Қазақстан Республикасы қор биржаның даму ерекшелігі

Енді осы  теориялардың мән - жайына қысқаша тоқталайық.

Мальтузиандық теорияны ағылшын экономисі Томас  Роберт Мальтус (1766-1834 ж.ж.) жасаған. Ол 1789 жылы «Халық саны туралы заңның тәжірибесі»  атты кітабын шығарған. Онда ол былай  жазған: жер шарындағы тұрғындар  геометриялық прогрессиямен өседі; яғни әрбір 25 жылда екі есе өседі; ал өмір сүру жабдығы тек арифметикалық прогрессиямен өседі; халық саны - 1,2,3,4,5 және т.б.

Ол халық  санының және өмір сүру әдісінің өсу  қарқыны жоғарыдағы көрсетілген  есеппен салыстыра отырып, мынандай қорытынға келген: тұрғындардың жоғары қарқынмен өсуі қайыршылық пен жұмыссыздықтың себеп салдары болып табылады.

Тұрғындардың  қарқынды өсуін Мальтус (әрбір 25 жылда  екі есе өсуі) XYII-ші ғасырда АҚШ-та халық санының өсуі негізінде  есептеген, бірақ ол кезед АҚШ-та тұрғындар саны тек табиғи өсіммен ғана емес, Еуропадан иммигранттар легінің келуімен де өскенін ескермеді.

Қазіргі жағдайда адамзаттың өмір сүру әдісінің тұрғындар  қарқынының  тез өсуінен қалмауы  үшін мүмкіндіктер көп. Бұл туралы ағылшын  экономисі  Джон Бернал өзінің 1954 жылы шыққан «Қоғам тарихындағы ғылым» кітабында былай жазған: «Қазіргі уақытта атом ядросының бөлінуі негізінде ядролық энергия алынды және оны ядролық синтезден, тіпті көп мөлшерде күтуге толық негіз бар, себебі тамақ өндірісінің мұнан ары дамытудың шексіз екенін көрсетеді».

Ағылшын экономисі  Джон Кейнстің баяндауынша, жұмыссыздық  бұл тауарға сұранымның төлем  қабілеттілігінің жеткіліксіздігі  мен жалақының өте жоғарлауының салдары деп түсіндіреді. Төлем  сұранымының  жеткіліксіздігін ол адамдардың қор жинауға бейімділігімен және күрделі қаржыға ынталандырудың әлсіздігімен түсіндіріледі. Оның ойынша, толық жұмысбастылықпен қамтамасыз етуге болады, ол үшін адамдардың қор жинауға бейімділігін жоюы қажет және жұмыс орнын құру үшін жоғарғы деңгейлі күрделі қаржыны қарастырған дұрыс.

Батыс мектебінің өкілдері. XX-шы ғасырдың 30-шы жылдарына  дейін жұмыссыздықты - жалдамалы  жұмыскердің өзінше еркін талдауы  деп есептеді. Жұмысшылар шектен тыс  жоғарғы жалақыны талап етеді, сондықтан  жұмыс күшіне сұраным төмендейді. Бұл теорияны ағылшын экономисі Кембридж университетінің профессоры А.Пигу өте дәйектілікпен жасады.   

   Ол өзінің  ойын 1923 жылы шыққан «Жұмыссыздық  теориясы» кітабында баяндады. Алайда XX -шы ғасырдың 30-шы жылдарындағы  жаппай жұмыссыздық кезінде бұл позицияның дұрыс еместігі барынша айқындала түсті.

 

 

                                             

 

Қорытынды

 

 

Жалпы, құнды  қағаздар рыногы бірнеше сегменттен тұрады, олар – акциялар рыногы (кейде  қор рыногы деп те атайды), ұзақ мерзімді міндеттемелер рыногы (облигациялар), шығарылатын құнды қағаздар рыногы. Құнды қағаздар, бұдан басқа, мемлекеттік және корпоративтік болып бөлінеді. Қазақстандық осындай құнды қағаздар рыногының кейбір сегменттері жөнінде айтарлықтай дамыған деген баға беруге болады. Мысалы, мемлекеттік құнды қағаздар (МҚҚ) мен корпоративтік облигациялар рыногын дамығандар қатарына жатқызамыз.

Соңғы жылдары  рыноктың осы секторларында негізгі  көрсеткіштердің тұрақты өсімі (биржалық айналым, шығару көлемі) байқалуда. Оған жинақтаушы зейнетақы қорлары тарапынан құнды қағаздарға деген сұранысты ұлғайтқан зейнетақы реформасы себеп болды деуге болады. Дәл бүгін Қазақстан үшін маңызды проблема болып тұрған мәселе акциялар рыногының дамымай отырғандығы. Әр нәрсені өз атымен айтатын болсақ, акциялар рыногы мүлдем жоқ. Рынокты дамыту үшін заңдық база да, өркендеген қазақстандық қор биржасы да (KASE) бар. Өкінішке қарай, сол рынокқа қажет құнды қағаздардың өзі, акциялар болмай тұр. Жоғарыда айттым ғой, мұндай құбылыстардың өзіндік себептері бар деп.

