Кұнды қағаздар

Сол жылдары акционерлік  қоғамдар, оның ішінде жекеменшіктендірілген  қоғамда, акциялар шығарып, оларды айналымға түсірді. Сонымен бірге қор биржалары, ия болмаса, тауарлық-қор биржалары құрылды. Жергілікті мемлекет басқару органдары бағалы қағаздарды шығаруға талаптанды. Бағалы қағаздар нарығының алғашқы кәсіби мамандары пайда бола бастады. Қазақстандағы бағалы қағаздар туралы бұрынғы шығарылған заңдардың жетілмегендігіне қарамастан оларды қолданудың нәтижесінде Қазақстанда бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру идеясын іске асырудың алғашқы қадамдары жасалып, ол жүйе өз тәжірибемізді жинақтап және оның мәнін түсінуді мүмкіндік туды.

Өз тәжірибеміз бағалы қағаздар нарығында мемлекеттің  атқаратын ролін көрсетті. Бір  уақытта ол әрі бағалы қағаздар эмитенті, әрі инвестор, әрі бағалы қағаздар нарығын реттеуші және ондағы қатынастарды бақылаушы субъект ретінде қатынасады. Онда мемлекет өзінің әртүрлі органдары ретінде қатынасады. Себебі бір мемлекеттік орган басқа жақпен әрі «ойынға» қатысушы, әрі өзіне де ойынға басқа қатысушыларға да ойынның ережесін шығаруына болмайды.

Сондықтан 1994 жылдың 20 наурызында Республика Президентінің «Бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру шаралары туралы» жарлығы шықты. Бұл бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеумен ол туралы заңдар шығарудың келесі кезеңі еді. Осы жарлық бағалы қағаздар нарығындағы қатынастарды реттейтін және бақылайтын орган ретінде бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясының Ережесін бекітті.

Жарлық шыққан күннен бастап 1991 жылығы Қазақстанның екі  заңы: «бағалы қағаздар айналымы және қор биржасы туралы» және «бағалы  қағаздар туралы Ереже» өз күшін жойды. 1994 жылғы 6 айы бойы Қазақстанның бағалы қағаздар нарығы құқықтық қамтамасыз етілмеген жағдайда қалды. Тек 1994 жылдың 3 қазанында Министрлер кабинетінің қаулысымен «бағалы қағаздарды шығару, оны айналымға түсіру және қор биржасы туралы уақытша ереже» және «бағалы қағаздар туралы уақытша ереже» бекітілді. Уақытша ережелер Қазақстан бағалы қағаздар нарығын дамытудың құқықтық негіздері ретінде 1995 жылдың сәуіріне дейін пайдаланылды. 1995 жылдың қаңтарында Республика Президенті бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясының төрағасы мен оның төрт мүшелерін бекітуі және осы мемлекеттік органының атқару комитетінің құрылуы бағалы қағаздар нарығын қалыптастырудағы асулы кезең болды. Дәл осы уақыттан бастап Ұлттық комиссия өзіне бекітілген қызметтерді атқаруды кірісті.

1995 жылдың сәуірінен  Қазақстанда бағалы қағаздар  нарығын дамытудың және оның  құқықтық негіздерін қалаудың  қазіргі кезеңі басталды. Осы  кезде негізгі нормативтік-құқықтық  актілер қабылданып, Алматы қаласында  салтанатты жағдайда Орталық Азия қор биржасы ашылды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНА ҚАТЫСУШЫЛАР

 
3.1 Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары.  
 
     Бағалы қағаздар нарығының жұмысын қамтамасыз етіп, оның міндетін атқаратын кәсіби мамандар, яғни делдалдар. Бағалы қағаздар келісім шарты екі түрде өтеді: 
1. Тікелей;  
2. Арадағы кісі арқылы.  
1. Тікелей келісім шарт. Сатушы Бағалы Ақша қағаздар Сатып алушы

2. Арадағы кісі арқылы келісім шарт. Сатушы Келісім Сатуға ұсыныс шарттың қорытындысы бағалы қағаздар Брокер ақша Келісім Тауарға тапсырыс шарттың қорытындысы Сатып алушы Баға белгілеу үшін және қажетті хабарларды тарататын компьютерлік техниканы қажет етеді. Ол үшін қазіргі уақытқа сай нарыққа әдейі дайындалған кәсіби мамандар қажет. Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары:  
1. Брокерлер — делдал ретінде келісімге қатынасатын адамдар. Брокер келісім жасасатын әрбір жакты табыстыруды көздейді. Брокер өкіл емес, ешбір жақтың шарттық қатынастарына қатыспайды, жекелеген тапсырмалар негізінде жүмыс істейді. Брокерге әрбір жеке келісімді жасауға арнаулы өкілеттік беріледі. Ол тек сол өкіметтік шегінде әрекет етуге міндетті.

