Бюджет жүйесі

	МАЗМҰНЫ
	КІРІСПЕ	3
1	БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1	Бюджеттің экономикалық мәні мен ролі	5
1.2	Бюджет жүйесі мен бюджет құрылысы	7
1.3	Шет елдердегі  бюджет жүйесінің ерекшелігі	11
2	ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ  БЮДЖЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАДА АЛАТЫН ОРЫНЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТАЛДАУ
2.1	Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесі қызметінің құқықтық негізделуі	15
2.2	Бюджет түсімдері  мен шығыстарын іске асыру жұмыстарын талдау	17
2.3	Қазақстан Республикасының 2007-2009 жылдардағы бюджеттің экономикаға  әсерін талдау	21
3	ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ  БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ  МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ  ЖОЛДАРЫ
3.1	Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесін ұйымдастырудағы  кемшіліктер	24
3.2	Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесін жетілдіру бағыттары	26
	ҚОРЫТЫНДЫ	29
	ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР	31
	КОСЫМША	33

 
 
 
 
 
 
 
 

КІРІСПЕ 
 

     Бюджет  – мемлекеттің қажетті атрибуты және оның егемендігінің негізі болып табылады. Мемлекеттік органдарының өздерінің функцияларын орындауы үшін басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы мақсатпен әр елде өзінің экономикалық аймақтарының шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, заң шығарушы билікті, басқару аппаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін «мемлекеттік бюджет» құрады. Жалпы айта кететін болсақ мемлекеттік бюджет негізінде экономиканың дамуы қалыптасады. Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және муниципалды құрылымдардың ақша қорлары құрылады және бұл қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың қаржылық негізін жасайды. 

     Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен  және пайдаланумен байланысты болып  келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше экономикалық нысандар – бюджеттің  табыстары мен шығындары арқылы болып отырады. Категориялардың  екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық арналымы болады. Бюджеттік шығындар жалпы мемлекеттік қажеттіліктерге  бөлінсе, бюджеттік түсімдер осы  бөлінетін орталықтандырылған ресуртардың  құрылуын қамтамасыз етеді.

     Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4- бабында бюджетке келесідей түсінік  берілген: «Бюджет - ол мемлекеттің  міндеттері мен функцияларын іске асыруын  қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның орталықтандырылған ақша қоры». Бюджеттің  формасы-қаржылық жоспар, материалдық  негізі – орталықтандырылған қор, экономикалық негізі - жалпы экономикалық қарым - қатынас, заңнамалық белсендіруі - заң.

     « Бюджет » деген көптеген ұғымға сүйене отырып, ол келесідей түсініктемелерден  қалыптасады деп айтуға болады:

   -  ол өз алдында жеке бір экономикалық категория;

   - ол мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры;

   -  ол экономиканы реттеуге арналған құрал (бюджеттік механизм арқылы);

   -  ол мемлекеттің негізгі қаржы  жоспары;

   - ол барлық бюджеттік қарым-  қатынасқа қатысушылар міндетті  түрде орындайтын заң.

     1991 жылы қабылданған « Бюджет  жүйесі туралы »  Қазақстан  Республикасының заңы  республикамыздың  бюджет жүйесін қайта ұйымдастырудағы  аса маңызды  құжат болды  деп білеміз. 

     1995 жылы 30 тамызда Қазақстан Республикасының  екінші Конституциясын қабылдау, экономикалық және саяси жағдайлардағы  өзгерістер, нарықтық экономикаға  көшу, 1995 жылы Салық кодексінің  қабылдануы, Қазынашылық органдардың  құрылуы 1996 жылғы 24 желтоқсанда  « Бюджеттік жүйе туралы »  Қазақстан Республикасының екінші  заңын әзірлеу және қабылдауға себепші болды. Бюджет жүйесінің негізгі реформалары осы Заңмен енгізілді.

     Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың  жиынтығы ретінде объективті сипатта  болады. Мемлекет шарушылықтың басым  слаларын қаржыландыруға, бүкіл қоғам  масштабында әлеуметтік- мәдени іс- шараларды өткізуге, қорғаныс міндеттерін  шешуге, мемлекетті басқарудың жалпы  шығындарын жабуға керекті орталықтанған  ресурстарды қажет етеді. Сондықтан, құнды үлестірудің ерекше бөлігі рнтінде мемлекеттік бюджет арнайы қоғамдық міндеттемелерді орындайды, жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді  қанағаттандырады.

     Мемлекет  өз бюджетін қалайда болса, анағұрлым  максималды толтыруға тырысады. Мемлекеттік  бюджет, қаржы облысындағы негізгі  жоспар және ақша ресурсын шоғарландырудың  негізгі қоры болғандықтан, саяси  үкіметке билік өктемдіктерін нақты  жүзеге асыру үшін, ал мемлекетке –  нақты саяси және экономикалық билік  жүргізуіне мүмкіндік береді.

     Жағарыда  айтылғандардан бюджеттің ұлттық экономикалық жүйеде алатын рөлінің маңызды екенін көреміз.

     Осыған  байланысты курстық жұмастың негізгі  мақсаты болып мемлекеттік бюджеттің  экономикадығы маңызы, оның қаржы  жүйесіндегі ролін қарастыру  болып табылады. Жұмыстың мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:

• Бюджеттің экономикалық мәні мен ролі
• Бюджет жүйесі мен бюджет құрылысы
• Шет елдердегі бюджет жүйесінің ерекшелігі
• Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі қызметінің құқықтық негізделуі
• Бюджет түсімдері мен шығыстарын іске асыру жұмыстарын талдау
• Қазақстан Республикасының 2007-2009 жылдардағы бюджеттің экономикаға әсерін талдау
• Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін ұйымдастырудағы кемшіліктер, оларды шешу жолдары.

      Курыстық  жұмысты жазған кезде жетекші  мамандардың ғылыми еңбектері мен  монографиялары, кейбір оқу құралдарары, әдістемелік нұсқаулар, периодты баспа  материалдары және статистикалық материалдар  пайдаланылды. 
 
 
 
 
 
 
 

1	БЮДЖЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1	Бюджеттің экономикалық мәні мен ролі

 
 

      Бюджет  мемлекеттің қажетті атрибуты және оның егемендігінің негізі. Бюджеттің  көмегімен тиісті мемлекеттік және муниципалдық құрылымдардың ақша қорлары  құрылады, бұл қорлар олардың жалпы  маңызды міндеттерін орындауды  қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік  пен жергілікті өзін-өзі басқару  органдарының функцияларын жүзеге асырудың қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде  мемлекеттің қаржы ресурстарының  аса ірі бөлігі шоғырландырылады, бұл мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай асыру үшін қажет.

        Экономика дамуының қазіргі кезеңіде  орталықтандырылған қаржы ресурстары  мемлекетке қоғамдық өндірістің  қажетті қарқындары мен үйлесімдерін  қамтамасыз етуге, оның салалық  және аумақтық құрылымдарын жетілдіруге  жетуге, экономика салаларын дамудың  бірінші кезектегі бағдарламалары  үшін қажетті мөлшерде қаражаттарды  қалыптастыруға, ірі әлеуметтік  өзгертулер жүргізуге жағдай  жасайды.

      Қаржыны орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайлар жасай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың  шешуші учаскілеріне шоғырландырылады.

      Сөйтіп, құндық бөліністің айрықша бөлігі ретінде  мемлекеттік бюджет айрықшалықты арналымды  орындайды – жалпықоғамдық қажеттіліктерді  қанағаттандыруға қызмет етеді. Объективтік  бөлгіштік қатынастардың өмір сүруінің экономикалық нысаны бола отырып, айрықшалықты қоғамдық арналымды орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық категория  ретінде болады.

           Қаржылық қатынастардың  белгілі бір жиынтығы ретіндегі  мемлекеттік бюджетке еі алдымен  оны жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер тән: бюджеттік  қатынастардың бөлгіштік қатынастары  бар, әрқашан ақша нысанында жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен  және пайдаланумен қоса жүреді. Сонымен  бірге, бюджеттік қатынастарға белгілі  бір өзіндік ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің  шеңберінен шықпайды. Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік  бюджет мына өзгеше белгілермен сипатталады [30, 341б]

• Мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
• Құнды жасау және оны тұтыну үдерісін шарттстыратын материалдық өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттіңайырмашылығы ол ұлттық шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтің сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған;
• Қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте де, материалдық емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып жатады.

