Қазақстандағы өнеркәсіп және өнеркәсіптік саясат

қауымдастықтың  жаңаша кешенді түрлерін құру, шағын  кәсіпкерлікті құру мұның бәрін мемлекеттің және оның қолдауынсыз жүзеге асуы мүмкін емес. Мемлекет өндірістік кәсіпорындардың дамуын және ұлттық экономиканы басқару функциясын жүзеге асыруда көп бағытты, жан-жақты жалпы мемлекеттік макроэкономикалық саясат жүргізеді. Оның құрамына институционалды саясат, яғни жаңарту немесе ескі экономикалық институттарды жойып, орнына жаңаларын құру жатады. Мәселен, мемлекеттік меншікті жекешелендіру, нарық инфрақұрылымын қалыптастыру және дамыту, ең алдымен қаржы және инвестициялық институтардың рөлін күшейту жатады. Құрылымдық- инвестициялық және өнеркәсіптік саясат – өнім өндірушілерге мемлекеттік жәрдем көрсету, ресурстарды қайта бөлуді салалар бойынша емес, мақсатты бағдарламаларға сәйкес ерекше белгілері мен сұранысқа байланысты бөлу және т. б. жатады.

Кейбір ғалымдардың айтуынша, өнеркәсіптік саясат – әлемдік шаруашылық байланыстар варианттарын ескере отырып, дамудың нақты мүмкіндіктерін талдау негізінде нақты мақсаттарды анықтау, дамудың басымдылықтар жүйесін бекіту, басымдылықтарды жүзеге асыру механизмдерін анықтау болып саналады. Өнеркәсіптік саясаттың стратегиясын жасауда басқа елдердің тәжірибесін қолдану керек. Мысалы, ол Жапонияда ұлттық өндірісті күшейтумен байланыстырылған экономиканың ашықтығын реттеумен анықталады:өндірістік құралдарды кезең-кезеңмен жаңғырту; басым бағыттарға байланысты технология деңгейін көтеру; экономиканы нарық рельсіне түсіру және экономиканы тұрақтандыру жөнінде шаралар әзірлеу.

Осыған  орай, отандық экономиканы, соның  ішінде өнеркәсіпті дамытуда ерекше жағдайдың бар екендігін айта кеткен жөн. Мысалы, табиғат ресурстарының молдығы, өнеркәсіптің кейбір салаларында ғылыми-техникалық әлеуеттің жоғары деңгейде сақталып қалуы. Қаржы саясатында

–ұйымдастыру-институционалды  жаңартуларға байланысты перспективаға бағдарламалар жасау қажет. Әлеуметтік саясатқа – өмір сүруі төмен халықтың әлеуметтік жағынан қорғау, олардың мүддесіне сәйкес келетін басқару шаралар кешенін әзірлеу жатады. Өнеркәсіптік саясаттың құралдар жиынтығына мемлекеттік тапсырыстар, жеңілдігі бар салықтар мен субсидиялар,экспортты қолдау жөніндегі шаралар, импортты шектеулер, кедендік баждар, бәсекеге қабілетті қаржы-өндірістік құрылымды қалыптастыру үшін және шетел өндірістік инвестицияларын елге тарту үшін ынталандыру тетіктері кіреді.

Мемлекеттік реттеуді күшейту үшін:

- корпоративті  секторды қалыптастыруды жеделдету;

- мемлекеттік  мүлікті басқарудың ең жоғары деңгейін қамтамасыз ету;

- әлеуметтік  және экономикалық саясаттың,  соның ішінде техникалық, құрылымдық, инвестицияның барлық түрлерін жүзеге асыруда нақтылық пен негіздеудің сапасын көтеру,сақтандыру және ынталандыру жүйесін құру қажет.Өнеркәсіпті өркендетудің негізгі факторына шаруашылық субьектілері қызметінің институционалды және заңнама шарттарын нақтылау және бюджет-қаржы жүйесін жетілдіру жатады. Қазіргі кезде өнеркәсіп салаларын жандандыру үшін қолдау көрсету мемлекеттің негізгі міндеті болып көзделуде. Қазақстан өнеркәсібін дамытудың басты бағытына ішкі тұтыну нарығын бәсекеге қабілеті жоғары отандық тауарлармен толықтыру мақсатында импорттық тауарларды ығыстыру көлемін 15-20 %-ға дейін төмендету болып отыр. Осыған байланысты өнеркәсіптің индустриялық деңгейін көтеруді басқарудың ұйымдастыру-экономикалық механизмін әзірлеу,оның тиімді жұмыс істеу әсерінен экономикада оң нәтижелерге жетудің мүмкіндіктерін анықтау. Өнеркәсіптің индустриялық-инновациялық дамуын қалыптастыратын құрылымға:

- индустриялық-инновациялық  дамудың экономикалық тетіктер жүйесіне –салық саясаты-ғылыми шығындарын үнемі арттырып отыратын субъектілер үшін, жаңа технологияны игеруші шағын және орта бизнес үшін салық жеңілдіктерін бекіту, белгілі бір мерзімге венчурлық бизнесті салықтан толық босату; инновациялық қызметтің қаржы-несиелік механизмі – жеңілдік несиелер беру, жеңілдетілген амортизациялар; жаңа технологиялар нарығын дамыту – технологияны сатып алу-сату механизмін пайдалану;

- индустриялық-инновациялық  қаржыландыру жүйесіне инновациялық қорлар, инвестициялық-инновациялық банктер, бюджеттік қаржыландыру,шетел инвестициялары, кәсіпорынның өз қаржылары;

- инновациялық  инфрақұрылымдар жүйесіне – технопарктер, технополистер, бизнес-инкубаторлар және т.б., жаңалықтарды тарататын және өндіріске енгізетін дербес түрде жұмыс істейтін фирма-делдалдар құру, ынталандыру қорларын қалыптастыру және т.б.;

- мемлекеттік  және өнеркәсіптік, салалық инновациялық  бағдарламалар жасау – мемлекет,өнеркәсіп, сала және халықаралық деңгейде дайындау жатады.Өнеркәсіптің индустриялық-инновациялық дамытудың ең басты мақсаттарына жету үшін ғылыми-техникалық бағдарламалар дайындау басты мақсат болып табылады. Мемлекеттік басқару жүйесін оңтайландыру мына бағыттарда жүзеге асады: алдымен қысқарту, сосын мемлекеттік аппарат жүйесінің санын тұрақтандыру, қоғамдық және әлеуметтік мағынаның бір бөлігін азаматтық секторға беру, мемлекеттік бюджеттің қалыптасу, атқару және бақылау процестеріне ҮҰҰ-ны тарту. Мемлекеттік басқаруда, зерттеу жүргізгенде бенчмаркингті қолдану қажет, оның мәні ең жақсы тәжірибені тауып қолдану. Мемлекеттік басқару ісімен айналысатын бір адамға мемлекеттік бюджеттің кіріс шамасы; мемлекеттік басқару жұмысындағы адамға ЖІӨ үлесі; мемлекеттік басқаруға кететін шығындардағы ЖІӨ-нің мемлекеттік басқару үлесіне қатынасын көрсететін мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділік коэффициенті. Өнеркәсіптің индустриялық-инновациялық дамуының экономикалық тетіктер жүйесіне – салық саясатын

ұтымды  жүргізу жатады, яғни ғылыми шығындарын үнемі арттырып отыратын субъектілер үшін, жаңа технологияны игеруші шағын және орта бизнес үшін салық жеңілдіктерін бекіту, белгілі бір мерзімге венчурлық бизнесті салықтан толық босату, инновациялық қызметтің қаржы-несиелік механизмі – жеңілдік несиелер беру,жеңілдетілген амортиза-цияларды анықтау; жаңа технологиялар нарығын дамыту, яғни технологияны сатып алу-сату механизмін пайдалану жатады. Индустриялық-инновациялық үрдістерді қаржыландыру жүйесіне – инновациялық қорлар, инвестициялық-инновациялық банктер, бюджеттік қаржыландыру, шетел инвестициялары, кәсіпорынның өз қаржыларын құруды ары қарай жетілдіру жатады. Мұндай бағдарламаларда ресурстар, орындаушылар мен мерзімі бойынша бір-бірімен байланысты индустриялық-инновациялық проблемаларды шешуге бағытталған шаралар кешені жасалады. Бағдарламаларды жүзеге асыру үшін мемлекет ресурстарды шоғырландыру, проблеманың күрделі болуына байланысты экономикалық тиімділігін анықтау, нарықтық құралдарды қолдану сияқты мәселелерді шешумен айналысады. Бағдарламаның ауқымы мен мақсатына қарай ол арнаулы қорлар, яғни Даму қорлары арқылы қаржыландырылады. Ірі салалық жобаларды жүзеге асыру үшін және оларды қаржыландыру үшін басқару органдары, сонымен бірге мемлекеттік және аймақтық қорлардың көмегімен жүзеге асырылады.

