Инвестицияның әлеуметтік – экономикалық мәні

    Бұл мақсаттардың жүзеге асырылуы инвестициялық  жобалардың басым бағыты мен аймақтың бөлінуін, көлемі мен жүзеге асыру  мерзімін қалыптастыруды талап етеді.

    Шетел инвестицияларын тартудың негізін  өзара бірін - бірі толықтыратын бірнеше принцип құрайды. Ең алдымен, шетел инвесторларының қатысуымен жүзеге асырылатын инвестициялық жобаның жобалық экономикалық принципі, займ мен несие алу бойынша тұжырымдары.

    Экономикалық  мақсаты тек сапалық деңгейде, келесілерді ескере отырып, анықталады:

1. әлеуметтік - экономикалық мәселелерді шешу қажеттіліктері;
2. инвестиция дефициті, ішкі резервтер мен мүмкіншіліктердің шектеулі болуы;
3. уақытылы несие пайыздары мен инвестицияны өтеу мүмкіншілігі;
4. шетел инвесторлары қатысуымен инвестициялық жобалардың тартымдылық шарты;
5. экономика жағдайын өзгертуге ұсыныстардың жүзеге асырылуына әсері, әлемдік стандартқа нәтижелердің сәйкес болуы.

    Әлеуметтік - экономикалық тиімділік – кез - келген нысанда шетел инвестициясын  тарту шарты. Бұл принцип келесілерді тұжырымдайды:

1. шетел компаниясының қатысуымен жобалардың жоғары пайдалылық пен рентабельділігі, қарыз бен несиені, инвестицияны басқа формада беру шартының пайдалылығы. Бұл көрсеткіштер елдегі, әлемдік тәжірибеде донор болатын мемлекеттерде, ұқсас жобалар мен ұсыныстарда орташа көрсеткіштерді салыстыра отырып бағаланады;   
2. жаңа жұмыс орындарының ашылуы және халықтың жұмысбастылық деңгейін жоғарлату.

    Экономикалық, экологиялық қауіпсіздік, мемлекеттік  тәуелсіздік қауіпсіздігі принципі  келесі жобалар мен ұсыныстарды жүзеге асыруға тиым салуы қажет:

1. республиканың табиғи ресурстарын заңсыз пайдалану;
2. қоршаған ортаны ластау;
3. ел сыртына капиталды заңсыз шығару;
4. әлемдік деңгейге сәйкес келмейтін ескі технологияны қолдану;
5. өндірістің шикізатбағыттылығын сақтай отырып, экономиканың қайта құрылған құрылымын күшейту;
6. әлемдік нарықта өнімнің бәсекеқабілеттілігін төмендету;
7. бәсекеге қарсы әрекеттермен нарықтан отандық тауар өндірушілерді шығару;
8. өзара табысты достық елдермен, әсіресе, ТМД елдерімен бұрыннан қалыптасқан байланысты жою, келісімге зиян келтіру, үшінші мемлекетке қарсы бағытталу;
9. жемқорлықтың күшеюі, жергілікті қызметкерлерді, лауазым тұлға иелеріне жобаны итермелеу мақсатында пара беру.

    Берілген  принциптер ұлттық ресурстардың жеке түрлеріне шетел капиталының кіруін шектеуді мақсат етеді, егер ол перпективада мемлекеттің саяси, әлеуметтік және экономикалық тұрақтылығына, елдің территориялық тұтастығына, саяси еркіндігіне зиян келтіретін болса. Сонымен қатар, мемлекеттің ЖҰӨ - де шетел капиталының үлесі 25 пайыздан артық болмауы тиіс.

    Шетел инвестицияларын тартудың маңызды  принципі - келісімнің өзара пайда  әкелуі. Бірде - бір кәсіпкер, мемлекет немесе фирма пайдасыз келісім жасамайды. Біздің мақсатымыз - олардың мүмкіндіктерін сенімді қорғай отырып, өз мүдделерімізді қанағаттандыру.

