Қазақстан Республикасының салық жүйесі және оның ерекшеліктері

Екіншіден, салық мөлшерін төмендету арқылы жасалатын жеңілдіктер.

Бұл негізінен үш бағыт бойынша жүзеге асырылады:

      Салық төлеушілердің кейбір санаттарына немесе мүліктердің жекелеген түрлеріне қатысты төмендетілген салық ставкаларын белгілеу. Мәселен, корпорациялық табыс салығын төлеушілер үшін 30 пайызын салық ставкалары бекітілген, ал негізгі өндіріс құралы жер болып табылатын салық төлеушілер үшін 10 пайыздық салық ставкасы берілген, яғни мұнда мемлекет ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілерге салық жеңілдіктерін қарастырған;

      Салық салу кезінде мүліктердің белгілі бір түрін есепке алмау, немесе кейбір мүліктер салық салынуға жатпайды. Жеке табыс салығын төлеу кезінде салық салынатын табыс есепке алынады, ал осы табыстың құрамына балаларға немесе асырауындағы адамдарға алынған алимент кірмейді;

      Салық төлеушілердің кейбір санаттары үшін олардың қызметтерін жеңілдіктер беру тәртібінде салық базасын қатаң түрде есепке алады, оның ішінде ерекше шегерімдерге құқық беріледі.

Үшіншіден, салық төлеудің мерзімін ұзарту.

Бұл салық төлеушілердің материалдық жағдайы қиындағанда немесе кездейсоқ оқиғаларға сәйкес берілетін салық жеңілдіктері ретінде қарастырылады.

Преференциялар – үшінші елге қатысты емес бір жақты тәртіпте немесе өзара қатынас басында бір мемлекеттің екіншісіне беретін айрықша жеңілдіктері.

Қорыта айтқанда, мемлекет салық жеңілдіктерін экономикалық және әлеуметтік процестерге әсер етуші құрал ретінде қолдана алады.

6.      Салық ставкасы – салық базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің шамасын білдіреді.

7.      Салық кезеңі – салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі, ол аяқталған соң салық базасы айқындалады және бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті төлемдер сомасы есептеледі.

Көптеген салықтар үшін салық кезеңі – күнтізбелік жыл болып саналады.

8.      Салықты есептеу тәртібі.

Кадастар – салық салынуға тиіс адамдардың тізімі; тиісті объектілерді ұдайы бақылау жолымен мезгіл-мезгіл құрастыратын жүйеленген мәліметтер жинағы.

9.      Салық есептілігі – салық төлеуші және салық агенті салық органдарына табыс ететін, салық міндеттемелерін есептеу туралы ақпараты бар құжаттама.

10. Салықты төлеу тәртібі – салық төлеушінің мемлекетке салық төлемдерін төлеуде жүзеге асырылатын салық заңдылықтарында бекітілген ереже [26].

Салық классификациясы:

Салық классификациясы дегеніміз – салықты белгілі бір ұқсас параметрлері және сипаттары бойынша топтарға жіктеу:

1.        салық  салынатын  субъектіге байланысты :

        жеке тұлғаларға

        заңды тұлғаларға

2.        салық  салу объектісі бойынша:

        тікелей-нақты( мүлікке, көлікке  және  жер) және жеке( салық төлеушінің  табыстарына)

        жанама – әмбебап(ҚҚС), жеке(акциз),  фискалдық  монополия,  кедендік баж,

3.        аймақтық  деңгейіне  байланысты :

        жалпы  мемлекеттік;

        жергілікті;

2.        қолдану сипатына  байланысты:

        жалпы  қолданыстағы;

        мақсатты;

3.        есептеуші  субъектісі  мен төлеу  тәсіліне  байланысты:

        окладты;

        окладсыз;

4.        салық базасының туындау  негізі  мен төлеу  көзіне  байланысты:

        активті;

        пассивті;

5.        салықты төлем формасы бойынша:

        ақшалай;

        натуралдық;

6.        төлем мерзімі бойынша:

        төтенше;

        кезеңді;

7.        салық ставкасы бойынша:

        тұрақты немесе пропорционалды;

        регресивті;

        прогресивті;

8.        салық өлшемі бойынша:

        абсолютті;

        салыстырмалы [19].

