Жергілікті және өзін-өзі басқарудың теориялық бастамалары

Сонымен, билікті  орталықсыздандыру және жергілікті өзін өзі басқару жүйесі Қазақстан жағдайында, бірінші жағынан, азаматтық қоғам дамуының тетігі болса, екінші жағынан, ол - сол азаматтық қоғамның жетілу дәрежесінің көрінісі.

Франция Республикасын  алып қарайтын болсақ, онда "1982 жылдан бастап жүргізілген атқарушы билікті  орталықсыздандыру реформасы әлеуметтік-саяси сала жағдайын шешуге бағытталды: құқықтық сананың өсуі, 1960-70 жылдардағы қалалық емес тұрғындардың жалпы білім деңгейінің жылдам жоғарылауы француздардың басым бөлігінің жай ғана басқарулы болғысы келмейтіндігін білдірді, олар өзекті  мәселелерді шешуге тікелей қатысуды талап етті".

Жергілікті  өзін-өзі басқару туралы мақаласында  К. Шәріпбаев осы мәселенің Қазақстанда  дамуына әсер етіп отырған кедергілерді көрсеткен екен. Соның ішінде мыналарды  айтып өту қажет: Қазақстан Республикасының қазіргі заңнамасы аумақтар мен жергілікті тұрғындардың даму үстіндегі мүдделері мен сұраныстардың жалпымемлекеттік саясатпен үйлесуіне жауап бермейді. ҚР Конституциясының 85-бабы бойынша, тиісті аумақтардағы іс жағдайы үшін жергілікті өкілді және атқарушы оргаңдар жауапты болып табылады. Өйткені атқарушы орган жалпымемлекеттік саясатты жүргізу үшін жауапты болса, онда азаматтардың мүддесі формальды түрде өкілді органмен атқарылады. Басқаша айтқанда, жергілікті өзін өзі басқару органының функциялары әлсіз заңдық және нормативтік негізде құрылған жағдайда, олар шындығында биліктің өкілді органдарымен жүзеге асырылады.  Польшаның биліктің жергілікті органдарын реформалаңдыру істері жөніндегі бұрынғы министрі Ежи Регульски орталықсыздандыру үрдісін бастау жолында келесі проблемаларды шешу қажет деп есептейді:

•   жергілікті және аймақтық нәтижелі басқарудың жоқтығы;

• жергілікті деңгейдегі мәселелерді шешуге қабілеті жететін  азаматтық қоғамның ойдағыдай дамымауы.

Соның нәтижесінде  екі мақсат пайда болып отыр:

•  кәсіби және нәтижелі аумақтық басқаруды құру және мемлекеттік функцияларды шоғырланудан алшақтату үрдісі;

•    азаматтық  қоғамды құру үрдісінің басталуы.

Посткеңестік  елдерде орталықсыздандыру процесі  басқа тұрақты демократиялық  жүйе қалыптасқан мемлекеттердегі үрдістерден мүлде өзгеше өтуде. Бұрынғы социалистік мемлекеттерде жүйелі орталықсыздандыру жалпы саяси жүйені құрумен қатар өтіп жатыр. Яғни орталықсыздандыруға ешқандай уақытпен қалыптасқан әдіс-тәсілдік негіз жоқ, басқаша айтқанда, тәжірибенің жетіспеушілігі анық. Бұндай негіз көбінде орталықтанған мемлекет кезінде пайда болуы тиіс. Қазақстан Республикасында да орталықсыздандыру мен жергілікті өзін өзі басқару процестері тежелу себебінің бірі осы. Бұл бір. Екіншіден, өзін өзі басқару, биліктің бөлінуінің қажетті (яғни демократиялық) формасын іске асыру тамырын он жылдап қалыптасқан адамның ойлау қасиетінен іздеу қажет. Алдыңғы жүйеден мұра болып жалғасып келе жатқан саяси сана қоғамдық еркіндікті қолдануда қиындықтар туғызады. Осындай жағдай басқа да демократияландыру реформаларын жүргізуге кедергі болып отырғаны анық. Заң мен адамның ойлау қасиеті арасында байланыс бар екеніне күмән жоқ. Ал белгілі бір негізге бейімделу үшін, олар оны түсінуі қажет. Түсінуі үшін, олар оның мәнін білуі шарт. Егерде адамдар жаңа заңды түсінбесе, онда реформалардың нәтижесі күңгірт. Сондықтан да Қазақстанда саяси білім беру, ағарту жұмыстарын жүргізу - өте өзекті мәселе.

