Құс шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатудың маркетингтік аспектілері

   КІРІСПЕ 

   Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті 2006 жылғы халыққа Жолдауында әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына ену стратегиялық мақсатымыз деп атап айтқан. Сонымен қатар, еліміз Дүниежүзілік Сауда Ұйымына енуге дайындалуы отандық ауыл шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігіне ерекше талаптар қояды. Осыған орай, өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету мәселесі аса өзекті болып табылады. Бұл мәселе әсіресе, ауыл шаруашылығы секторында, соның ішінде құс шаруашылығы кәсіпорындары үшін аса маңызды. Өйткені, ауыл шаруашылығы халықты өмір сүру үшін қажет азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ететін ел экономикасының маңызды саласы. Нарық жағдайында құс шаруашылығы кәсіпорындарының сыртқы нарықты айтпағанда, ішкі нарықтың өзінде бәсекеге қабілеттілігі төмен болып отыр. Қазақстан Республикасының статистика Агенттігінің мәліметтері бойынша халықтың құс өнімдеріне қажеттілігін отандық құс шаруашылығы кәсіпорындары 40% ғана қанағаттандырады. ДСҰ кірген кезде осы өнімдер жағынан толық импортқа тәуелді болмау үшін құс шаруашылығы кәсіпорындары өз өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету шараларын қарастырып жүзеге асырулары керек. Ауыл шаруашылығының бұл саласының бәсекеге қабілеттілігінің төмен болуының басты себептері негізгі қорлардың физикалық және моральдық тозуы, айналым қаражаттарының жеткіліксіздігі, өнім өндіру шығындарының жоғары болуы, өнім бағасының сатып алушылардың басым бөлігінің қалтасына сәйкес келмеуі, соған байланысты өнімді өткізудегі қиыншылықтар деуге болады. Осы мәселелерді тиімді шешудің бір тетігі ретінде тұтынушыға бағытталған нарық тұжырымдамасы – маркетингке жете көңіл аудару керек. Тәжірибелік тұрғыда құс өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігі мәселесін шешу үшін бірінші кезекте тұтынушының мұқтаждықтарын, талғам-талаптарын, қалауын дәл білу керек, нарықтағы бәсекелестердің іс-әрекет стратегиясын талдау қажет. Кәсіпорындар өзінің мақсаты мен мүмкіндіктерін нарық талаптарына сәйкестендіру арқылы бәсекеге қабілеттілікке қол жеткізеді. Ал нарық талаптарын анықтау және зерттеу маркетингтің негізгі міндеті. Өкінішке орай, отандық құс шаруашылығы кәсіпорындарында маркетингтік қызмет толық деңгейде жүргізілмейді. Сондықтан өнімнің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату үшін құс шаруашылығы кәсіпорындарының бүкіл шаруашылық қызметін ұйымдастыруда жаңа тұжырымдамалық тәсіл қажет. Осы мәселені шешудің маңыздылығына орай диссертациялық зерттеу жұмысы тақырыбының өзектілігі анықталады.

   Тақырыптың  зерттелу дәрежесі. Ауыл шаруашылығы кешенінің нарықтық экономикаға өту жағдайындағы мәселелерінің теориялық және ғылыми тәжірибелік аспектілері көптеген отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан. Атап айтсақ, Ж.Б. Балапанов, Қ.М. Белгібаев, Т.А. Есіркепов, Ө.Қ. Есқараев, Ғ.Ә. Қалиев, Ж.Қ.Қорғасбаев, А.Б. Молдашев, Ә.Ә.Сатыбалдин және т.б.

   Өнеркәсіптік  негіздегі құс шаруашылығы Н.В. Агеев, Е.Б. Байбарақов, П.Е. Божко, И.Д. Жанғоразов, Д.И. Ковенко, т.б. ғалымдардың еңбектерінде терең зерттелген.

   Бәсекеге  қабілеттілік мәселесі А.П. Градова, Я. Корнай, Ю.В. Мишин, М.Портер, Р.А. Фатхутдинов, С. Фишер, Е. Хекшер, А.Ю. Юданов сияқты шетелдік ғалымдар еңбектерінде қарастырылса, Қазақстанда бұл мәселе С.Б. Ахметжанова, Ә.Ә. Әбішев, О.Б. Баймұратов, Ұ.М. Исқақов, Ж.О. Ихданов, А.К. Қошанов, Н.Қ. Мамыров, К.А. Нұрмағанбетов, Қ.О. Оқаев, О.С. Сабден, К.Ә. Сағадиев, А.М. Сейтқазиева сияқты ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.

   Қазақстанда экономиканың әр салаларында маркетингтің қолданылу ерекшеліктері Ш.Р. Әбділманова, К.К. Керимова, С.С. Сатубалдин, Ф.С. Сейдахметова, Н.Н. Хамитов сияқты отандық ғалымдар еңбектерінде қарастырылады.

