға беріледі. Бірақ та мұндай объектілер қызметінің нормативтік мерзімі аяқталғанша өтеуді талап етпейді.

Қаржыландырудың басқа да меншікті көздерінің қалыптасуы тактикалық немесе оперативтік жоспарлау құралы болып табылады. Оларға жататындар: кәсіпкерлердің ақшалай жиналымдары, компанияның шотына болжанбаған түсімдер, мысалы, сыртқы көздерден қайтарымсыз ссудалар, қайырымдылық жарналар, компанияның өндірістік қызметін сақтандырғаннан кейін оның меншігіне залал жағдайы кезінде төленетін сақтық төлемдер, тұрақсыздық және айыппұлдар түрінде алынатын ақша сомалары, туыстар мен таныстардан алынатын қарыз қаражаттары, сондай-ақ басқа да меншік иелерін сатып алу, бірігу нәтижесінде негізгі капиталды ұлғайту және т.б.

Инвестициялық жобаларды қаржыландырудың ішкі көздерінің перспективалы түрлеріне жобалық қаржыландыру, факторинг, тауарлы-өтіміділік желісін дамыту есебінен компаниямен тартылатын қаражаттарды жатқызуға болады.

Акционерлеу - инвестициялаудың құрамдас бөлігі.

Бағалы қағаздарды шығарудың қазіргі кездегі жағдайы ірі инвестициялауды орындау үшін компанияның белгілі бір ақша қаражаттарының шоғырлануына, бюджеттік және ведомствалық қаржыландыру көлемінің қысқару кезіндегі зардабын жеңілдетуге жағдай жасауы қажет. Инвестицияны қаржыландыру көздерінің құрылымында банктік процент ставкасының өсуіне қарай банктің ұзақ мерзімді несиелерінің үлесі азайып келеді. Сондықтан компанияның инвестициялық бағдарлдамаларын сыртқы қаржыландыру әдісі бағалы қағаздар эмиссиясы болып табылады. Банктік несиені нарықтық қарыз міндеттемелерімен (акция, облигация) алмастыру процесі "секьюритизация" деген атауға ие болды.

Акция – акционерлік қоғамның жұмысына және оның табысына, қоғамды тарату кезінде қалған мүлікті бөлуде акционердің қатысуына құқықты күәләндыратын бағалы қағаз. Бағалы қағаздар нарығының қатысушысы кез-келген ұйымдастырушылық - құқықтық формада құрылған заңды тұлға ретіндегі инвестициялық институт болуы қажет. Инвестициялық инститтуттардың құрылтайшылары болып жеке және заңды тұлғалар бола алады. Бағалы қағаздар нарығында инвестициялық институт ретінде банктер қатысуы мүмкін. Инвестициялық институт өз қызметін бағалы қағаздар нарығында: делдал (қаржылық брокер), инвестициялық кеңесші, инвестициялық компания, инвестициялық қор түрінде жүзеге асыра алады.

Облигация – қарыз капиталын тартудың бір көзі.

Қарыз капиталын тартудың бір көзі ол – компанияның меншікті облигацияларын эмиссиялау болып табылады. Қарыз капиталын қалыптастырудың осы көзіне біздің заңнамамызға сәйкес акционерлік формада құрылған және шаруашылық қоғамның басқа түрлеріндегі компаниялар жүгіне алады. Облигацияны шығаруды компания өзі шешеді. Облигацияны орналастырудан түскен қаражаттар компанияның стратегиялық дамуын қаржыландыру мақсатына бағытталады. Несие құралы ретінде облигациялық займдардың белгілі бір артықшылықтары мен кемшіліктері бар.

Облигацияны шығару жолымен тартылған қарыз капиталының негізгі артықшылықтарына мыналар жатады:

      Облигация эмиссиясы компанияны басқару бақылауынан айырмайды (мысалы акция шығаруға қарағанда);

      Облигациялар проценттер бойынша төмен қаржылық міндеттемелермен шығарылуы мүмкін (банктік несиенің проценттік ставкасымен немесе акция бойынша дивидендтермен салыстырғанда);

       Облигациялар компания акцияларына қарағанда таралу мүмкіндігі жоғары.

Сонымен бірге қарыз капиталын тартудың бұл көзінің бірқатар кемшіліктері де бар:

      Облигациялар жарғылық қорды қалыптастыру және шығындарды жабу үшін шығарылмайды (ол банктік немесе коммерциялық несиелер компанияның қаржылық қызметінің теріс және қолайсыз жағдайларын жабуда қолданылуы мүмкін);

      Облигация эмиссиясы қаржы қаражаттарының айтарлықтай шығындарымен байланысты және уақыт жалғастығын қажет етеді. Облигацияны шығару және орналастыру бойынша жоғары шығындар деңгейімен байланысты, мұны тек ірі компаниялар ғана орындайды;

      Проценттер мен негізгі қарыз сомасын уақтылы төлеуде компанияның қаржылық жауапкершілік деңгейі өте жоғары;

      Облигация шығарылғаннан кейін қаржы нарығының конъюнктурасындағы қарыз капиталының орташа ставкасы, облигация бойынша орнатылған проценттік ставканы төлеуден айтарлықтай төмен болуы мүмкін. Бұл жағдайда қосымша пайданы компания емес, инвесторлар алады және осы кезеңде өзінің қарызына қызмет ету бойынша компания жоғары шығындарға ұшырайды.