Қазақстан Республикасы қор биржаның даму ерекшелігі

Отандық капитал нарығының ерекшелігі оның құрамды элементтерінің даму деңгейінің теңгерімсіздігінде болып табылады. Банк секторы қаражаты есебінен экономиканың реалды секторын несиелеу мөлшерінің анағұрлым ұлғайғанын атай кеткенде, шаруашылық етуші субъектілердің және мемлекеттік компаниялардың отандық бағалы қағаздар механизмдерін аз қолдануы, сөйтіп, жинақтаушы зейнетақы қорлары, жарналық инвестициялық қорлар жүзіндегі институционалды инвесторлар қаражатарының мобилизациясы көрініс береді. Зейнетақы және сақтандыру қорлары түріндегі ішкі қорлардың елеулі үлесі банк секторын, сөйтіп, жанама түрде, реалды экономиканы қаржыландыруға пайдаланылады. Үлестік бағалы қағаздар нарығы инвестициялық жобаларды қаржыландыру көзі ретінде ұсынылмаған және Қазақстан компанияларыныңғ нарықтық құнын көрсетпейді.

Қазақстан биржа  нарығының ерекшелігі қаржы ұйымдарының, әсіресе, корпоративті акциялар мен  облигациялар эмитенттері ретіндегі  банктердің айқын басымдылығында. 2006 ж. 1 қаңтарында қаржы институттары облигацияларының корпоративтік облигациялардың биржа нарығының жалпы капитализациясындағы үлесі 91.7 %-ды, ал акциялардың үлесі – 43.0 %-ды құрады. Облигациялардың биржалық нарығының салалық құрылымы ондағы экономиканың мұнайгаз және таурудалық комплекс, көлік және коммуникация, сауда және тамақ өнеркәсібі сияқты басқа салаларының салыстыралы түрдегі аз құрамын көрсетеді. 2006 ж. 1 қарашасында акциялар нарығы 40 %-ға қаржы институтары арқылы,  40 %-ға мұнайгаз комплексі кәсіпорындары арқылы ұсынылды. Бұл инвесторлар үшін белгілі бір қауіп туғызып, құралдар портфелін қажет деңгейде диверсификациялауға мүмкіндік бермейді. Акциялар нарығы еркін айналымдағы акциялар мөлшерінің төмендігімен сипатталады. Корпоративті бағалы қағаздар айналымының әлсіздігі бағалы қағаздар нарығы қызметін активизациялауды шектейді, бұл нарыққа көпшілік сипатын беруге кедергі болатын акционерлік капиталдың жоқтығынан көрінеді.   Бір жағынан, трансұлттық компанияларға, немесе ірі отандық компанияларға кіретін ірі корпорациялар негізгі компаниялар қаржыландыруын немесе салыстырмалы түрдегі жоғары кредиттік тұрақтылық есебінен халықаралық капитал нарығында анағұрлым төмен бағамен қаржыландыруды тарта алады. Сонымен қатар, мұндай компаниялар қаржыландырудың анағұрлым жоғары мөлшерін қажет етеді, мұны отандық капитал нарығықамтамасыз ете алады. Өткен жылдары, бұл компаниялар негізінен борыштық қаржыландыруды тартуға мүдделі еді. Соңғы жылдары инвестициялық талаптарды қанағаттандыру, және нарықтық капитализацияны айқындау мақсатында акцияларды бұқаралық орналастыру арқылы қосымша қаражатты тарту үрдісі орын алды. Екінші жағынан, қызметінің төмен транспаренттігімен, аздаған акционерлер иелігіндегі меншіктің жоғары концентрациясымен   сипатталатын, осыған байланысты өздері туралы ақпаратты жариялы түрде таратуға ниетсіз компаниялар бар. Мұндай компаниялар бағалы қағаздар нарығына капитал тартуға мүдделі емес, өйткені ақпаратты жариялау және корпоративті басқару талаптары қойылады, бұл инвестициялық қызметтерін мемлекет реттейтін консервативті инвесторлар қатарына жататын Қазақстандық институционалды инвесторлардың қатысуына басты кедергі болып табылады. Сонымен бірге, қызметін жоғары тәуекелге бағыттаған, отандық бағалы қағаздар нарығында инвестициялардың жоғары тәуекелділігін қажет ететін инвесторлар тобын таба алмайтын компаниялардың үшінші тобы бар.

Ел экономикасының ағымдағы жағдайы және даму сатысы, меншіктік құрылымы (стратегиялық және шет ел акционерлері бар компаниялардың басымдылығы), Қазақстан компаниялары қызметінің салалық спецификасы, сонымен  бірге жекешелендіруді іске асырудың қолданылған механизмдері бағалы қағаздар нарығының дамуына тікелей әсер етті, бұл еркін айналымдағы акционерлік қоғамдардың акцияларының аз үлесінен, жеке тұлғалардың компанияның акционерлік капиталына қатысуының аз үлесінен, борышқорлық бағалы қағаздар нарығының доминантты дамуынан және мемлекеттік бағалы қағаздар үлесінің азаюынан көрініс тапты.