   Бірақ, құс шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатудың маркетингтік әдістер мен принциптерді қолдану теориялық тұрғыда жете зерттелмеген. Құс өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін маркетингтік бағалау және құс шаруашылығы кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін маркетингтік қызметті ұйымдастыру мәселелері ғылыми тұрғыда негіздеуді талап етеді.

   Зерттеудің  мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты құс өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін маркетингтік әдістер мен принциптерді қолдану арқылы жоғарылату бойынша ұсыныстар жасау болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:

• бәсекеге қабілеттіліктің теориялық негіздерін, нарықтық тұжырымдамасын зерттеу;
• құс шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторларды талдап, бағалау жүргізу;
• құс шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін зерттеу және оны бағалау әдістеріне талдау жасау;
• құс шаруашылығының қазіргі жағдайы мен даму беталысын анықтау;
• тұтынушылардың осы өнімдерге талғам-талаптарын, қалауын, анықтау үшін маркетингтік зерттеу әдістемесін дайындап жүргізу;
• құс етінің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатудың негізгі бағыттарын анықтап, солар бойынша құс шаруашылығы кәсіпорындары үшін ұсыныстар дайындау.

   Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі ретінде Шығыс Қазақстан облысындағы құс шаруашылығы кәсіпорындары алынды.

   Зерттеу пәні – құс шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатудың теориялық, әдістемелік және тәжірибелік аспектілері.

   Дисертациялық зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі ретінде отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасының Заңдары, Президент Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары және басқа бәсекеге қабілеттілік мәселесіне қатысты нормативтік құжаттар қарастырылды.

   Зерттеу жұмысында Қазақстан Республикасы статистика Агенттігінің, Шығыс Қазақстан облыстық статистика Басқармасының ресми мәліметтері, құс шаруашылығы кәсіпорындарының есептік мәліметтері және автор жүргізген маркетингтік зерттеу нәтижелері ақпараттық база болып табылады.

   Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы:

   – «бәсекеге қабілеттілік» түсінігіне авторлық анықтама берілген және құс шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін факторлар жіктемесі жүйелендірілген;

• Шығыс Қазақстан облысы құс шаруашылығы кәсіпорындары өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін анықтау мақсатында маркетингтік бағалау жүргізіліп, мақсатты нарық сегменттері анықталған;
• құс шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігіне ықпал ететін факторларды бағалау негізінде өнімнің өзіндік құнын төмендету жолдары анықталған;
• өнімді тиімді өткізу стратегиялары жасалған;
• құс өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету бойынша тәжірибелік ұсыныстар дайындалған.

   Қорғауға  шығарылатын негізгі  тұжырымдар:

• өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің авторлық анықтамасы;
• құс шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату үшін маркетингтік бағалау жүргізу әдістемесі;
• құс етінің өзіндік құнын төмендету жолдары
• құс шаруашылығы өнімдерін өткізудің тиімділігін арттыруға байланысты нақты ұсыныстар
• құс шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату бойынша тәжірибелік ұсыныстар.

   Зерттеудің  тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу жұмысында ұсынылған маркетингтік іс-шаралар құс шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату бағытында қолданылуы мүмкін. Теориялық және әдістемелік материалдар жоғары оқу орындарында «Маркетинг» пәнінен дәріс және тәжірибелік сабақтарда қолданылуы мүмкін.

   Жұмыстың  негізгі нәтижелерінің қолданылуы. Зерттеу жұмысының негізгі қорытындылары мен ұсыныстары әр түрлі халықаралық және аймақтық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда баяндалып талқыланған. Олар: «Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі: жүйелік жағдайларын талдау, оң бағыты, теріс салдары» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы (Алматы, 2004), «Жедел жаңару жолындағы экономикалық бағдарлар» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы (Алматы, 2005), «Аманжолов оқулары – 2005» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы (Өскемен, 2005),  «Қазақстанда экономикалық ой-сананың дамуы» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясы (Алматы, 2006).

   Жарияланымдар. Зерттеу тақырыбы бойынша 7 ғылыми жұмыс жарияланған, жалпы көлемі 2,91 баспа парақ.

   Диссертациялық  жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.  

