Қазақстан Республикасының салық жүйесі және оның ерекшеліктері

Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс дәлелсіз берілген салық жеңілдіктері, салық ставкаларының бір салық түрі бойынша бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салу негіздерінің тыс қалуы және т.б. кемшіліктер салық жүйесін одан әрі реформалаудың қажеттігін көрсетті.

Екінші кезең.

Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдады, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықарлық стандарт салық салу принциптеріне сәйкестендіру көзделген еді. Осыған орай 1995жылы 24 сәуірде «Салық жіне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы шықты. Бұл өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы салық төлеу жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды. Оның ішінде бесеуі мемлекеттік, алтауы жергілікті салықтар.

Үшінші кезең.

2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді. Бұл салық кодексіне сәйкес салықтың 9 түрі бар. 2005 жылы акциз салығына қосымша ретінде «экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығы» қосылды [26].

Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып прогрессивті салық заңдылығын енгізді. Салық жүйесін реформалау мен оны дамыту кезеңдерін мерзімдерге бөлу жөнінде экономист Е.С.Балапанов мынадай «қызықты» тәсілдер ұсынды. Ол Қазақстанның ұлттық салық жүйесінің негізгі даму кезеңдерін келесідей белгіледі.

Бірінші кезең 1991-1994 жылдар аралығын қамтиды. Мұнда көбінесе инфляцияны болдырмау және мемлекеттік бюджетке салықтарды барынша мол жинау үшін салықтардың нақты түрлері мен элементтеріне байланысты әр түрлі құралдарды қолдану арқылы ұлттық салық жүйесін құруы сипатталады.

Ұлттық салық жүйесінің құрылуы мен дамуының екінші кезеңі 1995-1998 жылдарда жүзеге асты. Бұл кезең әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкіндіктерінің көбеюімен, салық салу базасының тұрақтылығымен, экономика субъектілерінің қаржы-шаруашылық белсенділігінің жақсаруымен, макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жетуімен сипатталады.

Үшінші кезең (1999-2001жж.) жалпы ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ішкі табыс сияқты макроэкономикалық көрсеткіштердің артуымен сипатталады және де экономикалық өсумен тығыз байланысты.

Төртінші кезең 2002 жылы басталды [1].

Қазіргі таңда қазақстандықтар жаңа Салық кодексі бойынша өмір сүруді бастады. Жаңа кодексте кейбір салықтардың ставкаларын біршама төмендету, салықтық әкімшілік жүйені жетілдіру, экономиканың шикізаттың емес секторына салынған жалпы жүктемені төмендету, сондай-ақ өндіруші сектордан түсетін кірісті көтеру мәселелері қарастырылды. Кодекс 2009 жылы қаңтардың 1-інен бастап күшіне енді. Ресейлік сарапшылар Қазақстандағы салық реформасын жоғары бағалауда.

Салық саясатының реформаға мұқтаж екендігі туралы республикада бірнеше жыл бойы айтылып келді. Бірақ күрделі шешімдер қабылдауда қазақстандық саясатқа салмақтылық тән екенін естен шығармау керек.
Қазақстан қазір дамудың жаңа кезеңіне аяқ басуда. 20-шы жылдардағы посткеңестік шаруашылықтарды жандандыруға негізделген жетістіктер бүгінде экономиканың жаңа салаларына инвестициялар салу мен экономиканы саралауға негізделген жетістіктермен алмасуда.

Соңғы кездері әлемдік қаржы рыноктарында орын алып отырған дағдарыс жағдайында Қазақстан үкіметі салықты төмендету туралы түбегейлі шешімді саналы түрде қабылдап отыр [3].

Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына қосылуына алғышарттар жасайтын экономиканы әртараптандыру ісінің салық жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін артты­руға да тікелей қатысы бар.

Қазіргі қолданыстағы салық заңдарына талдау жасай отырып, күшіне енген кезеңнен бергі уа­қыт­тар ішінде Салық кодексі айтарлықтай өз­герістерге ұшыраған.

