Құс шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатудың маркетингтік аспектілері

 

   Кестеден  көріп отырғанымыздай Республика бойынша құс етінің өндірісі барлық шаруашылық санаттарында 2005-жылы 2001-жылмен салыстырғанда 48,7 %-ға, жұмыртқа өндірісі 27,3 %-ға өскен. Ал осы жылдардағы өсірілген құс басының санына келетін болсақ, барлық шаруашылық санаттарында 2003-жылы – 23,8 млн бас құс, 2004-жылы – 24,8 млн бас құс, 2005-жылы – 25,6 млн бас құс өсірілген. 2005-жылы 2001-жылмен салыстырғанда өсірілген құс басының саны 21,3 % жоғарылаған. Мәліметтерден көріп отырғанымыздай, құс шаруашылығы өндірісі жылдан-жылға өсіп отыр, бірақ зерттеу барысында отандық құс өнімдерін өндірушілер нарықтағы құс етіне сұранысты толық қанағаттандыра алмай отырғандығы анықталды. Ішкі нарықта сатылатын құс етінің 70%  жуығы шетелдік өнім екен. Оның басты себептері, біріншіден, құс шаруашылығы кәсіпорындарының өндіріс қуаттарының төмен болуы болса, екіншіден, шетелден (әсіресе, АҚШ-тан әкелінетін «Буш сирақтары») келетін арзан бағалы құстың сан етінің жаппай сұранысқа ие болып отырғандығы. 

Кесте 2 – 2003-2005 ж.ж. Қазақстандағы құс еті өндірісі, импорты және экспорты 

Көрсеткіш	Жыл
	2003		2004		2005
	Саны, мың тонна	Нарық сыйымды-лығындағы  үлесі, %	Саны, мың тонна	Нарық сыйымды-лығындағы  үлесі, %	Саны, мың тонна	Нарық сыйымды-лығындағы  үлесі, %
Отандық өндіріс	38,4	40,1	41,3	33,8	46,4	29,2
Импорт	57,4	59,9	80,7	66,1	112,4	70,8
Экспорт	0,085	0,08	0,040	0,03	0,15	0,09
Нарық сыйымдылығы	95,72	100	122,0	100	158,65	100
Ескертпе  – ҚР статистка Агенттігінің мәліметтері  бойынша автормен жасалған.

 

   Талдау  көрсеткендей, отандық құс етін өндірушілердің өндірістік қуаттарының жеткіліксіздігі себебінен құс еті бойынша импорттың үлесі жоғары болып отыр. Импорттың үлесі 2003-жылғы 59,9% салыстырғанда 2005-жылы 70,8% құраған. Арзан құс етімен жабдықтаушы АҚШ (1 тоннасы 550,3 доллар) және Бразилия (1 тоннасы 620,9 доллар). Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, өндіруші елдер өткізу нарықтарын іздестіріп, мемлекеттің қолдауымен оны демпингтік бағамен сатады. Алыс шетелден арзан бағамен келетін құс еті ішкі нарықта жоғары нарықтық бағамен сатылады.

   Өзіндік құны бойынша құс еті қымбат ет болып отыр. Құс өнімдері өзіндік  құнының жоғары болуының негізгі  себебі материалдық шығындардың  жоғары болуы, олардың үлесі құс  өнімінің өзіндік құнында жылдан жылға өсіп келеді. 1997 мен 2004 жылдар аралығында құс етінің өзіндік құны 7,4%, жұмыртқаның өзіндік құны 29,1% өскен.

   Өнімдердің  өзіндік құнының өсу себептеріне  келетін болсақ, өнеркәсіптік негіздегі  құс шаруашылығы кәсіпорындарының қызметі көптеген жабдықтаушылармен  тығыз байланыста жүреді.

Кесте 3 – Шығыс Қазақстан облысы құс фабрикаларындағы құс өнімдерінің өзіндік құны 

Жыл	Өзіндік құн, теңге
	Құс етінің 1 центнері	Жұмыртқаның 1000 данасы
1997	14646	4500
1998	14953	3791
1999	16728	3699
2000	17519	4196
2001	10296	4591
2002	13522	4512
2003	14365	4817
2004	15731	5811
Ескертпе – Облыстық статистика басқармасының мәліметтері негізінде автормен құрастырылған.

 

Олар  құрал-жабдық, жем-шөп, дәрумендермен  және басқа да қажет заттармен  қамтамасыз етушілер. Бұл жерде әсіресе, құрамдас жеммен қамтамасыз етушілердің маңызы жоғары, өйткені құс өнімдерінің өзіндік құнының құрамындағы жем-шөптің үлесі 73,9% құрап отыр. 