Саясаттанушы  М. Әшімбаевтың айтуы бойынша, "Елдің  геосаяси орналасуының демократиялық өзгерістерде маңызы зор. "Дәстүрлі демократия аймағында" болу саяси реформалардың жылдамдай түсуіне елеулі әсер етеді. Сонымен бірге геосаяси жағдайдың қиын болуы саяси реформа процестерін тежеуі мүмкін".

Жергілікті  өзін-өзі басқару жүйесі жергілікті мәдениет пен дәстүрлерге, экономикалық жағдайларға және де көптеген, сол сияқты жергілікті қауымдастықтың өміріне әсер ететін мәселелерге  тікелей байланысты. Кейбір  жағдайлар өзгеріп тұрады, соған орай жүйе де сәйкес болуы тиіс, ол жергілікті жағдайларға үйлесімді болуы қажет. Осыған байланысты жүйе үнемі реформаланып тұруы керек. Сондықтан да жүйені құруда ол кейін өзгеретінін, белгілі мерзімнен кейін жаңа реформа қажет болатындығын ескерген абзал. Оған дәлел, кейбір озық мемлекеттердің (Ұлыбритания, Франция секілді мемлекеттер) вертикальды басқару жүйесі осы күнге дейін өзгерістерге ұшырап келеді.

Басқарудың  нәтижелі болуы үшін тұрақтылық қажет, ал реформа жүргізу үшін керегі - өзгерістер. Осыны тепе-тең жолмен, қоғамда тұрақсыздық туғызбай жүргізу - алғышарт.

Орталықсыздандыруды тек ұйымдастыру және құқықтық шаралар  ретінде қабылдау — қателік. Оны  саяси процесс ретінде қабылдау қажет.

Әлемдік тәжірибеге жүгінсек, француз мамандары Францияда  орталықсыздандыруды жүргізудің екі  себебін алға тартады: саяси және ұйымдастыру-техникалық.

Біріншіден, мемлекеттің  қоғам өмірінің барлық салаларына ықпал  ету деңгейінің үнемі өсуіне жауап  ретінде орталықсыздандыру жүргізу.

Екіншіден, қоғамдық деңгейде қабылданатын шешімдерде көптеген жергілікті факторлар ескерілмей қалу қауіпті болды. Сондықтан да шешімдер мемлекеттік мекемелерден гөрі, сайланбалы тұлғалар іс жүргізуді қалайтын азаматтардың мүддесіне және шындыққа сыймайтын. Бұл орайда орталықсыздандыру — демократия дамуының қажетті талабы.

Үшіншіден, азаматтың  өзін айқындау құқығын тану және олар өз дегенімен ұжымдарға бірігу қажеттілігі туындайды. И. Люшердің пікірі бойынша орталықсыздандыру осындай қажеттіліктердің жүзеге асырылуы мен жергілікті ерекшеліктердің ескерілуін қамтамасыз етеді.

Ұйымдастыру-техникалық себептердің арасынан мыналарға ерекше көңіл бөлінеді: орталықтың белгілі дәрежеде енжарлық танытуы, белсенділік байқатпау және экстремальды жағдайларда қабылданған шешімдеріне жауапкершілік алғысы келмеу.

 

 

Қорытынды

 

Қазақстан Республикасы қазіргі кезде  өзінің мемлекеттік дамуында жаңа бір сапалы деңгейге шықты. Мұндай жағдай мемлекеттік басқару мен билік жүйесіндегі түпкілікті қайта құруды талап етеді. Аталған билік жүйесі Қазақстандағы мемлекеттіктің қалыптасуына өз үлесін қосты.

Бірақ қазіргі кезде мемлекеттік құрылымда  бұл жүйенің қызметтері қоғамның және мемлекеттің дамуында теріс әсер беретін кемшіліктерін байқатып отыр. Әсіресе, бұл қатынаста жергілікті мемлекеттік басқару жүйесін атап көрсетуге болады.

Қазіргі кездегі жергілікті жерлердегі билік қазіргі кездегі талаптарға толық сай емес, жергілікті халықтың мүдделерін әлсіз қорғайды, жемқорлыққа тым бейімді болып келген. 

