Қазақстан Республикасы қор биржаның даму ерекшелігі

Интеграция  үрдісінің төмендегі қадамдарына:

Португалияның нарықтарын Euronext қолма-қол ақшалай  сауда алаңшасына ауыстыру;

туынды қаржылық құралдар нарықтарын LIFFE CONNECT™ ауыстырып  мен олардың клиринг жүйелерін  сәйкестендіріп болу кіреді.

Euronext қаржылық  құралдарға баға белгілеу, бағалы қағаздармен және туынды қаржылық құралдармен сауда, қауымдастырылған LCN.Clearnet арқылы клиринг, өзінің ешілес компаниялары CIK және Interbolsa пен өзінің серіктесі Euroclear арқылы мәміле бойынша өзара есепке жатқызу және есеп айырысу, нарықтың деректерін тарату, сондай-ақ ақпараттық технологияларды қолдау және шешімдері кіретін кешенді қызметтердің бірқатарын ұсынады. Euronext клиенттері акцияларына биржада баға белгіленген компаниялар, Euronext нарықтарында саудаға қатысатын қатысушылар, инвестор ұйымдар, жекелеген инвесторлар, басқа ұйымдар, әсіресе Euronext технологиялары мен қызметтерін пайдаланатын биржалар, сондай-ақ нарықтағы қызметтің нәтижесінде қалыптасатын қаржылық ақпаратты пайдаланушылар болып табылады

 

2 Қазақстан Республикасы қор биржаның даму ерекшелігі

 

 

2.1 Қазақстанда  қор биржаны дамуы

 

Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы «Қазақстанның  әлемнің бәсеке қабілетті елу  елінің қатарына кіру стратегиясы» атты Жолдауын жүзеге асыру бойынша Жалпыұлттық  іс-шаралар жоспарын орындаудың желілік тізбесінде операцияларды жүргізу үшін тиісті техникалық инфрақұрылыммен жабдықталған қаржы орталығының арнайы сауда алаңын құру қарастырылады.

Қазақстан Республикасының  «Алматы қаласының өңірлік қаржы  орталығы туралы» Заңына сай, Алматы қаласының территориясы аумағында қызмет ететін қор биржасының сауда алаңы қаржы орталығының арнайы сауда алаңы болып табылады. Қазіргі уақытта Алматы қаласы территориясындағы жалғыз қор биржасы – «Қазақстан қор биржасы» АҚ. Алайда, «Қазақстан қор биржасы» АҚ биржалық процедуралары мен технологиялары, материалды-техникалық жабдықталуы қазір әрекет етуші қатысушылардың шеңберіне бейімделмеген.

Сондықтан да халықаралық  тәжірибені және Алматы қаласының өңірлік  қаржы орталығының қызметін кешенді дамытуды, сондай-ақ Агенттіктің мемлекеттік орган ретінде операциялық (коммерциялық) қызметті іске асыра алмайтынын ескере отырып, 2007 жылы 100 % мемлкеттің қатысуымен акционерлік қоғам нысанында коммерциялық ұйым – «Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы» акционерлік қоғамы (бұдан әрі – «АӨҚО» АҚ) құрылмақ.   

«АӨҚО» АҚ мүлкі оның жарғылық капиталын қалыптастыру үшін 2007-2010 жылдарының республикалық бюджеттен  бөлінген қаражаттар есебінен, оның қызметі  нәтижесінде алған табыстардан  және Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған негіздемелер бойынша алынған өзге мүліктерден құралады.

 «АӨҚО» АҚ қызметінің негізгі бағыттары:

қаржы орталығының инфрақұрылымын дамыту, қолдау және әкімшілендіру;

өңірлік қаржы орталығының  арнайы сауда алаңын тиісті техникалық инфрақұрылыммен жабдықтау;

қаржы орталығының қатысушыларына риэлтерлік, рекрутингтік, консалтингтік, ақпараттық және өзге қызмет көрсетуді  ұсыну;

бағалы қағаздармен мәсілелер  бойынша ақпараттық-аналитикалық шолуды дайындау;

маркетингтік зерттеулерді жүргізу.