Кесте 4 – Құс етін өндірудегі материалдық шығындардың құрамы 

Материалдық шығындардың құрамы	Құс еті өндірісінің  шығындары, мың теңге	Шығын түрінің  жалпы материалдық шығындар құрамындағы  үлесі, %
Жем-шөп	947396	73,9
Отын	86428	6,7
Электр  энергиясы	33606	2,6
Суға  төленетін шығындар	18855	1,5
Қосымша бөлшектер, жөндеу	185652	14,5
Қызметтер мен жұмыстарға төленетін ақы	9133	0,7
Барлығы	1281070	100
Ескертпе  – Кәсіпорын мәліметтері бойынша  автормен жасалған.

 

   Материалдық шығындарды құс шаруашылығы кәсіпорыны өзінің құрамдас жем дайындау бойынша шағын зауытын ашу арқылы төмендетуге мүмкіндік алады. Қазіргі уақытта тауықтардың еті сапалы болуы үшін әр түрлі дәрумендер Ресейден және шетелдерден алынады. Олардың басым бөлігін өз елімізде дайындауға шикізаттар жеткілікті бола тұрып, неше есе бағаға сырттан аламыз. Осы мәселе бүкіл құс шаруашылығы саласы деңгейінде шешілуі керек. Екінші орында қосымша бөлшектер мен жөндеу шығындарының үлесі жоғары. Мұның себебі, өндіріс құралдарының физикалық тозуы. Соның салдарынан жөндеу шығындары жоғары болып отыр. Өндірісті жаңа техникамен, негізгі құралдармен жабдықтау өнімнің өзіндік құнын төмендетуге мүмкіндігін береді, әрі жаңа техникамен өсірілген құс етінің сапасы да сәйкесінше жоғары болып келеді. 

Кесте 5 – Шығыс Қазақстан облысы құс фабрикаларындағы 2005-2006 жылдардағы ет өндірісінің көлемі (тонна) 

Құс фабрикасының аталуы	Тірі  салмағы бойынша			Сойылған  салмағы бойынша
	2005	2006*	2006-ж. 2005-ж салыстыр-ғанда,  %	2005	2006*	2006-ж. 2005-ж салыстыр-ғанда,  %
«Прииртыш бройлер құс фабрикасы» ЖШС-і	3203	3700	115,5	2531	2934	115,9
«Өскемен  құс фабрикасы» АҚ	14264	13469	94,4	11489	10874	94,6
«Предгорное құс фабрикасы» АҚ	64,1	106,6	166,3	49,6	74,6	150,4
Барлық  бройлерлік құс фабрикалары бойынша	17531,1	17275,6	98,5	14069,6	13882,6	98,7
Барлық  жұмыртқа бағытындағы құс фабрикалары  бойынша	705	827	117,3	521	612	117,4
Тұрғындар шаруашылығы	1647	1480	89,8	570	922,9	161,9
Барлығы облыс бойынша	19883,1	19582,6	98,4	15160,6	15417,5	101,7
*оперативтік есеп мәліметтері бойынша    Ескертпе – Облыстық статистика басқармасының есебі бойынша автормен жасалған.

 

   5-кестеден көріп отырғанымыздай, құс етінің өндірісі облыс бойынша алғанда 2006-жылы 2005-жылмен салыстырғанда тірі салмағы 300,5 тоннаға немесе 1,6 % кемісе, сойылған салмағы 352,9 тоннаға немесе 1,7 % жоғарылап отыр. Соның ішінде жекелеген құс фабрикалары бойынша қарастыратын болсақ, тірі салмақта «Өскемен құс фабрикасы» АҚ-ның өндіріс көлемі 795 тоннаға кеміген, «Прииртыш бройлер құс фабрикасының» өндіріс көлемі 497 тоннаға жоғарылаған, «Предгорное құс фабрикасы» өндірісі 42,5 тоннаға өскен. Құс етінің өндірісі тірі салмақта жұмыртқа бағытындағы кәсіпорындарда да 122 тоннаға жоғарылаған, ал тұрғындар шаруашылығында 167 тоннаға кеміген. Сойылған салмағы бойынша талдауға келетін болсақ, «Өскемен құс фабрикасы» АҚ-ның өндіріс көлемі 615 тоннаға кеміген, «Прииртыш бройлер құс фабрикасының» өндіріс көлемі 403 тоннаға жоғарылаған, «Предгорное құс фабрикасы» өндірісі 25 тоннаға өскен. Құс етінің өндірісі жұмыртқа бағытындағы кәсіпорындарда да 91 тоннаға, ал тұрғындар шаруашылығында 352,9 тоннаға жоғарылаған.«Өскемен құс фабрикасы» АҚ 2006-жылы өндірілген бройлер еті 2005-жылмен салыстырғанда 5,3% немесе 615 тоннаға кеміген. «Прииртыш бройлер фабрикасы» ЖШС бройлер етінің өндірісі 2006-жылы 15,9% немесе 403 тоннаға жоғарылаған.  