Қорыта  айтқанда, отандық өнеркәсіпті индустрияландырудың жаңа сатысына көтерудің басым бағыттарына оның инвестициялық-инновациялық әлуетін қалыптастыру, тиімді салалық құрылымын жетілдіру, технико-технологиялық базасын күшейту жатады. Осындай басым бағыттарды жүзеге асыру үшін кәсіпорындардың инновациялық даму бағытын таңдап алуы арқылы табысты молайтуына, соның негізінде жаңа нарықтарға шығуына жол ашылады. Инновациялық даму бағыты ғылыми сыйымды өнімді өндірумен тығыз байланысты болғандықтан  шығындылығы басым болады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Додонов В.Ю. Организация функционирования системы механизмов устойчивого развития

Казахстана / Под редакцией О.С. Сабдена, академика НИА РК, д.э.н. профессора. – Алматы: ИЭ МОН РК,

2006. –  26 с.

2. Синк Д.С. Управление производительностью: планирование, измерение, оценка, контороль и

повышение, – Москва, 1989. – 528 с.

3. Куликов В., Латышева Г., Николаев А. Образование финансово-промышленных групп

(необходимость,  цели и механизм) // Российский  экономический журнал – 1994. –  № 1.

4. Селезнев А.З. Конкурентные позиции и инфраструктура рынка России. ЦЭМИ РАН. – М.: Юрист,

1999. Энджел  Джеймс, Блэкуэли Рожжер, Миниард  Пол. Поведение потребителей, Санкт-Петербург, 1999.

– 761 с.

5. Назарбаев Н. Модернизация государственного управления. Речь на открытие третьей сессии

Парламента  РК третьего созыва // Казахстанская правда, 1 сентября 2006.

6. Мамыров Н.К., Ихданов Ж.О. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана

(теория, опыт, проблемы): Учеб. пособие.– Алматы: Экономика, 1998. – С.125.

7. Мамыров Н.К. Планирование концентрации производства в промышленности. Алма-Ата:

Казахстан, 1980. – С.79.

8. Лисенков А., Шуванова А. Проблемы управления промышленным производством в период перехода

к рыночной экономике. //Транзитная экономика, 2000. – №1. – С.69–72.

9.Основные  направления индустриального развития  Республики Казахстана. Астана, 2004. – С.16.

10. Государство  в переходной экономике. Учебник.  Мировая экономика и международные

отношения, 2002. – №2, – С. 22-23.

Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасуы

    Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасуы барысында  өнеркәсіптің түрлі салаларындағы  кәсіпорындардың техникасы мен  технологиясы, ұйымдастырылу деңгейі  төмен екендігі байқалды. 20 ғасырдың 90-жылдары басталған экономикалық реформа нәтижесінде өнеркәсіп орындары мемлекет иелігінен алынып, жекешелендіріле бастады. 2003 жылғы мәліметке қарағанда, Қазақстан Республикасындағы барлық меншік нысандары бойынша кәсіпорындардың саны және олардың үлесі айтарлықтай өзгерді.

      Мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындар  саны 1184 (9,3%), жеке меншікте 11217 (88,3%), ал басқа мемлекеттердің (олардың  заңды тұлғалары мен азаматтарының)  меншігінде 306 (2,4%) кәсіпорын болды.  Бірақ меншік нысандары бойынша өндірілген өнімнің (көрсетілген қызметтің) жалпы көлеміндегі өнеркәсіптік өндірістің құрылымы тиісінше 1,3; 82,1 және 16,5% болды. Жаңа жағдайда өнеркәсіп орындары ірі, орта, шағын кәсіпорын және өнеркәсіптік қызметті жүзеге асыратын бейөнеркәсіптік кәсіпорын түрлеріне жіктелді. Сондай-ақ нарықтық экономиканың дамуы барысында ірі-ірі корпоративтік құрылымдар да қалыптасты. Олардың тұрпаттары алуан түрлі: ұлттық және мемлекеттік компаниялар (“Қазақойл”, “Қазтрансойл”, “Қазатомөнеркәсіп”, т.б.), мемлекеттік және жеке жобалармен жекешелендірілген акционерлік компаниялар (“Испат-Қармет”, “Қазақмыс” корпорациясы”, “Қазақстаналюминий”, “Өскемен титан-магний комбинаты”, “Маңғыстаумұнайгаз”, “Ақтөбемұнайгаз”, “Қазхром” ҰАҚ”, т.б.), нарықтың дамуы барысында пайда болған жеке компаниялар (“Қазкоммерцбанк”, “ҚазақстанКаспийшельф”, “Тұран Әлембанк”, т.б.), ұлтаралық компаниялардың Қазақстандағы бөлімшелері (“Теңіз Шевройл”, “OKІOK”, “PeтроҚазақстан”, “Алматы темекі фабрикасы”, “Қазхром” “ҰаҚ”, т.б.) мен өкілдіктері (“АВВ LTD” – электротехикалық жабдықтар өндіретін компания, “PGS Onshore” – мұнай барлау, геофизикалық қызмет компаниясы, т.б.).