Салық саясатында салықтық жеңілдіктер мен салық салудың айрықша режимдерін кеңейту жөнінен жүзеге асырылған реформалар салық­тық әкімшіліктің сапасына кері әсерін тигізбей қала алған жоқ. Түрлі салықтық жеңілдіктердің көп болуы, сон­дай-ақ салық салудың жекелеген ре­жимдері ша­руа­шылық жүргізуші субъектілер үшін эконо­ми­калық ынталандырудың бұрма­лануына әкеліп соқтырып, салық жүйесінің бейтараптығына нұқсан келтірді әрі бақылаушы органдар тарапынан сыбайластық құқық бұзушылықтардың пайда болуына қолайлы жағдайлар туғызды [27].

«Барлық салықтық реформалар бақылаушы органдар сыбайлас жемқорлық деңгейін едәуір төмендеткен жағдайда ғана табысқа жететін болады, бұл басты міндеттердің бірі болып табылады», деді Үкімет басшысы. Осы мақсатта салық органдары салық төлеушілерге ұсынатын электрондық қызметтердің тізбесін кеңейту жолымен кәсіпкерлік субъектілері мен бақылаушы органдардың жеке байланысын барынша азайту ұсынылып отыр [15].

Мамандардың пікірінше, салық жүйесін реформалау дер шағында қолға алынды. Әсіресе, кәсіпкерлерді салықтық есеп берудің 40 пайызға азайтылуы қуантып отыр. Есесіне, олар шағын және орта бизнеске берілген жеңілдіктердің қысқартылуын аса құптамайды. Заң жобасын әзірлеушілердің айтуынша, жаңа кодекстегі өзгерістер бірден емес, кезең-кезеңімен жүзеге асады. Заңнамалық құжаттың басты ерекшелігі де осы [8].

2.2.  Салық Кодексі және салық ставкалары

Қазір бүкіл әлем жұртшылығы эко­но­микалық дағдарыстың қиындықтарын бастан өткеруде. Жаһандық дағдарыс дауылы алпауыт мемлекеттерді де шайқалта бастағанын бәріміз көріп, біліп отырмыз.

Дағдарыс салқыны бізді де айналып өткен жоқ.

Негізгі салықтар бойынша ставкалар­ды әлдеқайда төмендеткен жаңа Салық кодексі іске қосылды.

Өткен жылмен салыстырғанда, кор­по­ративтік табыс салығы биылғы жыл­дың өзінде үштен бірге төмендетіліп, 20 пайызды құрайды, ал 2011 жылы 15 пайыз болады. ҚҚС ставкасы 12 пайызға дейін төмендетілді. Әлеуметтік салық ставкасының регресті шкаласы­ның орнына 11 пайыз көлеміндегі бірың­ғай ставка енгізілді. Инвестиция­ларды жүзеге асыратын кәсіпорындар үшін салық преференциялары көзделген.

Осының бәрі экономиканың шикізаттық емес секторын, шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың аса маңызды ынталандырғышының біріне айналды [30].

2008 жылдың 10-желтоқсан күні жаңа Салық Кодексі бекітілген болатын. Айтулы құжат заңды күшіне 2009 жылдан бастап енді.
Жаңа салық кодексінде негізінен салық ставкаларының төмендетілуіне көп көңіл бөлінді [4].

Соңғы кездері орын алып отырған әлемдік қаржылық дағдарыс жағдайына қарамастан, Қазақстан үкіметі ұзақмерзімдік стратегиялық жоспарын ескере отырып, салықты төмендету сияқты түбегейлі шешім қабылдады. «Салық төлеушілер үшін ыңғайлы және әділ салық жүйесін жасау бизнестің көлеңкеден шығуын, шағын кәсіпкерлікті және экономиканың жаңа ғылыми қамтымды салаларының дамуын ынталандыратын болады», деген сенімде ел Үкіметінің басшысы Кәрім Мәсімов [3].

Қазақстанның жаңа Салық кодексін жүзеге асырудағы негізгі міндеттердің бірі - салық жүйесі бәсекеге барынша қабілетті 30 елдің қатарына ену. Бұл жайлы Алматыда өткен 3-ші Қазақстандық салық форумында айтылды.