    Шетел инвестицияларын экономиканың басым  салаларына салу принципінің мәні - мемлекетте жүргізіліп отырған құрылымдық және инвестициялық саясатқа сәйкес шетел инвестицияларын басым  объектілерге бағыттау. Бұл бір жағынан, ресурстардың шектеулі болуымен, екіншіден, экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін оларды рационалды қолдану қажеттлігінен туындайды. Ішкі инвестициялық ресурстарды басым объектілерді дамытуға, ал шетелдік ресурстарды екінші ретті мақсатта қолдану дұрыс емес. Бұл принциптің екінші жағы, мемлекет экономика, әлемдік жүйедегі алатын орны сияқты белгілерге сүйене отырып, нақты бір ел, оның компаниялары мен фирмаларының инвестицияларын тарту керек.  

       Инвестиция   тартуға байланысты  атқарылып жатқан  жұмыстар  да  жеміссіз емес. Қала бойынша  бүгінде  әлімнің  52 елінің  серіктестерінің  қатысуымен құрылған 127 біріккен және 218  шетелдік кәсіпорындар жұмыс  істейді. Атқарылған жұмыстың  нақты  көрсеткіші ретінде  - қала  экономикасындаға  инвестициялардың көлемі 2,9 млрд. – тан астам АҚШ долларын құрады. Өткен  жылдың  қорытындысына қарай, негізгі  қорды  инвестициялар  134185,6 млн. тенгені құрады, бұл дегеніміз 925,5 млн. АҚШ долларына  жуық қаржы.

        Астана қаласында  шетелдік  компаниялар  ұсынықты жұмыс  істеуде. «Ахсель Холдинг» компаниясының  өз қаражаты есебінен «Ахсель» бизнес орталығы мен «Рамстор» сауда үйі салынды. «Окан Холдинг» компаниясымен салынған «Окан – Интерконтиненталь - Астана» бесжұлдызды  қонақүйі келушілерге  қызмет көрсетуде. «Испат - Кармет» ашық акционерлік  қоғамы жалпы құны 2 млн. АҚШ долларын құрайтын «Аквапарк» ойын – сауық кешеннің құрылысын аяқтады. Ұлыбританияның  «Фитцпатрик Констракторс» компаниясы тарапынан 241 орынға  арналған қазіргі  заманғы   аурухана салынды.

        Жапон халықаралық  ынтымақтастық банкісі заемының қаражаттарынан «Астананың  халықаралық  әуежайын  қайта  жаңғырту» жобасы қаржыландырылуда. Тұрмыстық  қалдықтарды жою жүйесін жаңғырту  жобасы  Испан үкіметінің заемы қаражаттарының есебінен жүзеге асырылады.

        Жапон Банкісінің  елордалық инвестицияға  салған  қаржы көлемі 185 млн. АҚШ долларын құрайды. Оның ішінде  «Астана қаласын сумен жабдықтау және су  шығару» жобасын жүзеге  асыруға бағытталған қаржы – 165 мың. долларға  жеткен.

        Шет  мемлекеттердің  және  тікелей  шетелдік  инвестициялардың  гранттары  есебінен  қалада бұған қоса 6 жоба – 3 әкімшілік  ғимарат, Ислам мәдени орталығы салынуда, дипломатиялық  қалашық, цирк ғимараты, екніші кезектегі «Думан» ойын – сауық орталығы және  тағы  да   басқа   нысандар бой көтеруде. Бұдан тыс 35 мың көрерменге  арналған  стадионның  құрылысы, әлеуметтік – мәдени  нысандарға  арналған  бірнеше тұрғын үй  кешендері мен нысандарының құрылысы жоспарлануда. Астананы  дамытудың бас жоспарына сәйкес  Есілдің  сол жағалауындағы  нысандары  мен инженерлік  желілердің дамуына  бағытталатын  инвестиция  238,6 млрд. теңгені құрап отыр.