Кесте 6 – Шығыс Қазақстан болысындағы құс етін өндіруші кәсіпорындардың 2004-2006 жж. негізгі өндірістік көрсеткіштері 

Көрсеткіш	Өскемен құс фабрикасы			Прииртыш  бройлер фабрикасы
	2004	2005	2006	2004	2005	2006
Өндірілген  бройлер еті, тонна	10743	11489	10874	-	2531	2934
Ішкі  нарықта сатылған құс еті, тонна	10187	10665	10473	-	2510	2968
Бройлер балапанының орташа тәуліктік салмағы, грамм	41,8	44,6	45,1	-	47,2	51,0
Өндірілген 1 кг өнімнің өзіндік құны, теңге	192,98	182,46	169,98	-	201,45	186,68
1 кг  еттің орташа сатылу бағасы, теңге	211,15	225,36	208,23	-	232,26	196,10
Құрамдас  жемнің бір тоннасының құны, теңге	47558	41760	40058	-	44623	43388
Ескертпе  – Кәсіпорындардың бухгалтерлік есеп мәліметтері негізінде автормен жасалған.

 

   Ішкі  нарықта сатылған құс еті «Өскемен құс фабрикасы» АҚ 2005-жылмен салыстырғанда 2006-жылы 1,9%, яғни 192 тоннаға аз болған, ал «Прииртыш бройлер фабрикасы» ЖШС сатылған бройлер еті 18,2%, немесе 458 тоннаға жоғары.

   Бір бройлер балапанының орташа тәуліктік  салмағы «Өскемен құс фабрикасы» АҚ 44,6 граммнан 45,1 граммға өсіп 1,1% жоғарыласа, «Прииртыш бройлер фабрикасы» ЖШС 47,2 граммнан 51,0 граммға жоғарылап 8% өскен.

   Статистикалық мәліметтер мен кәсіпорындардың  есептік көрсеткіштерін талдау барысында  құс шаруашылығы өнімдерінің  бәсекеге қабілеттілігіне кері әсер етіп отырған мәселелер анықталды, олар: өндіріс қуаттарының жеткіліксіздігі, өндіріс жағдайларының талаптарға сәйкессіздігі, өндіріліп отырған өнімнің өзіндік құнының жоғары болу мәселелері. Бұл мәселелерді шешу үшін статистикалық және есептік мәліметтерді талдаумен қатар маркетингтік бағалау жүргізілуі керек.

   Құс өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін бағалауда көрсеткіштерді үш топқа  бөлуге болады (1-сурет). 

     

   Осы үш топ көрсеткіштерін тұтынушылардың бағалауына ұсыну үшін құс шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін бағалау үрдісін құрамыз. Ол үрдіс бірнеше кезеңді қамтиды. 2-суретте құс шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін бағалау үрдісі көрсетілген. Нарық жағдайында кез келген әрекет ең бірінші маркетингтік зерттеулер жүргізуден басталады.

   2-суретте көріп отырғанымыздай, құс шаруашылығы нарығына кешенді зерттеу жүргізуде бәсекеге қабілеттілікке ықпал ететін тікелей факторлар зерттеледі, олар нақты бәсекелестер, нақты және әлуетті тұтынушылар мен нарықтағы құс өнімдері.

   1. Нақты бәсекелестерді зерттеу  үшін бәсекелестер картотекасы дайындалды. Бұл картотека бәсекелес кәсіпорын туралы жалпы мағлұматты, кәсіпорынның қаржылық жағдайын, өндіріс және ҒЗЖТКЖ, бәсекелес кәсіпорынның маркетингтік қызметіне қатысты мәліметтерді қамтиды.

   2. Нарықтағы құс өнімдерін зерттеуде құс етінің картотекасы жасалды. Бұл картотека нарықтағы бәсекеге қабілетті үлгі өнімнің сипаттамаларына қатысты ақпараттан тұрады.

   3. Нақты және әлуетті тұтынушыларды  зерттеу үшін «Құс етіне тұтынушылардың  талабын анықтау» сауалнамасы жасалып, талаптарға сәйкес жүргізілді. Сауалнама Алматы қаласының сауда орындарында жүргізілді.

   Сауалнамада алынған демографиялық мәліметтерді талдау арқылы құс етін сатып алушылардың  басым бөлігінің орташа жасы, орташа табысы анықталды. сұрау жүргізілгендердің басым бөлігі әйел адамдар 395 әйел немесе барлық сұрау жүргізілгендердің 79%-ы. Оның басты себебі ежелден қалыптасқан дәстүрге сәйкес әйел адам қашанда тамақ әзірлеуші ретінде қабылданатындығында. Соған байланысты әйел адамдар өнім туралы көп хабардар болғандықтан зерттеуімізде олардың басым бөлігін қамтуға тырыстық. Ерелер барлық респонденттердің 21%-ын (105 адам) құрады.