«Жаңа Салық кодексін жүзеге асырудағы негізгі міндеттердің бірі – шикізаттық емес сектордың салықтық жүктемесін азайту. Оның ішінде экономиканы әртараптандыру мен елдің бәсекеге қабілеттігін арттыру мақсатында шағын және орта бизнес үшін жеңілдетілген салық жүйесін сақтау. Одан кейін өндіруші сектордың салықтық жүктемесін көтеру. Сондай-ақ Бүкіләлемдік банктің салық салу рейтингі бойынша, салық жүйесі бәсекеге барынша қабілетті 30 елдің қатарына ену», деді ҚР Премьер-Министрінің орынбасары Ербол Орынбаев [17].

Жаңа Салық кодексі:

- тікелей әсер ететін заң қағидаттарын іске асыруды;

- экономиканың шикізат емес секторына түсетін жалпы жүктемені азайтуды;

- экономиканы жаңғырту мен әртараптандыруға ықпал ететін жағдайлар жасауды;

- салықтық әкімшілендіруді жетілдіру және салық рәсімдерін жеңілдету есебінен бизнесті жүргізу жағдайларын жақсартуды көздейді [10].

Мына нормалар Салық кодексінің негізгі аса маңызды және тұғырнамалық сәттері нормалары болып табылады:

- корпорациялық табыс салығының ставкаларын кезең-кезеңмен төмендету, атап айтқанда 2009 жылы 20 %-ға дейін, 2010 жылы 17,5 %-ға дейін және 2011 жылы 15 %-ға дейін;

- инвестициялық салық преференциялары тек корпорациялық табыс салығы бойынша ғана берілетін болады. Жеңілдік үш жылға дейінгі кезең ішінде инвестицияларды жеделдетіп шегеру түрінде жүргізілетін болады.

Сонымен бірге, залалдарды ауыстыру мерзімі 3 жылдан 10 жылға дейін ұзартылады, бұл инвестициялық жеңілдікті тездетіп есептен шығару басымдықтарын пайдалануға толық көлемде мүмкіндік береді;

- қосылған құн салығының ставкасы 2009 жылдан бастап 12 пайызға тең болады. 2009 жылдан бастап сатып алушыларға төленген ҚҚС сомасынан өнім берушілер төлеген ҚҚС сомасының, яғни «дебеттік» сальдо сомасының артығын қайтару туралы ереже енгізілетін болады. 2012 жылы тәуекелдерді басқару жүйесі негізінде дебетті сальдоны автоматты түрде қайтару жүйесін толық енгізу көзделіп отыр. Бұл шара салық төлеушінің, әсіресе негізгі қаражатты жаңғырту және жаңарту кезеңінде өнім берушілерге төленген ҚҚС түріндегі айналым қаражатының тұрып қалуын болдырмауға бағытталған.

Жаңа Кодексте бірлескен қызметке қатысушыларға, туынды қаржы құралдарына салық салу егжей-тегжейлі жазылған. Шағын және орта бизнес үшін аванстық төлем жойылды, іссапар кезінде тәуліктік шығыстарға лимит беру болмайды, өкілдік шығыстардың нормасы еңбекақы төлеудің 1 процентіне дейін ұлғайды. Жалға берушіге жалға берілген тіркелген активтерді жөндеуге жұмсалатын шығыстарды шегеруге рұқсат етілді.

Шағын бизнеске салық салуды реформалау бөлігінде айтарлықтай өзгерістер болмайды. Патент негізінде және оңайлатылған декларация негізінде шағын бизнеске арналған арнайы салық режимдерінің бұрынғы түрлері сақталады. Алайда, экономиканың көлеңкелі секторын қысқарту және базарлардағы салық салуды жүйелендіру қажеттігін назарға ала отырып, 2011 жылдан бастап біржолғы талон негізінде арнайы салық режимін жою ұсынылып отыр [21].

Әлемдік қаржы дағдарысының салдарынан экономиканы тұрақтандыру жөніндегі бүгінгі жағдайда Салық кодексінде қаржы секторына салық салуға қатысты бірқатар мәселелер көрініс тапты.