«АӨҚО» АҚ өңірлік қаржы  орталығын дамыту үшін құрылатын  арнайы сауда алаңының, ұлттық рейтингтік агенттіктің, клирингтік палатаның, теле-бизнес-арнаның, және басқа да институттар мен  құрылымдардың құрылуына қатысады.

«АӨҚО» АҚ қаржы орталығының территориясында бизнес-орталық құру, қалыптастыру мен әкімшілендіруді және де осыған байланысты барлық қызмет көрсету түрлерін ұсынуды қамтамасыз ететін болады (офистер, конференц-залдар, құрал-жабдықтарды және т.б. жалға беру, ұсыну). Берілген жұмыс шеңберінде аяқталған инфрақұрылымы бар Агенттік, «АӨҚО» АҚ, қор биржасы, орталық депозитарий, мамандырылған қаржы соты, сондай-ақ АӨҚО қатысушылары орналасатын халықаралық бизнес-орталығын құру жоспарлануда. 

 

 

2.2 Қор биржада  мәміле жасауды талдау 

 

2007 жылдың 19-желтоқсанындағы  акция саудасының қорытындысы  бойынша индексі 4,16 пунктке (0,2 %) - 2608,40-тан 2604,24-ке дейін төмендеді, деп хабарлайды «Қазақстан Бүгін» агенттігінің тілшісі.

Биржаның ақпараттарына  сүйенсек, күннің алғашқы мәмілесі индекс көрсеткішін 2608,40 деңгейінде көрсетті. Сауда барысында индекстің ең жоғарғы көрсеткіші 2638,18, ал төменгісі - 2597,19 деңгейінде болды.

19-желтоқсан күні индекстің  құрметті тізіміне енгізілген  акциялар бойынша мәмілелер көлемі  өткен күнмен салыстырғанда теңгелік баламада 1,7 % есе азайып, 5238,6 млн теңгені немесе 43 млн 416,2 АҚШ доллары құрады.

Естеріңізге сала кетейік, қандай да бір күндегі Қазақстан қор  биржасы индексінің көрсеткіші ретінде  сол күні биржада ең соңғы болып  тіркелген индекс көрсеткіші алынады.

Қазақстан қор биржасы  индексі оның құрметті тізіміне енгізілген акция бағаларының өзгерісін көрсетеді. Бұл жерде акция эмитенттерінің капитализациялық деңгейі және еркін айналымдағы (free float) акцияларының үлесі ескеріледі. Сонымен бірге, біртектес акция бағасының индекс көрсеткішіне тигізетін әсері 15 пайыздан аспауы тиіс.

Көрсеткіш биржада әрбір  мәміле жасалғаннан кейін қайта  есептеліп отырады. Егер индексті есептеген  күні қандай да бір акцияға мәміле жасалмаса, онда осы акциямен жасалған соңғы нәтижелі сауда мәмілесінің бағасы қолданылады.

Инфрақұрылымды  дамытудың негізгі міндеті халықаралық  қаржы орталығы ретінде дамыту болып  табылады. Бұл үшін қор нарығының  барлық элементтерін ғана емес, қаржы  орталығы инфрақұрылымын қамтамасыз ететін әлемдік деңгейдегі инфрақұрылым құру қажет. Қазіргі уақытта, Қазақстандағы қор нарығының барлық негізгі элементтері қызмет етуде, алайда мемлекет құрылған қаржы орталығының жетекші қор биржалары алдында бәсекелестік артықшылықтарын нақты анықтайтын, қаржы құралдарын орналастыру мен айналымы үшін жағдайлар құруы тиіс. Аталған мақсаттарға жету үшін қор биржасы, орталық депозитарий мен тәуелсіз тіркеушілер сияқты әрекет етуші қаржы институттарына құрылымдық өзгертулер енгізу қажет. Агенттікпен Қазақстан Республикасының заңнамасына қор биржасының коммерциялық ұйым нысанында әрекет етуді қарастыратын қажетті өзгертулер енгізілген болатын.