Менің пікірім  бойынша, оның төркінін өткен ғасырдың 90- жылдарының ортасындағы ірі кәсіпорындарды жекешелендіру кезіндегі таңдалып алынған үлгіден іздеу керек. «Жеке жобалар бойынша жекешелендіру» деп аталған ол үлгі республиканың ірі кәсіпорындарын инвесторларға (негізінен, шетелдіктерге) басқаруға беруді ұсынды. Сондай кәсіпорындарға ие болған көптеген фирмалардың оффшорлық аймақтан шыққандығы және кәсіпорындарды белгілі бір субъектілік себептерге байланысты алғандары да құпия болмас. Соның нәтижесінде компания басқарушылары акцияларын рынокқа шығаруға мүдделі де болмады. Рынокқа шығару үшін ашық акционерлік қоғамның мәртебесі оның жүргізіп отырған жұмысының ашық, жариялы болуын, аудиттік есептерін үнемі жариялап отыруды талап етеді. Тіпті биржадағы листинг процедурасының өзі (яғни акцияларды биржа тізіміне енгізу) эмитент туралы кешенді және нақты, сенімді ақпарат беруге негізделеді. Олай істемегендеріне қарағанда, компания басқарушылары басқаруға алған өздерінің кәсіпорындарында қандай жұмыс атқарып жатқандығы туралы толық ақпарат беруге құлықты болмаған.

Сонымен бірге  әдетте акция шығару үшін кәсіпорынның өзі мүдделі болуы керек. Акция дегеніміз – өзіңнің қажеттіліктеріңе қаржы тарту деген сөз. Әрі ол банк кредитіне қарағанда тиімді. Бірақ біздегі ірі кәсіпорындарда ондай қажеттілік туындамайды. Себебі республикамыздағы мұнай-газ, металлургия секілді салалардағы ірі кәсіпорындар соншалықты қаржы тапшылығын сезінбейді. Сондықтан акция шығарудан түсетін азын-аулақ қаржыға тәуелді емес. Мәселенің мәнісі де осында жатыр. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, қор рыногы тек базалық өнеркәсіп салаларының акциялары арқылы дами алады. Ол тек банктер (еліміздегі барлық ірі банк биржаға шығарылған) немесе шағын және орта кәсіпорындар акциясына негізделе алмайды. «Көгілдір фишкалар» деген түсінік компания инвесторлары үшін дәл осы арада ірі және тартымды акциялар деген мағынаны береді. Ал біздегі ондай компаниялар қор рыногына шығуды қажет етпейтін шетелдік фирмалардың жеке меншігі (АҚ-тан ЖШС-ға айналып, биржадан кеткен «Қазақмыс» мысал бола алады) немесе мемлекеттік («Ұлттық компаниялар» деп аталатын) болып есептеледі. Біздің қор рыногымызда осыдан кейін акциялар қайдан болады? Акциялар жоқ болған соң, инвесторлардың жоқ болуы да заңды.

Мемлекеттік компанияларды  акционерлендіру және олардың акциясын рынокқа шығару, сонымен бірге орта көлемдегі жеке меншік компанияларды рынокқа шығаруға ынталандыру арқылы жүзеге асыруға болады. Шетелдіктер қарамағындағы ірі компанияларға келетін болсақ, мен олардың акцияларын отандық рынокқа шығара алатындай экономикалық реттеуді көре алмай тұрмын. Осының бәрін саралай келе мен акциялар рыногы болашақта дамып кетеді деп айта алмаймын.

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттердің  тізімі

 

 

1 Я.Әубәкіров. Есқалиев. Экономикалық теория негіздері. А., Республикалық баспа кабинеті, 1994-300 бет

2 Ө.Қ..Шеденов,  Е.Н.Сағындықов, Б.А.Жүнісова, Ү.С. Бажомартов, Ү.С.Бажомартов, Б.И. Комягин. Жалпы  экономикалық теория, Ақтөбе, А-Полиграфия, 2004-455 бет.

3 Н.Қ Мамыров.  Микроэкономика. А., Экономика, 2004-175 бет.

4 Г.М.Осипова. Экономикалық теория негіздері.А., ҚазҒЗУ, 2002-31 бет.

5 С.С.Сахариева. Жаңа кезең экономикалық теориясы. А., Дәнекер, 2004- 150 бет.

6 Х..Ілиясов, С.Құлпыбаев. Қаржы: жоғарғы оқу орындарына арналған Оқулық. А., Экономика, 2003-150 бет.

7 Ғ.С.Сейітқасымов. Ақша, несие, банктер.А., Экономика, 2001-210 бет.

8 Эконмикалық  саясат лекциялары /Ред. Алқасы: Д.Қ.Қабденов, Т.Қ.Оралтаев, А.Е.Ескендіров, С.Қ.Бекмолдин және т.б. А., Экономика,2002-170 бет   

9 В.Крымова. Экономикалық теория. А., АРКАИМ,2003-120 бет  

10 Экономика: Учебник / Под ред. А.с.Булатова-М., Юристъ, 1999-320с

11 Общая эконмическая теория:Учебник /Под ред. В.И.Видяпина,Г.П. Журавлевой. М., Наука, 1995-300 с

12 Шумпетер И.Теория экономического развития.-М.,Экономика6 1982-280 с

13 Курс экономической теории /Под ред. М.Н. Чепурина Е.А.Киселевой-Киров, Кировъ, 1994-320 с.

14 Макконелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы, политика.-М., Наука,1992-350 с..

15 Дайджест экономической теории.М., Аналитика-Пресс, 1998-120 с.

16 Прикладная экономика. Пер. с англ.-А., ТОО «Книга», 1997-180 с.