Атап айтқанда, 2009 – 2011 жылдар кезеңіне левередждің (жеткілікті капиталдандыру ережесі) шекті коэффициентін қаржы ұйымдары үшін
7-ден 9-ға, өзге де заңды тұлғалар үшін 4-тен 6-ға ұлғайту есебінен сыйақы шегерімінің мөлшері ұлғайтылды.

Шағын кредиттік ұйымдарға салық кезеңі ішінде берілген кредиттер сомасының 15 %-ынан аспайтын күмәнді шағын кредиттерге қарсы резервтер жасау бойынша шығыстар сомасын шегеру құқығы берілді.

Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу жүйесі реформаланды.

Жер қойнауын пайдалану бөлігінде роялти төлеуді пайдалы қазбаларды өндіруге салынатын салықпен (ПҚӨС) ауыстыру көзделген. ПҚӨС есептеу әлемдік баға бойынша есептелген жер қойнауын пайдаланушылардың өндірген пайдалы қазбалары көлемінің құнынан жүргізілетін болады. Бұл ретте, рентабелділігі төмен, суландырылған, аз дебетті және өндірілген кен орындарын өндіретін жер қойнауын пайдаланушылар үшін жеңілдік ставкалары Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен белгіленетін болады. «Тенгизшевройл» ЖШС (ТШО) келісім шарттары мен қолданыстағы Өнімді бөлу жөнінде келісімдерден (ӨБК) басқа барлық жер қойнауын пайдаланушылар үшін келісім шарттардың салық режимінің «тұрақтылық» ережесі алынып тасталынды.

Әлеуметтік салықты реформалау шеңберінде 13-тен 5 %-ға дейінгі ставкалары бар кемімелі шәкілден 11 %-дық ставкасымен жайпақ шәкілге өту жүзеге асырылуда. Жеке табыс салығы бойынша бірыңғай ставка 10 пайыз деңгейінде сақталынды.

Сондай-ақ, Салық кодексінде мүлік салығын реформалау көзделген, мысалы, мүлік салығына салық салу объектілері барлық мүліктен жылжымайтын мүлікке дейін қысқартылды, құны 120 млн. теңгеден жоғары қымбат бағалы мүлкіне ставкалары 0,5-тен 1 %-ға дейін арттырылды, сондай-ақ көлік құралдарының салығын есептеу барысында автокөлік құралдарының түзету коэффициенттері алып тасталды.

Мемлекет Басшысы Қазақстан халқына Жолдауында салықтық әкімшілендіруді Қазақстан дамуының жаңа кезеңінің болмысына сәйкес келтіру жөнінде міндет қойылған. Салықтық реформалардың басқа бағыттарымен қатар жаңа Салық кодексі тікелей әрекет ету заңы болуы тиіс екендігі айқындалған, бұл ретте, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілердің мүдделерін үйлестіру қажет. Осыған байланысты, Салық кодексіне салық салу саласындағы нормативтік құқықтық актілер барынша қосылды, салық рәсімдері жеңілдетілді [20].

Салық деңгейін төмендету, әрине, ол мемлекет күн көріп отырған табысының бір бөлігінен айрылу деген сөз, яғни мемлекеттік бюджетке түсіп отырған кіріс төмендейді. Егер мемлекеттің мүмкіндігі көтеретін болса, онда оның экономиканы жандандыруға тигізетін үлесі орасан зор. Оларды ретімен атап өтетін болсақ:

1.      тауардың өзіндік құнының біраз бөлігін салықтар құрайтындықтан, салықты төмендету өзіндік құнының төмендеуіне де әсер етеді;

2.      салықтың бір бөлігінен босатылған кәсіпорындардың пайдасы артып, оның нәтижесінде амортизациялық аударымдарды көбейтуге мүмкіндіктері туады. Ол технологияны жаңарту процесін жылдамдатады;

3.      экономикамызға инвестиция тартудың қолайлы климаты туады, ол экономиканың жандануына, серпінді дамуына және халықтың тұрмыс деңгейінің одан әрі көтерілуіне мүмкіндік туғызады;