1.2.  Қазақстан Республикасының салық жүйесі және салықтың түрлері

«Салық» ұғымымен «салық жүйесі» ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің, салық заңдары мен салыққа қатысты нормативті актілердің, салық қызметі органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды. 

Экономикалық жағынан салық жүйесі мемлекеттің, аймақтардың және муниципалды құрылымдардың қызметін қаржылай қамтамасыз етуге байланысты әр түрлі мемлекеттер, мемлекет пен салық төлеуші арасындағы, әр түрлі салық төлеушілер арасындағы, сондай-ақ оған тікелей қатысушы заңды және жеке тұлғалар арасындағы күрделі өзара байланысты әлеуметтік-экономикалық қатынастардың жиынтығын құрайды.

1. Қазақстан Республикасында жаңа Салық кодексі бойынша мынадай:

      салықтар:

1)           корпоративтік табыс салығы;

2)           жеке табыс салығы;

3)           қосылған құн салығы;

4)           акциздер;

5)           экспортқа рента салығы;

6)           жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;

7)           әлеуметтік салық;

8)           көлік құралы салығы;

9)           жер салығы;

10)      мүлік салығы;

11)      ойын бизнесі салығы;

12)      тіркелген салық;

13)      бірыңғай жер салығы;

      бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер:

1)     мемлекеттік баж;

2)     алымдар;

3)     тіркеу алымдары;

4)     автокөлік құралының Қазақстан Республикасы аумағымен жүргені үшін алым;

5)     аукционнан алынатын алым;

6)     жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;

7)     телевизия және радио тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін алым;

мыналар:

1)     жер учаскесін пайдаланғаны үшін;

2)     үстіңгі көздерден су ресурсын пайдаланғаны үшін;

3)     қоршаған ортаға эмиссия үшін;

4)     жануарлар әлемін пайдаланғаны үшін;

5)     орманды пайдаланғаны үшін;

6)     ерекше қорғалатын табиғи аумақты пайдаланғаны үшін;

7)     радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін;

8)     қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын, сондай-ақ ұялы байланысты бергені үшін;

9)     кеме жүзетін су жолдарын пайдаланғаны үшін;

10) сыртқы (көрінетін) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақылар қолданылады.

Салықтың, бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің сомасы Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде және республикалық бюджет туралы заңда айқындалған тәртіппен тиісті бюджеттердің кірістеріне түседі [20].

Корпорациялық табыс салығы бюджет түсімдерінде едәуір орын алады (27,2%). Бұл салықты Ұлттық банк пен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда Қазақстан Республикасы резидент-заңи тұлғалары, сондай-ақ Қазақстанда қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе республикадағы көздерден табыс алатын бейрезидерт-заңи тұлғалар төлейді.

Бейрезиденттердің Қазақстан Республикасындағы тұрақты мекемеге байланысты емес көздерден алатын табыстарының төлем көзіне мынадай мөлшерлемелер бойынша салық салынуға тиіс:

      дивиденттер, қатысу үлесінен түскен табыстар және сыйақылар – 15%;

      тәуекелдерді сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтық сыйлықақылары – 10%;

      тәуекелдерді қайта сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтық сыйлықақылары – 5%;

      халықаралық тасымалдарда көлік қызметтерін көрсетуден түскен табыстар – 5%;

      жоғарыда 1-4 тармақшаларда көрсетілген табыстарды қоспағанда, бейрезиденттердің Қазақстан Республикасындағы көздерден алынатын табыстары – 20%.

Жеке табыс салығы – бұл төлем бойынша қаражаттардың түсімі (2001ж. дейін – жеке тұлғаоардан алынатын табыс салығы) барлық салық төлемдерінің 0,9% алады [28].

Жеке тұлғалар 2009 жылы алатын барлық табыстар мен төлемдер мынадай топтарға бөлінеді:

      төлем көзінен салық салынатын кірістер;

      төлем көзінен салық салынбайтын кірстер;

      салықтар салуға жатмайтын кірістер;

      табыс ретінде қарастырылмайтын төлемдер.

Жеке тұлғалардың жеке табыс салығын салуға жатпайтын табыстарының тізбесіне барлығы 39 түрі 2008 жыл қолданылған Салық кодексінің 144-бабына кірді.