  НЕГІЗГІ БӨЛІМ 

   Өндірілген  өнімнің бәсекеге қабілеттілігі  мәселелері көптеген отандық және шетелдік ғалым-экономистердің еңбектерінде қарастырылған. Әр автордың анықтамасын алып қарасақ та олар бір-біріне қарама-қайшы емес, керісінше бірін бірі толықтырады:

• өнімнің бәсекеге қабілеттілігі – оның сатып алушылар үшін тартымдылығын қамтамасыз ететін, тұтынушылар қажеттілігін қанағаттандыратын сипаттамалардың жиынтығы;
• бәсекеге қабілеттілік қатысты сипатта, белгілі бір уақытта бәсекеге қабілетті өнім келесі бір кезеңде бәсекеге қабілетті болмай шығады немесе белгілі бір аймақта бәсекеге қабілетті өнім, тағы бір территорияда ондай болмай шығады;
• нарықтың әр сегментіндегі тұтынушылардың қалауы әркелкі болып келетіндіктен сәйкесінше олар үшін бәсекеге қабілетті өнім параметрлері де әр түрлі болады.

   Бұдан «бәсекеге қабілеттілік» ұғымының ерекшеліктері мынадай деуге  болады:

• көп мағыналылық, өйткені зерттеушілер бұл ұғымға әр түрлі мән береді;
• қатыстылық, бір нарықта сәттілікке ие тауар, енді бірінде бәсекеге қабілетсіз болады;
• салыстырмалылық, бірдей екі немесе бірнеше тауарды салыстыра отырып ғана өнімнің бәсекеге қабілеттілігін анықтауға болады;
• бәсекеге қабілеттілікті талдау және бағалау әр деңгейде әр келкі болып келеді, тауар деңгейінде, кәсіпорын деңгейінде, сала деңгейінде, ұлттық деңгейде.

   Сонымен өнімнің бәсекеге қабілеттілігін нарық  жағдайында тұтынушының бағалауы арқылы анықталатын, тұтынушы нақты мезетте қалайтын қасиеттерді қамтитын, кәсіпорынға өнімді ұсынып отырған нарықта сұранысты жоғары деңгейде қанағаттандыра отырып пайда алуға мүмкіндік беретін көрсеткіштердің жиынтығы деп анықтаймыз.

   Құс шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігіне келетін болсақ, оны қарастыруда құс шаруашылығы өндірісіндегі және өткізудегі ерекшеліктеріне тоқталамыз. Құс шаруашылығының өзіндік ерекшеліктері бар. Олар:

   – құс шаруашылығы өнімдері бұқаралық сұраныс өнімдері қатарына жатады, әдетте тұтынушылар оны сатып алуда аса көп ойланбайды, соған байланысты өндірушілер нарықтағы тұтынушы қалауына қол жеткізу үшін өндірілетін өнім сапасын жоғарылату, ассортиментті кеңейту, емдік қасиеттері жоғары құс өнімдері өндірісін қолға алу сияқты тауар саясатына қатысты мәселелерді үнемі қарастырып нарық талаптарына сәйкестендіріп отыруы олардың бәсекеге қабілеттіліктерін жоғарылатады;

   – құс шаруашылығы өнімдері аз уақыт ғана сақталады, сондықтан оларды тасымалдайтын арнайы көліктер мен сауда құрал-жабдықтары қажет. Бұзылу және зақымдану себептерінен өнімдерді өндірістен сауда орындарына жеткізгенге дейін құс етінің 2-3 % және жұмыртқаның 7 % жуығы жоғалады, бройлер балапанының еті нарық жағдайлары мен бағаға қарамастан қажет салмаққа жеткен кезде, ал жұмыртқа өндіріле салып сатылуы керек. Сондықтан сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдігіндегі қателіктер құс шаруашылығы кәсіпорындары үшін аса қымбатқа түседі, осыған байланысты құс шаруашылығы кәсіпорындары өнімді өткізу жүйесін жетілдіру арқылы бәсекелік артықшылықтарға қол жеткізе алады;

   – ауыл шаруашылығы салаларының ішінде құс шаруашылығы өнім бірлігіне көп шығын жұмсалатын, өндірілген өнімнің өзіндік құны жоғары өндіріс болып табылады, сондықтан өнім өндіру үрдісін оптималдау өнім бағасы жағынан бәсекелесуге мүмкіндік береді.

   Басқа ет түрлері нарығымен салыстырғанда  әлемдік құс еті нарығы жедел  дамып келеді. Соңғы 20 жылда бұл  ет түрі өндірісі 30 миллионнан 75 млн тоннаға өскен. Әлемдегі құс етін өндіру мен тұтынуда негізгі үлесті тауықтың еті алады. Бүкіл құс етінің 30%-ға жуыға Азияда, Солтүстік және Орталық Америкада өндіріледі. Оңтүстік Америка мен Еуропаның үлесі шамамен 15% құрайды. Солтүстік және Орталық Америка, Азия сияқты ірі өндіруші аймақтарда АҚШ, Бразилия, Қытай мемлекеттері көшбасшы болып табылады, олардың әлемдік құс еті өндірісіндегі үлесі  55%. 

Кесте 1 – 2001-2005-жылдар аралығында Қазақстан Республикасында өсірілген құс саны мен олардан өндірілген құс еті мен жұмыртқа көлемі