     Мемлекеттік бюджет кез келген басқа экономикалық категория сияқты, өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетің  нақты материалдық -заттай түрде  болады: бюджеттік қатынастар мемлекеттің  орталықтандырылған ақша қорында –  бюджеттік қорда затталынады. Мұнын  нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық үдерістер мемлекеттің  жұмылдыратын және пайдаланатын ақшаның  ағынында өзінің көрінісін табады. Бюджеттік қор – бұл құндық бөліністің белгілі стадияларын  өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа әлеуметтік- мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі  қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түскен қоғамдық өнім мен  ұлттық табыстын бір бөлігі қозғалысының объективті түрде шарттасылған, экономикалық нысан. Бюджеттік қорды қалыптастыру мен пайдалану құнды бөлумен  және қайта бөлумен байланысты оның қозғалысы үдерісін білдіреді. [16, 30б]

     Мемлекеттік бюджет экономикалақ категория ретінде  мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұлғаймалы  ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді  қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану  жолымен қоғамдық өнімнің құнын  бөлу және қайта бөлу үдерісінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылардың алдыңда пайда алатын ақшалай  қатынастарды білдіреді. Қаржылық қатынастардың  бұл жиынтығы «мемлекеттік бюджет»  ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды.

     Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде  жалпы қаржы сияқты бөлу және бақылау  функцияларын орындайды. Бұл функциялардың  іс қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджеттік қатынастардың қаралған айрықшалығымен айқындалады. Бөлгіштік функцияның іс- әрекетінің өзіндік ерекшелігі сол, қоғамдық өнімнің құны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық шаруашылықтың секторлары, аумақтар, салалар, жеке шаруашылық жүргізуші субъектілер арсында бөлінеді. Сонымен бірге мемлекет қаржысының негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде қосалқы функцияларды, атап айтқанда: орналастыру, қайтабөлгіштік, тұрақтандыру сияқты сипатты функцияларды орындайды. Бақылау функциясы бюджеттік қорларды бөлудің сандық үйлесімдерінде, олардың қоғамдық өндіріс дамуының қажеттіліктеріне сай келетіндігінде, бөлудің ұнамсыз барысынан ауытқуын анықтау және оларды жою мүмкіндігінде көрінеді.

     Мемлекеттік бюджеттің сан қырлы маңызын  ескере отырып, оны тек экономикалық категория және мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры ретінде ғана емес, сонымен  бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік- экономикалық үдерістерді  реттеу механизімінің жиынтық ұғымы  ретінде қарау керек. Мәселен, мемлекеттік  бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық үдерістер бейнелейтіндіктен, сондай- ақ барлық қаржы институттары –  салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік  кредит, мемлекеттің қарыздары және т.б. өзінің шоғырланған көрінісін  табатындықтан бюджет мемлекеттің  негізгі қаржы жоспары ретінде  сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға жасалынады, бюджеттің  кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы ресурстарының шешуші бөлігінің  қозғалысын анықтайды. Елдің негізгі  қаржы жоспарының көрсеткіштері  республика Парламентінің жыл сайын  қабылдайтын бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға жатады. [14, 247б]

     Мемлекеттік бюджет – ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің бірі. Ол экономикаға  мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Шығындар мен  салықтар арқылы бюджет экономика мен  инвестицияларды реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін  арттырудың маңызды құралы болып  табылады. Жалпы экономикаға ықпал  етудің құралы ретіндегі бюджеттің  рөлі осыдан көрінеді. Экономиканы  реттеу орталықтандырылған ақша қорының  сандық көлемін анықтау, оны жасау  мен бөлудің нысандары мен  әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу үдерісінде қаржы ресурстарын қайта  бөлу жолымен жүзеге асады.