2. Джобберлер — нарық коньюктурасын бақылаушылар.

3. Дилерлер - өз капиталымен келісім жасайтын делдалдар. Осы мамандармен катар бағалы қағаздар бағалы қағаздар нарығына банк қызметкерлері, инвестициялық қорлардың қызметкерлері және нарық қызметін реттейтін ереже, заң шығаратын мемлекеттік шенеуніктер мен заң қызметкерлері қатысады.  
Бағалы қағаздар нарығындағы брокерлер құқықтың тұлға ретінде тіркелген мамандандырылған фирма қызметкерлері. Батыс Еуропа мемлекеттерінде олар не және фирма, не акционерлік қоғам ретінде құрылады. Жаңа егемен мемлекеттерде олар жауапкершілігі шектеулі серіктестік мекемесі болып құрылған. Құрылымы жөнінен брокерлік фирма дирекция, әкімшілік бөлім, кеңес беретін бөлім, бағалы қағаздар сату бөлімі және хабарлама-техникалық бөлімінен тұрады. Шамамен мұндай фирмада 15-25 адам қызмет жасайды. Брокерлік фирманың қызмет аясына мына міндеттер кіреді:

1. Консалтинг (кеңес беру).

2. Бағалы қағаздарды  бірінші және екінші нарыққа орналастыру.

3. Инвестициялық қорларды құру және оны басқару.

Брокерлер өз қызметінде мына түпкі бастамаларды басшылыкқа алады:  
1. Клиент брокерлік фирмамен шарт жасағанда барлық тапсырма бойынша келісімге келеді, оның ішінде бағалы қағаздарды қайдан сатып алу жөнінде (қор биржасынан ба, әлде биржадан тыс нарықтан ба).

2. Брокер клиенттің  белгіленген сомасы шамасында  әрекет жасайды. Бірақ алған  тапсырма көлемінде бағалы қағаздарды таңдауда өз құқын пайдаланады.  
3. Брокер тапсырманы орындағаны туралы шартта көрсетілген уақытта клиентке хабарлап және бағалы қағаздарды сатудан түскен қаржыны клиенттің есепшотына аударады.

4. Брокер мәмілені  ерекше кітапқа тіркеуі қажет.  Клиент ол жөнінде көшірме талап етуге құқы бар.

5. Клиент брокерге  мәміледегі барлық тапсырманы  токтатуға үнім бере алады.  
Сонымен бірге, брокерлік фирма мен клиент арасындағы келісім алғашқыда ауызша болса, ол кейін жазбаша құжатта көрсетіліп, заңды күшіне енеді. Брокерлік фирма өз клиенттерінен тапсырма алғанда олардан кепілдік беруді талап етеді. Кепілдік ретінде мыналар берілуі мүмкін:

1. Мәміледегі бүкіл сомаға вексель.

2. Мәміленің кемі 25%-тін немесе 100% құрайтын сома брокердің шотына түсілуі керек.

3. Брокердің атына  ағымдарды шот ашылуы мүмкін

4. Брокерге сақтандыру полисі және с.с. кепілдер.

Осылар жөнінде брокерлік  фирма клиентке хабарлан тұруы қажет.  
Ал дилерлер — олар да делдалдар. Олардын брокерлерден айырмашылығы шарт жасағанда өз капиталын жұмсауы. Бағалы қағаздар операциясына мамандалған дилерлерді жауапкершілігі шектелуі дилер деп атайды. Дилердің атқаратын қызметі:

- Бағалы қағаздарды шығару, олардың курсы және сапасы туралы хабар тарату;

- Клиенттердің тапсырмасын орындау;

- Бағалы қағаздар нарығындағы өзгерістерді бақылап отыру. Егер бағалы қағаздарды сату-сатып алу баяуласа, онда онда бағалы қағаздардың курсын тұрақтандыру мақсатында дилерлер өз есебімен операция жүргізеді.  
- Сатып алушылар мен сатушыларды бір-біріне кездестіріп, бағалы қағаздар нарығының жұмысына себепші болады. Олар нарықтың катализаторы ретінде жүмыс істейді.