Салық ставкалары да өзгерген жоқ: 10 процент (дивиденттерді қоспағанда), дивиденттерге 5 процент. «Жиынтық жылдық табыстың салық салынбайтын мөлшері» ұғымы енгізілді, ол 12 ең төменгі жалақы мөлшерінде (13470x12=161640тг.) белгіленді. Осы көрсеткіш негізінен жеке тұлғаларды жеке кәсіпкер ретінде тіркеу үшін пайдалану көзделді [14].

Қазақстан Республикасының салық жүйесінде табиғи ресурстарды, пайдалы қазбаларды, жер қойнауын пайдалануға байланысты бірқатар төлемдер бар, оларды шартты түрде салықтық сипаты бар табиғи ресурстар үшін төленетін төлемдер ретінде бір топқа біріктіруге болады. Оларға үстеме пайдаға салынатын салық, жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері, су үшін төленетін төлем, орманды пайдаланғаны үшін төлем және басқалары жатады.

Әлеуметтік салық 1999 жылдан бері бұған дейін қолданылып келген әлеуметтік қорларға: зейнетақы, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру, халықты жұмыспен қамту қорларына аударылатын сақтық жарналары аударымдарының орнына енгізілген. Аударымдардың жиынтық мөлшерлемесі еңбекке ақы төлеу қорының 28% мөлшерінде белгіленеді, ал төленетін жарналардың сомасы өндіріс шығындарына жатқызылады.

Әлеуметтік салықтан түсетін түсімдер мемлекеттік бюджетке 15,7% алады.

Меншікке салынатын салықтар нарықтық экономика жағдайында мемлекет иелігінен алу үшін және жекешелендіру процесінің дамуына қарай меншік қатынастарындағы нақтылы өзгерістермен байланысты едәуір орын алады.

Жер салығы 1992 жылы енгізілді. Бюджетке жер салығы жер учаскесінің орналасқан жері бойынша төленеді.

Мүлікке салынатын салық тура нақты салыққа жатады, оның мөлшері мүліктің табыстылығына емес, төлеушілер мүлкінің құнына байланысты болды.

Көлік құралдарына салынатын салықты меншік құқығында салық салу объектілері бар жеке тұлғалар және меншік, шаруашылық жүргізу немесе орыламды басқару құқығында, салық салу объектілері бар заңи тұлғалар, олардың құрылымдық бөлімшелері төлеушілер болып табылады. Жүк көтергіштігі 40 тонна және одан асатын карьерлік автосамосвалдар, мамандырылған медициналық көлік құралдары салық салу объектілері болып есептелмейді.

Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қосылған құнғасалынатын салық – ҚҚС болып табылады. ҚҚС дүние жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде Еуропа экономикалық одағының 17 елінде пайдаланылады. Бұл салықтың артықшылығы мынады: біріншіден, ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық төлеушілердің үлкен тобынан алынады; екіншіден, төлеушілер үшін де есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен ерекшеленеді және үшіншіден, бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді. ҚҚС қазіргі кезде Қазақстан Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің бірі болып саналады. Мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы сомасында бұл төлемнің үлес салмағы 27,1% құрады.

Жанама салықтар арасындағы фискалдық маңызы жағынан екіншісі кеден төлемдері - әкелім, әкетілім, сондай-ақ транзит тауарларынан, заттары мен қызметтер көрсетуден, өндіріліп алынатын баждар мен алымдар болып табылады.

Жанама салықтардың үшінші тобына акциздер кіреді. Бюджет кірістеріндегі салықтың түсімдерін олар 2,7% құрайды.

Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға салынатын салық. Акциздер әмбебептық жеке-дара акциздер болып бөлінеді. Әмбебаптық акциздер тауарлар мен қызметтердің құнына пайызбен жалпы айналымнан өндіріледі; оларға сатудан алынатын, айналымдардан алынатын салықтарды жатқызуға болады. Жеке-дара акциздер айтарлықтай көп болуы мүмкін. Мәселен, акциздер Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және оның аумағына импортталатын мына тауарларға, акцизделетін тауарлар мен қызмет түрлеріне салынады: спирттің барлық түрлері, алкоголь өнімі, темекі бұйымдары, құрамында темекі бар басқа өнімдер, бекіре мен қызыл балық уылдырығы, алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік бұйымдар, бензин, дизель отыны, жеңіл автомобильдер, атыс және газ қарулары, шикі мұнай, ойын бизнесі, лотореяны ұйымдастыру және өткізу [28].