Қор нарығына эмитенттерді тарту - отандық нарықтың өтімділігін күшейтудің негізгі факторларының бірі болып табылады. Қазақстандық бағалы қағаздар нарығындағы эмитенттердің жетіспеушілігі келесі факторлармен түсіндіріледі: меншіктің бір қолда шоғырлануының жоғары деңгейі немесе қор биржасындағы еркін айналым акцияларының (free-float) төмен деңгейі, отандық қор нарығында ұлттық компаниялар қатысуының төмен деңгейі, қазақстандық компаниялардың шет елде бағалануды таңдауы.

Жаңа қаржы  құралдарын әзірлеу мен базалық  құралдарды жетілдіру. Қор нарығын  дамытудың басым бағыттарының бірі базалық қаржы құралдарды (акциялар мен облигациялар) жетілдіру, және секьюритизациялық борыштық міндеттемелер (ABS), жылжымайтын мүлік қорларының бағалы қағаздары (REІT), индекстік қорлар (ETF), ислам қаржы құралдары сияқты жаңа құралдарды енгізу, сондай-ақ туынды бағалы қағаздар нарығын белсенді ету болып табылады; олар жаңа қатысушыларды тарту және қаржы рыногының ерекшелігін маңызды ұлғайтуға әсер етеді. Корпоративті «облигацияларды» шығару қаржы рыногында ақпараттарды ашудың аса төмен талаптарына, жекеменшік құрылымының өзгеруінің жоқтығына орай тартымды болып табылады.

Ағымдағы жылдың қазан айында Қазақстан қор рыногында өтімділікті күшейту үшін (сертификаттар, ноталар, ETF) қаржы құралдарын шығару және орналастыруды жүзеге асыру жоспарлануда. Жаңа қаржы құралдарын өңдеу және енгізу мақсатында, Ислам құралдарын (сукук) зерттеу бойынша жұмыстар жүргізілуде. Агенттік АӨҚО АСА-ға Ислам құралдарын жіберу мәселелері бойынша ҚҚА жұмыс тобының мәжілісін ынталандырды.

Мәселе туралы сөз қозғағанда да әңгіме акциялар рыногына келіп тіреледі. Өйткені облигациялар мен мемлекеттік құнды қағаздар рыногындағы жағдай, жоғарыда айтып кеткенімдей, айтарлықтай тұрақты. Акцияға келетін болсақ, рас, рынок өтімді емес. Алдымен өтімділік дегеннің мағынасы туралы айтайын. Негізінен, бұл терминді құнды қағаздарды тиімді әрі жедел сату деген мағынада қолданамыз. Мұны валюта мысалында түсіндіруге болады. Қазіргі кезде қолында валютасы бар адамның мынадай мүмкіндігі бар – айырбас пунктіне келеміз де кез келген уақытта қолымыздағы валютаны онша көп айырмасы жоқ бағамен сатамыз. Өйткені сату мен алу бағасының айырмасы аз. Ал акция туралы әңгіме басқаша. Біздің биржалық рыногымызда оның сату және алу курсы (айырма спрэд деп аталады) арасындағы айырма жүздеген пайызға дейін жетуі мүмкін. Егер мен акция сатып алғым келсе, шартты түрде айтқанда, оны маған мың теңгеге сатады. Мен оны ертеңіне сататын болсам, маған акция үшін бар болғаны 500 теңге береді. Яғни инвестор акция сатып аламын деп шығынға батады. Мұндай спрэд бар кезде акцияға инвестиция салудың ешбір мәні жоқ. Сонымен бірге өтімділік деген ұғымға биржа саудасының көлемі мен қарқыны – сату, сатып алу көлемі, актив айналымының жеделдігі де кіреді. Біздің акция рыногы үшін бұл көрсеткіштердің деңгейі әлемдегі ең төмен деңгейдегі қор рыноктарындағыдан да төмен. Мұның себебі тағы да құнды қағаздардың жоқтығында болып тұр. Қағаздың мәртебесі бұл жерде ешқандай рөл ойнамайды. Өйткені акция – оның иесіне жеке меншік үлесіне құқық беретін және қоғам жұмысын басқаруға, одан түсетін үлестен алуға құқық беретін құнды қағаз. Бұл қолданыстағы заңмен белгіленген. Сондықтан да барлық акцияның мәртебесі бірдей. Ал енді акциялардың рынокта неге жоқ екендігіне келетін болсақ, оның негізгі акционерлердің компанияға бақылау жасауды қолдан шығарғысы келмеуінде. Ашып айтатын болсақ, компанияның жұмысы туралы жұртқа бүге-шігесіне дейін жариялағылары келмейді. Жұрт қызығатын ірі компаниялардың акциясы биржа айналымында мүлдем жоқ. Оларға деген сұраныс жеткілікті, ұсыныс жоқтың-қасы. Қор рыногының жаргонымен айтқанда, біздің рынок «жұп-жұқа», көлем дегеннен жұрдай. Ондай рыноктағы операциялар өте тәуекелділікті қажет етеді. Себебі баға қоюда белгілі бір өлшем болмайды. Акция бүгін мың теңге тұрса, ертеңіне 200 теңге беруі әбден мүмкін. Сол үшін де бүгінгі акцияға бар сұраныс үнемі жүзеге аса бермейді. Инвесторлар бағаның күрт ауытқушылығынан қауіптенеді де, нәтижесінде рынок өтімділігін жоғалтады. Қысқасы, рынок өтімсіз, себебі онда жеткілікті тауар жоқ. бұл жердегі тауар – акция. Оның неге жоқ екендігін жоғарыда талдап өттік.