        Еліміздің инвестициялық аспектісі  ірі салымдары қаржыландыру үшін  жағдайлар жасауға, тауар өндіру  және қызмет етуді жоғары тиімділікпен нарық қатынастары субъектілерінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы тиіс.  Қазақстан экономикасын тұрақтандыру және дамытудың маңызды жолдарының бірі – инвестициялық қызметті ұлғайту, ең алдымен еліміздің ішкі резервтерін жұмылдыру және көбірек тиімді пайдалану болып табылады.             Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізген күннен бастап экономикалық жағдайда тұрақтандару, ішкі экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және инвестициялар тарту жөніндегі саясатты белсенді жүргізе бастады. Қазіргі уақытта жүргізілген нарықтық экономиканың оң нәтижелерін айқын көруге болады. Мәселен, Халықаралық валюта қорының мәліметтері бойынша 2001 жылы Қазақстан жан басына инвестиция тару көрсеткіші бойынша ТМД елдері ішінде алғашқы орындардың бірін иеленді.    Еліміздің инвестициялық аспектісі ірі салымдарын қаржыландыру үшін жағдайлар жасауға отандық және шетелдік қаражаттарды келтіруге, тауар өндіру және қызмет көрсетуді үлкен тиімділікпен нарық қатынастары субъектілерінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы тиіс.    Жеке инвесторлар Мемлекеттік инвесторларға қарағанда коммерциялық табысты көбейтуге өте құштар. Олар тауарларды және қызмет көрсетуді сұраныстарымен ұштастыра отырып арттыруға, өндірістің түрлі жобаларымен нағыз тиімділерін пайдалануға тырысады. Міне, сондықтан да, жеке инвесторлардың өндірісті дамыту белсенділігін қолдай отырып, мемлекет тарапынан оларға қолайлы жағдайлар жасауға, атап айтқанда, салық салу, несие беру, кедендік пошлиндер жағынан едәуір жеңілдіктер беруге тиіс.          Қазақстан үкіметі 1996 жылы 1996-1998 жылдарға арналған мемлекеттік инвестициялық бағдарлама қабылдады. Бұл бағдарламаға қаржылық секторды, құқықтық реформаны, мұнай және газ өнеркәсібін, су ресурстарын, энергетика, көлік, ауыл шаруашылығын, құрылысты, коммуналдық шаруашылықты, шұағын және орта бизнесті қолдауды дамытудың жобалары енгізілді.    

    Республиканың әлеуметтік – экономикалық дамуын басқарудың түпкілікті жаңа жүйесіне көшу осы процестің басты мәселелерін  анықтауға себепші болады. Олардың бірі болып инвестициялық қамсыздандыру мәселесі табылады. Көшудің алғашқы кезеңінде заң шығаратын негіздер мен ұйымдық құрлымдарды құру, сондай-ақ, республиканың қаржылық ресурстарын пайдалану мен шетел инвестицияларын тарту жөніндегі өзіндік саясатты құру қажет болды.

    Қазақстандағы мемлекеттік инвестициялар жүйесін  оңтайландыру мақсатымен инвестицияларды  басқарудың заң шығаратын негізі мен органдары құрылды. Осы мәселе бойынша шаралардың біртұтас кешені қабылдануда. Соның ішінде, “Шетел инвестициялары туралы ”Заң  (1991ж.);

    “Инвестициялық  жекешелендіру қорлары жөніндегі  Ереже” (1993ж.) ;”Қазақстан Республикасының  шетел инвестициялары бойынша ұлттық агенттігін құру туралы ” ҚР Президентінің  Жарлығы (маусым 1992ж.); “Инвестициялар бойынша ҚР Мемлекеттік комитетін құру жөніндегі ” ҚР Президентінің Жарлығы (қараша 1996ж.); “ Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қорлар туралы ”ҚР-ның Заңы (наурыз 1997ж.) және жекеленген жылдарға арналған инвестициялық бағдарламалар қабылданды.

    Бұл құжаттар елдегі инвестициялық процесті басқарудың негізін қалады; жұмыс орындарын құру, инфрақұрылымды дамыту , елдің өнеркәсіптік және техникалық потенциалын дамытудың өсу қарқыны мен әртараптандыру саласында мемлекеттік инвестициялық саясатты жүзеге асыру мен көптеген экономикалық мәселелерді шешудегі органдардың дұрыс жүйесін , олардың функциялары мен міндеттерін анықтады.