Осының нәтижесінде  Қазақстанның бағалы қағаздар қоры нарығы капитализацияның салыстырмалы түрдегі  шағын мөлшерімен және қаржы құралдарының тапшылығымен сипатталады. Соңғы жылдары корпоративтік облигациялар нарығының дамуы  белең алды. Акциялардың бақылаушы пакетінің стратегиялық инвесторлар иелігінде болуы орнықты орта және ірі компаниялардың инвесторларға тартымды бағалы қағаздары аз көрініс тапқан қор нарығының өтімсіздігіне алып келді. 2005-2006 жылдары ірі отандық компаниялар мен банктардың шет елдерде өз акцияларын жариялы түрде орналастыру динамикасы орын алды. Осылайша, Kazakhmys PLC, «Разведка-Добыча» Казмунайгаз АҚ, «Казахголд» АҚ, «Казкоммерцбанк» АҚ бастапқы акцияларын орналастыруды жүзеге асырды. Аталған орналастыру шарасы сәтті болып, шет ел капиталының Қазақстан активтеріне қызығушылығын тудырды.

Сонымен қатар, бағалы қағаздар қорының биржалық нарығында  екінші айналымға қатысты бағалы қағаздар орналастырылуы пайдасына шешілетін нарық дисбалансы орын тапты. Бағалы қағаздар ұсынысының аздығына байланысты корпоративті облигацияларды оларды өтегенше ұстап қалу да жүргізілуде. Акциялар мен облигациялардың қор нарығының 2006 ж. 29-шы қарашасында  капитализациясы 51.151,5 млн. АҚШ долларын құраған жағдайда, екінші айналым мөлшері тек 4.214,1 млрд. теңге немесе 8 % құрады, бұл бағалы қағаздар нарығының өтімсіздігін көрсететінін тұжырымдауға себеп болады (1 кесте). Туынды құралдар қор нарығы оны іске қосуға бірнеше рет талпыныс жасағанмен дамымаған деп тұжырымдауға болады. Оның себептерінің бірі – туынды құралдарға және олардың ұсынысына жеткілікті сұранысты қамтамасыз ете алмайтын алыпсатарлардың қор нарығына қатысуға деген қызығушылығы. Әйтсе де, валюталық туында бағалы қағаздарға валюталық қауіп-қатерлерді хедждеу мақсатында банктердің, зейнетақы қорларының, компаниялардың сұранысы жоғары. 2006 жылы валюталық туында бағалы қағаздардың қордан тыс нарықта дамуы маңызды орын алды. Сарапшылар сауалнамасынан және «Қазақстан қор биржасы» АҚ-ғы валюталық сауда динамикасынан, 3 млрд. АҚШ долл.құрайтын жасалған келісімдердің ауқымын білуге болады. 2000-2006 жылдардағы бағалы қағаздар нарығының даму динамикасы 1-ші кестеде көрсетілген.

1-Кесте 2000-2006 жылдардағы бағалы қағаздар нарығы дамуының динамикасы

3 Қазақстан Республикасы биржасының негізгі мәселелері және оларды шешу жолдары

Біз Орта Азияда сондай балама жасамақпыз. Механизмдерді  келісіп жатырмыз, Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан, т.б. елдер осында келіп өз құнды қағаздарын сатуына болады. 2008 жылы бағдарламамыздың екінші кезеңін бастаймыз, ол бойынша Ресей, Қытай мемлекеттерімен жұмыс істейміз деп отырмыз. Олардың компанияларын не эмитент, не инвестро, немесе қатысушы ретінде қор биржасына тартпақпыз. Қатысушы дегеніміз брокерлік немесе диллерлік компания болып, құнды қағаздарды өздері алып, өздері сата алады. Ол үшін біздің агенттікте тіркелулері шарт. Ал енді 2009 жылы бағдарламаларымыз бойынша Парсы шығанағы мемлекеттері, Араб елдерінен қаржы орталығына тартатын болсақ, жұмысымыздың алға жүргені деп есептер едім.

Қазақстан қор  биржасының пәрменді дамуы стратегиялық маңызды мәселелерді рыног қатысушылары мен реттеушілерінің бірлесе  талқылауын қажет етеді. Ашық диолог нарықтық инфрақұрылымындағы өзгерістерді дайындық барысында алдын-ала талқылап алуға, осылайша тиімсіз шешімдердің алдын алуға мүмкіндік береді.