    Трансұлттық корпорациялар республиканың өнеркәсіпіне миллиардтаған қаржы салып, қыруар пайда табуда. Әйтсе де Қазақстан экономикасының корпоративтік секторында әлемдік деңгейдегі корпорациялар жоқ дерлік. Қазақстан өнеркәсіпінің әлемдік нарыққа шығу мүмкіндігі зор екеніне қарамастан инвестиция тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында мүлдем жоқ болатын. Сондықтан жеке жобамен жекешелендірілген кәсіпорындар мен трансұлттық корпорациялар басымдық алды.

    Республика  экономикасында жүргізілген реформа  барысында бұрын қалыптасқан  өнеркәсіп салалары дамыды. Негізгі капиталға пайдаланылған инвестиция кен өндіру өнеркәсіпіне жұмсалды. Атап айтқанда, осы сала құрылымындағы инвестицияның үлесі 2000 – 2003 жылдары орта есеппен 76,3%-ды құрады. Бұл кезеңде өңдеу өнеркәсіпі саласында инвестиция тапшылығы айқын байқалды: оның үлесі орта есеппен 18%-дан аспады. 

Шетелдік  инвестициялар

Қазақстан шетелдік инвестициялардың көлемі бойынша  ТМД елдерінің ішінде алдыңғы  орында болды. Республикада шетел инвестицияларының негізгі капиталдағы үлесі негізінен Батыс Қазақстан (92%), Маңғыстау (66%) және Ақтөбе (75%) облыстарына тиесілі болды.

Республика  өнеркәсібінің әлемдік деңгейі

Республика  өнеркәсіп інің тиімділігі әлемдік стандартқа сай емес. Айталық, Қазақстанда 1 доллар ЖІӨ шығару үшін 2,8 кВт-сағ қуат жұмсалса, дамыған елдерде бұл көрсеткіш 0,2 – 1,2 кВт-сағ шамасында. Мұның басты себебі: көптеген кәсіпорындар шикізатты бастапқы өңдеумен ғана айналысады, ал шикізатты ақырғы өнімге дейін өңдейтін кәсіпорындар аз. Сондай-ақ әлемдік деңгейдегі озық технологиялар да жоқтың қасы. Сонымен қатар өнеркәсіптің біраз салаларында негізгі құрал-жабдықтар ескірген (50%-дан астам). Қазақстанда өнеркәсіп өнімінің ЖІӨ-дегі үлесі 2004 жылы 30%-дан асты, яғни ақшаға шаққандағы көлемі 3000 млрд. теңгеден астам болды, ал өнеркәсіптің негізгі қызметкерлерінің орташа айлық жалақысы 30 мың теңге шамасында. Негізгі қызметтен алынған табыс 402,2 млрд. теңгені құрады және өнеркәсіптің пайдалылық деңгейі 23%-ға жетті. 21 ғасырдың басынан Қазақстан өнеркәсіпін әртараптандыру үдерісі жүргізіле бастады. Нәтижесінде ақпараттық технология, биотехнология, ядролық технология, автомобиль құрастыру сияқты өндірістің жаңа бағыттары пайда болып, әлемдік бәселестікке төтеп беретін өнім түрлерін кластерлеу ісі жолға қойылды. Қазақстан өнеркәсіпін 2015 жылға дейін жаңа индустриялық инновациялар даму өрісіне шығару, сөйтіп, өнеркәсіп салаларын әртараптандыру жолымен келешекте оның шикізаттық бағыттағы даму үрдісінен сервистік-технологиялық экономика үлгісіне көшу көзделіп отыр. ^[1]