Мұның басты себептері қолданыстағы заңдылықтардың, соның ішіндегі сайлау туралы заң, жергілікті мемлекеттік  басқару туралы заң, бюджет жүйесі туралы заңдардың кемшіліктері болып есептеледі.

Қазақстанның  қазіргі сатыдағы дамуы реформа  үрдістерінің арасалмағын орталықтан жергілікті деңгейлерге түсіруді қажет  етеді және де оны билік те, қоғам  да мойындайды. Оған тағы бір дәлел, 2003 жылдың 3 сәуірінде өткен Ұлттық кеңестің кезекті отырысы толықтай осы проблемаға арналды. Және де бұл мәселе бойынша үкімет арнайы құжат әзірлеген — "Мемлекеттік басқару - деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді шектеу және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру тұжырымдамасы". Дәл сол кеңесте Елбасы Н.Ә.Назарбаев осы мәселе жөнінде былай деп өз пікірін білдірді: "Бәрін бір қолға тастай қысып, айырылмайтын әдет біздің дамуымызды тежеп отыр". Сондықтан Президенттің халыққа Жолдауында орталықсыздандыру проблемасы саяси міндеттердің алғашқысы болып аталды. Сондықтан да еліміздің мемлекеттік құрылысын жетілдіру, оның ішінде билік құзырларының әр деңгейі арасында нақты бөлінуі мен халық билігінің маңызды элементі болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару   жүйесін ендіру өзекті мәселелердің қатарында.  Бірақ бұны елімізде жүзеге асыру көптеген себептерге байланысты қиынға соғуда.

Биліктің жергілікті органдарын реформалаңдыруды орталықсыздандыру  үрдісін бастау жолында келесі проблемаларды  шешу қажет:

•   жергілікті және аймақтық нәтижелі басқарудың жоқтығы;

•  жергілікті деңгейдегі мәселелерді шешуге қабілеті жететін азаматтық қоғамның ойдағыдай  дамымауы.

Соның нәтижесінде  екі мақсат пайда болып отыр:

•  кәсіби және нәтижелі аумақтық басқаруды құру және мемлекеттік функцияларды шоғырланудан алшақтату үрдісі;

•    азаматтық  қоғамды құру үрдісінің басталуы.

Посткеңестік  елдерде орталықсыздандыру процесі  басқа тұрақты демократиялық  жүйе қалыптасқан мемлекеттердегі  үрдістерден мүлде өзгеше өтуде. Бұрынғы социалистік мемлекеттерде жүйелі орталықсыздандыру жалпы саяси жүйені құрумен қатар өтіп жатыр. Яғни орталықсыздандыруға ешқандай уақытпен қалыптасқан әдіс-тәсілдік негіз жоқ, басқаша айтқанда, тәжірибенің жетіспеушілігі анық. Бұндай негіз көбінде орталықтанған мемлекет кезінде пайда болуы тиіс. Қазақстан Республикасында да орталықсыздандыру мен жергілікті өзін-өзі басқару процестері тежелу себебінің бірі осы.

Екіншіден, өзін өзі басқару, биліктің бөлінуінің қажетті (яғни демократиялық) формасын іске асыру  тамырын он жылдап қалыптасқан адамның ойлау қасиетінен іздеу қажет. Алдыңғы жүйеден мұра болып жалғасып келе жатқан саяси сана қоғамдық еркіндікті қолдануда қиындықтар туғызады. Қазіргі таңда еліміздің мемлекеттік  құрылысын жетілдіру, оның ішінде билік құзырларының әр деңгейі арасында нақты бөлінуі мен халық билігінің маңызды элементі болып табылатын жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін ендіру өте өзекті мәселелердің қатарында.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. Баянов Е. ред. "Мемлекеттік және құқық негіздері", Оқулық, Алматы, "Жеті жарғы", - 2001ж.
2. "Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін" Президенттің Қазақстан халқына Жолдау / Егемен Қазақстан, 19.03.2004ж.
3. Хайдар А., "Жергілікті басқару жүйесінің күшті және әлсіз жақтары", "Саясат және парасат", №2, 2003ж, 5-7 бет.
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің ресми Web-сайты: www.government.kz.
5. Нүкенов А.: "Жергілікті басқаруды жетілдіру мәселелері". "Саясат" №7., 2003ж., 26-31 бет.