Қазақстан қор  биржасының «MediaPort» Ақпараттық қор» ЖШС мен бірге өткізген конференция осы мүмкіндікті құнды қағаздар эмитенттері, инвестициялық банктер, регистраторлық компаниялар, банктер, зейнетақы қорлары, басқарушы компаниялар мен мемлекеттік құрылымдардың өкілдеріне ұсынды.   Ашық диолог барысында олар Қазақстанның қор биржасының қазіргі жағдайы мен болашағы туралы ғана талқылап қоймай, ТМД елдерінің ұйымдастырылған қор биржаларына шығу тәсілдерін қарастырып, сонымен бірге Қазақстанның инвестициялық ұжымдық қоржындары туралы сөз қозғады.  Конференция аясында дөңгелек үстел ұйымдастырылып, онда қатысушылар Қазақстанда біртұтас ұйымдастырылған рыног құру мәселесіне ерекше назар аударды (ликвидациялау арқылы оны екі KASE алаңына бөлу: негізгі және арнайы АӨҚО үшін). ҚБА мен АӨҚО инфрақұрылымдық бастамаларын талқылауға да аз уақыт бөлінген жоқ. Біртұтас рыног (KASE негізіндегі АӨҚО рыногы) тақырыбын талқылау кезінде қатысушылар KASE мен АӨҚО алаңдарын қосу барысындағы жұмыс ауқымы, қанша уақыт жұмсалатындығы, реттеушілер, биржа және оның қатысушыларының алдынан шығатын қиындықтар жайын бағалап көрді.    Біртұтас рыногқа шығу пікірталас тудырмағандығын атап өту керек. KASE- нің жаңа листингті ережелерін жасау үшін уақыт қажет болатындығын ескеріп, дөңгелек үстелге қатысушылар келесі қорытындыға келді: конференцияға қатысушылардың түрлі бағалаулары бойынша біртұтас рыногқа ауысу процессі төрттен он екі айға дейін созылуы ықтимал.  Осы орайда KASE өзінің басты міндеттерінің ішінде акция нарығындағы өтімділікті арттыруды қажет деп санайды.

ҚБА мен АӨҚО бастамаларының инфрақұрылымдарын  талқылау барысында конференция қатысушылары АӨҚО-ның мемлекеттік инвестициялық қор мен халықты қор нарығына тарту мақсатында инвесторларды қорғау бойынша қор құру қажет деген пікіріне ерекше көңіл қойды.  Конференция қатысушылары бұл бастамаға әртүрлі ой білдірді, сын да айтылып, тіпті екі балама ұсыныс та жасалды. Бұл мәселені талқылау кезінде дөңгелек үстелге қатысушылар халықтың активтерін басқарушыға қаншалықты жауапкершілік артылатындығын жақсы түсініп, осы орайда «мемлекеттік» деген сөзді қолдану орынды екендігін атап өтті.

Конференция қатысушылары тәуелсіз тіркеушілермен құнды қағаздарды тіркеу құқы жүйесі мен номиналды  ұстау жүйесін біртұтастандыру  мәселесін талқылады.  Бұл ҚБА-нің бастамасы рыног реттеушісінің құқыларын тіркеу процессін неғұрлым ашық әрі тәртіппен орындалуына ниетті екендігін айғақтайды.

Конференцияны ұйымдастыруда KASE-нің бас әріптесі  Ренессанс Капитал инвестициялық компаниясы болды.  Бұл конференция, шын мәнінде, аталмыш құрылымның Қазақстан нарығына шығу тұсаукесері болған бірінші ресми шара болды.  

Ренессанс Капитал  конференцияда халықаралық рыногқа  шығу бойынша өз тәжірибесін қазақстандық эмитенттер мен консультанттар үшін бейімдеп, айтып берді. Одан басқа, дөңгелек үстел барысында ресейлік көгілдір фишкалар акциясы мен ресейлік қор рыногының көрсеткіштері негізінде жасалған жаңа құрылымдық құралдардың тұсаукесері болды. Оларды Ренессанс Капитал қазір қазақстандық инвесторларға ұсынуды жоспарлауда.

           Жұмыссыздық - экономикалық теорияның  бұрынғы және қазіргі тарихындағы  ең өткір мәселелердің бірі. Жұмыссыздықты әртүрлі мектеп өкілдері әртүрлі түсіндіреді. Мысалы, классикалық теория бойынша жұмыссыздық өте жоғары әсерінен туындайды. Егер жалақы белгілі бір деңгейге дейін өскен жағдайда еңбекке деген сұраныс төмендеп,  еңбекке деген ұсыныс көбейе түседі. Сұраныстан ұсыныстың көбеюі - жұмыссыздықтың себебі. Сондықтан жалақының азаюы жұмыссыздықтың  азаюына әкеледі. Ал мальтузиандық теория жұмыссыздықтың пайда болуын тұрғындардың  тым артып кетумен түсіндіреді. Кейнстік теория бұл құбылыстың нарықтық сұраныстың жетіспегендігімен дәлелдейді, еркін кәсіпкерлік мектебінің теориясы - жұмыссыздық жалақы деңгейінің жоғарылауымен туындайтынын атайды, яғни ол еркін болып табылады. Еркін кәсіпкерлік теориясының қазіргі өкілдері - «монетаристер» - көзқарасты құптайды.

К. Маркстың қорлану  теориясы мен қазіргі технологиялық  теория жұмыссыздықтың болуын біріншеден - капиталдың қорлануымен, екіншіден - техника прогресімен болатындығын анықтайды.