Бағалы қағаздар нарығында  дилерлердің қызметі брокерлердің қызметінен өзінің кең көлемділігімен ерекшеленеді. дилер-фирмалардың алғашқы  да өзінің бірсыпыра капиталы болады, кейіннен ол делдалдың сыйақымен және инвестициядан түскен пайдамен үнемі толтырылып отырылады. 

      Джобберлер - бағалы қағаздар нарығы конъюнктура мәселелері жөнімен кеңес берушілер. Ең алғашында олар London-city нарығында пайда болады. Олардың іс әрекеті бағалы қағаздар нарығының құрылымы кең көлемде және үнемі өзгеріп отырғанда қажет. Джобберлер тек кеңес беріп қана қоймай, күрделі, кейде комплексті мәселелерді шешуге көмектеседі .Джобберлер бағалы қағаздардың кейбір түрлерінде ғана маманданатын болғасын оларды кең көлемде жүргізілетін операцияларға брокерлер мен дилерлер пайдаланады. Джобберлердің қызметі өте жоғары бағаланып, олар жоғарғы жалақы алатындар қатарына жатады.

 

3.2 Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар

 

 Қазірге кезде бағалы қағаздар нарығына негізгі қатысушылар: мемлекет, жергілікті әкімшілік, ірі ұлттық және халықаралық компаниялар. Бұндай компаниялардың халық арасында жоғары атағы бар. Сондықтан олар шығарған бағалы қағаздар ешбір қиындықсыз өтеді. Нарық ол қағаздарды көп мөлшерде қабылдауға әрқашан дайын. Бұл қағаздар, әсіресе, мемлекеттік және жергілікті әкімшіліктің қағаздары. Екінші топ, инвестициялық институттер, немесе бағалы қағаздар операциясын жүргізетін қаржы-несие институттары. Олар:

a) екінші деңгейдегі және инвестициялық банктер;

b) сақтандыру қоғамдары;

c) зейнетақы қорлары және сол сияқты ұйымдар.

Бұл институттардың көпшілігі әртүрлі инвесторлардың, яғни занды және жеке тұлғалардың қаржысын біріктіріп, оларды табысты бағалы қағаздарға жүмсау мүмкіндіктерін іздейді.

Үшінші топ, және инвесторлар, яғни жеке адамдар, оның ішінде шағын кәсіпорындардың бағалы қағаздары әрқашан қауыпты. Статистика деректері дәлелдегендей олардың бөлігі ашылмай жатып жабылып қалады, тек 1/4 бөлігі ғана кейбір табысқа жетеді екен. Кейбір шағын кәсіпорындары табысты және болашағы бар екенін дәлелдеді.

Төртінші топ, бағалы қағаздар нарығы кәсіби мамандары, яғни брокерлер мен дилерлер. Олардың қолындағы хабарлар, керекті байланыс құралдары оларға бағалы қағаздар операциясын жүргізуге жеңілдік береді.  
Әрбір елде бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды және оған қатысу жағдайларын мемлекет белгілейді. Себебі мемлекеттік заң актілерде елдің экономикалық жағдайы аңғарылады. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығына негізгі қатысушылар — оларды шығарушылар (эмитенттер) және инвесторлар немесе инвестициялық институттар. Мемлекет эмитент заң жүзінде белгілейді.  
Эмитент — заңды тұлға, ол мемлекеттік орган немесе жергілікті басқару органы болуы мүмкін. Ал инвестор жеке адам немесе занды тұлға болуына құқылы. Олар бағалы қағаздарды өз қаржысына сатып алады. Инвестициялық институттар — занды тұлға. Олардың ұйымдық түрлері әртүрлі болады. Бағалы қағаздар нарығына қатысушы — занды тұлғалар мемлекеттік лицензия, ал жеке адамдар мамандығы туралы аттестат алулары шарт.