Мемлекеттік құнды қағаз туралы әңгіме қозғала қалса, алдымен Қаржы министрлігі шығаратын қазынашылық міндеттеме туралы ойлаймыз. Сондай-ақ Ұлттық банк те құнды қағаз шығарады. Ол шығарған нот банк жүйесінің өтімділігін реттейтін техникалық құрал рөлін атқарады. Егер қаржы министрлігі шығаратын МҚҚ туралы айтатын болсақ, ол бір ғана мақсатқа – мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыруға жұмсалады. Осы таяуда ғана қазынашылық міндеттеменің жаңа түрін шығару қолға алына бастады. Ол – инвестициялық мақсатқа пайдаланатын қаражат. МҚҚ-дан түсетін қаражатты осылай қатаң пайдалану соңғы жылдары жинақтаушы зейнетақы қорлары үшін айтарлықтай проблемалар тудырғанын айта кеткен жөн. Еліміз экономикасының табысты дамуы бюджеттің профицитпен толығуына жол берді (табыс шығыннан асып кетті). Соған байланысты МҚҚ шығару көлемі азайып, жинақтаушы зейнетақы қорларына тиетін құнды қағаз көлемі де кеміді, нәтижесінде одан түсетін табыс та азайды.

Құнды қағаздар нақты экономиканы дамытудың  құралы дейміз. Олай болса, сіз құнды  қағаздардың (МҚҚ, МЕҚҚ) экономиканың нақты секторындағы жұмысына қандай баға берер едіңіз? Әр құнды қағаздың мақсаты әр түрлі. МҚҚ-ға қатысты оның мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін шығарылатыны туралы айттым. Мемлекеттік бюджетте экономиканың нақты секторын дамытуға байланысты бөлінетін қаржы туралы бап бар болуына байланысты мемлекеттік құнды қағаз да белгілі бір негізде экономиканың нақты секторын дамытуға үлес (аса үлкен көлемде болмаса да) қосады деп айтуға болады. Ал корпоративтік қағаздар эмитент-компаниялардың сұраныстарын қаржыландырады. Ол – айналым қаражатын толықтырудан бастап, жаңа зауыт құрылысын салуға дейін әр түрлі болуы мүмкін. Экономиканың нақты секторы дегенде біз оны алдыңғы кезекте өндіріс, өнеркәсіп деп түсінеміз. Ал құнды қағазды тек өнеркәсіптер ғана емес, экономиканың қаржы (банк), сауда және т.б. салалары да шығарады. Соңғы екі жылдан бері Ұлттық компаниялар облигациялар шығара бастады. Яғни экономиканы қаржыландыруда құнды қағаздар рөлі артып келеді деуге негіз бар. Бірақ Ұлттық компаниялардан басқа ірі компаниялар құнды қағаз шығарумен айналысып отырған жоқ. Соған қарай олардың нақты экономиканы дамытуға қосатын үлесі де шамалы. Егер Қазақстандағы инвестициялық процесс туралы айтатын болсақ, ондағы құнды қағаздың атқарып отырған рөлі мардымсыз. Инвестициялар кәсіпорынның өз қаражаты немесе банктен алынған кредит есебінен жүзеге асырылады. Құнды қағаздар рыногының дамымай отырғандығы бұл жерде де өз көрінісін береді.