    2000 жылға дейінгі кезеңнің индикативті  жоспарының жорамалы бойынша  отандық пен шетел инвесторларының  жеке капиталын салудың басым  бағыттарына төмендегілерді жатқызу мақсатқа сай болады: жеңіл өнеркәсіптің , агроөнеркәсіптік кешеннің өңдеуші салаларының , машина жасаудың , құрылыс материалдары өнеркәсібі мен мұнай , химия өнеркәсібінің  жаңа кәсіпорындарын салу мен реформалар жүргізу.

    Орталықтандырылған  капитал салымдары есебінен әлеуметтік сала объектілерінің құрылысын мақсатты республикалық бағдарламалар шеңберінде жүзеге асыру қарастырылады.

    Мемлекеттік инвестицияларды басқару  4 жеке кезеңде жүзеге асырылуы қажет: Жоспарлау;Бағдарламалау; Бюджетті дайындау; Орындау;

    Жоспарлау кезеңінде әлеуметтік – экономикалық дамудың орта мерзімді бағдарламасы мен оны макроэкономикалық деңгейде, сондай-ақ ,әрбір секторға қатысты  алғанда да жүзеге асырудың стратегиясын құру мәселесі шешіледі. Бұл кзеңде инвестицияларды жүзеге асыру бойынша ұсыныстарды тандау мен алдын ала бағалауға басты назар аударылады. Бұл үшін салалық министрліктер жобаларды қаржылық- экономикалық бағалаудың жалпы қабылданған әдістемесі негізінде ұсынылатын жобалардың сипаттамасы мен бағалануы болуы қажет, жуықтағы бірнеше жылға арналған инвестициялар бойынша ұсыныстарды дайындауы керек.

    Бағдарламалау кезеңіндегі басты мақсат- жоспарда бекітілген мақсаттарды қызметтің  мемлекеттік бағдарламаларына өзгерту. Мемлекеттік инвестициялар бағдарламасына (МИБ) инвестициялар бойынша ұсыныстарды ұзарту бюджеттік процеске арналатын таңданудың сол бәсекелестік қағидаларына негізделуі қажет.

    Қаражат бөлу жөніндегі шешімдер мынандай факторларды  ескеруі қажет: 

    - бюджет орындалатын , макроэкономикалық  жағдай;

    - инвестициялар бойынша ұсыныстардың нақты аспектілері , соның ішінде экономикалық аспектілер.

    Егер  инвестициялық жобаларды (кеңес  беру мен сатып алуда талдау) жүзеге асыру бюджеттік мекемелерінің  міндеті болып табылса, инвестициялық  жобаларды қауіпке жиі қойса, әсіресе қаражатты артық жұмсауда, мәселелерден аулақ болу үшін сақтықтың қосымша шараларын қабылдау қажет.

    Қазақстанға ең алдымен, мемлекеттік инвестицияларды  тиісті инстиутуционалдық жүйесін  құру мен жоғарыда аталған функциялардың (жоспарлау, бағдарламалау, бюджетті дайындау және оны орындау) ұйымдық пен тиімді орындалуын қамтамасыз ету қажет. 

    Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау. Қазақстанда “Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы” Заң (28 ақпан 1997 ж.)қабылданған. Онда инвестицияның қызметі- инвестицияларды жүзеге асыру процесімен байланысты кәсіпкерлік қызмет деп көрсетілген.

    Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау ең алдымен келесілерден тұрады:

    - инвестициялық қызметті қамтамасыз  етудің заң шығарушы кепілдері;

    - жеңілдіктер мен артықшылықтар жүйесін белгілеу (мемлекетті сол немесе басқа кәсіпорындар мен ұйымдарға олардың қызметіне қолайлы жағдайлар жасау мақсатымен жеңілдіктер мен артықшылықтар беруі).

    - Қазақстан Республикасының мүддесін  инвесторлар алдында көрсетуге  өкілетті,  бірыңғай мемлекеттік органның болуы.

    Заңда тікелей инвестицияларды мемлекеттік  қолдаудың мақсаттары мен міндеттері белгіленген.

    Бұл қолдаудың мақсаты- экономиканың басым  секторларында тауар өндірісін, жұмыс пен қызмет көрсетудің жедел  дамуын қамтамасыз ету үшін қолайлы инвестициялық климат жасау болып табылады.