 

 

 
3.3 Қор биржасы және оның қызметі

 

     Қор биржасы деген бағалы қағаздар сатып алатын және сатылатын негізгі нарық орны. Қор биржаларында ірі банктер қызмет етеді. "Биржа" деген термин ежелгі грек сөзі — "бурзэ", яғни әмиән деген мағынаны білдіреді. Экономикасы дамыған мемлекеттерге биржалар бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы: қор биржасы; - тауар биржасы; -еңбек биржасы.  
Сонымен, биржа —нарықтың ұйымдасқан түрі, онда сұраным мен ұсыным негізінде тауармен, бағалы қағазбен сауда жасалады және қызметкерлер жалданады. Ол — сатушылар мен сатып алушылар келісілген келу үшін кездесетін орын.

Қор биржасы жеке кәсіпкерлік принциптерде жүмыс істейді. Қор биржасының жұмысы жарғы бойынша ұйымдастырылады. Жарғыда қор биржасын құру, оны басқару тәртібі және оның әрбір буынының қызметі, мүшелерінің құрамы және сол сияқты ұйымдастыру принциптері анықталынады. Биржаның басты органы болып "биржалық комитет" саналады, ал оның мүшелерін брокер немесе маклер деп атайды. Олар бағалы қағаздар нарығында клиенттердің есебінен және солардың атағынан делдал болып операциялар жүргізеді. Себебі нарыққа клиенттердің өздері қатыса алмайды, яғни болмайды. Брокерлер сол жұмысы үшін куртаж деп аталатын төлем ақы алады. Брокерлер мен қатар өз есебінен ақша жұмсап, айналысатын дилер де жүреді.

Сонымен, қор биржасы — бағалы қағаз иелерінің биржа мүшелері, яғни делдалдар арқылы бағалы қағаздарды сату және сатып алу жөнінде мәміле жасайтын нарық.

 

 

4. Биржалық операциялар .

 

    Биржада жеке компаниялардың, мемлекеттік органдарын немесе шетелдердің бағалы қағаздары айналымға түседі (әдетте тек акциялар мен облигациялар мен облигациялар). Айналымдағы шетелдік қағаздардың құрылымы мемлекеттер бойынша ажыратылады.

       Биржа операциялары кассалық және мерзімді болып ірі екі топқа бөлінеді. Біріншісі бойынша келісімге келген бойда есеп жүргізіледі, яғни сатып алушы қағаз үшін ақша төлеп, орнына сатушыдан бағалы қағазды алады. Екіншісінде есеп мәміледе көрсетілген мерзімге жүргізіледі: ол айдың ортасы немесе аяғы болуы, болмаса үш, алты ай және с.с уақыт өткеннен кейін болуы мүмкін. Онда кассалық бағасы, мерзімдік мәмілеге түсетін қағаздардың бағасымен өзгеше болады. Операциялардың екі түрі де рұқсат етілген биржаларда өтеді және бағалы қағаздардың курсы әртүрлі болуы мүмкін. Шын мәнінде де мерзімдік мәміленің айырмашылығы да оның курсында, яғни қағаздың бағасына. Сондықтан мерзімдік мәмілені алапсатарлық мәміле деп те атайды. Алаыпсатарлық мақсаты — биржадағы құндылықтардың табу. Кестеде көрсетілгенде мерзімдік мәміле түрлерінің бір-бірінен түбегейлі айырмашылығы жоқ. Олар тек кейбір іс-әрекет варианттарымен ерекшеленеді. Сондықтан мерзімдік мәміленің барлық басқа күрделі түрлерінің негізі болатын жай көрініске тоқтап өтейік. Мерзімдік мәміле бойынша есеп айырысу, жоғарыда айтылғандай бір айдың ішінде, айдың ортасында, не болмаса аяғында өтеді. Бір-ақ есеп мәміле жасалған күнгі бағалы қағаздардың курсымен жүргізіледі. Егер мәміленің орындалу кезінде оның курсы төмендеп кетсе, пайданы сатушы алады, ал жоғарылап кетсе сатып алушы алады. Қор биржасындағы стеллаж, пролонгация, репорт, депорттың мәмілелер алып-сатушылардың бағалы қағаздарының курс өзгерту арқылы пайда табу ойындары.