Отандық және шетел  инвесторларын тарту. Қазақстанда институционалды инвесторлар негізгі инвесторлар болып табылады. Алайда олардың инвестициялық әлеуетін біртіндеп ашу, ішкі тәуекелдерді басқарудағы талаптардың өзгеруі, хеджирлік мүмкіндіктерді ұсыну, анағұрлым диверсифицикацияланған, кірістік және тәуекелдік портфельдерді құру мақсатында, шетелдік қаржылық құралдарын инвестициялауда талаптардың әлсізденуі жағдайында инвестициялау ережелерін қайта қарау талап етіледі.

Қазақстан қор  рыногының табысты дамуы үшін онда жеке инвесторлардың белсенділігі қажет, инвесторлардың жаңа белсенді санаттарын тарту бағалы қағаздар рыногының өтімділігін жоғарылатуға жағдай туғызады. Осы бағыттағы қадамдардың бірі мемлекеттік қызметкерге бағалы қағаздарға ие болу құқын беру шараларын қабылдау болып табылады. Осыған байланысты, Агенттік “Мемлекеттік қызмет туралы” Қазақстан Республикасының Заңына тиісті мемлекеттік қызметкерге бағалы қағаздарға ие болу және олармен келісімдер жүргізе алу құқығын қарастыратын өзгертулер енгізуді ұсынып отыр.

Тұрғындардың  инвестициялық білімділігін жоғарылату. Қазіргі таңда тұрғындар арасында инвестициялаудың баламалы нысандарына бос құралдарды салуға қызығушылықтар болуда, алайда қаржы рыногынан шығу ең алдымен ол туралы төмен деңгейдегі мәліметтерден туындаған сенімсіздікпен ұштасады.

Агенттіктің жоспарында сонымен қатар, тұрғындардың инвестициялық білімін жоғарылатуға бағытталған білім беру бағдарламаларының айналымын бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жүргізу және өңдеу жұмыстары бар. Агенттікте білім беру Интернет-порталын, сондай-ақ қазақстандық және шетелдік бағалы қағаздар рыногы бойынша сараптамалық және қаржылық шолулар жарық көретін арнайы тұрақты басылым құру мәселелері қаралуда. Осындай жұмыстардың нәтижесінде бағалы қағаздар рыногының кәсіптік қатысушылары мен эмитенттері, отандық және шетелдік инвесторлардың капиталдары қазақстандық рынокта көбеюі тиіс.

Қорыта айтқанда, қазіргі заманда елдің ұлттық экономикасының дамуында қаржы орталықтары маңызды рөл атқарады. Осы орайда, әлемнің елу бәсекелес елдерінің құрамына кіруді мақсат ететін Қазақстанның басты артықшылықтарының бірі қазақстандық қаржы орталығының қызметі болып табылады. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3 Қор  нарығы және оның дамуы 

 

Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының қызметіне арналған нормативтік-құқықтық база құрылған және қор биржасы, орталық депозитарий және басқа кәсіпқой қатысушалыр ретіндегі қатысушылары айқындалған. Қаржы құралдарын, пруденциалды нормативтер мен институционалды инвесторларды инвестициялау, корпоративті басқару және миноритарлы инвесторлар құқықтарын қорғау, коллективті инвестициялау түрлерін дамыту және инвесторлар ретінде заңды тұлғаларды бағалы қағаздар нарығында жұмыс істеуге тарту ережелерін жетілдіру және дамыту саласындағы заңнаманы өрістету жалғасуда, сонымен қатар заңсыз түрде меншіктелген табысты заңдастыруға және лаңкестікті қаржыландыруға жол бермеу туралы заң қабылдау жоспарланып отыр. Жоғарыда ұсынылған бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымының элеменнтері және нормативтік-құқықтық база өңірлік қаржы орталығын одан әрі дамытуда негізгі орын алады.