Бюджет жүйесі

1.2	Бюджет жүйесі мен бюджет құрылысы

 
 

      Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындау үшін басқарудың барлық деңгейлерінде  тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы мақсатпен әр елде өңірлердің шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір  әкімшілік- аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы биліктң, басқару аппаратын  ұстауды және басқа шараларды  қаржыландыру үшін олардың ақша ресурстарын  жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер  тармақтарының желісі құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері  мен шығындарын қалыптастыру, оларды теңестіру үдерісінде заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық өзара  қарым- қатынастарпайда болады. Осы  элементтердің барлығы – бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың  қағидаттары, оынң буындарының өзара  қатынастары мен байланысының ұйымдық  нысандары, бюджет құқықтарының жиынтығы – бюджет құрылысын құрайды.[18, 220б]

      Дүниежүзінің  әр түрлі елдерінде бюджет құрылысы мемлекеттің құрылысына, аумақтық- әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму деңгейіне және нақтылы мемлекеттің  басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен ерекшеленеді.

      Бюджет  құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономиклық қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген  түрлі деңгейлер бюджеттерінің, сонымен бірге бюджеттік үдеріс пен қатынастардың жиынтығын  білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жйелері өзінің құрылымы, бюджеттердің жекелеген түрлерінің саны жағынан  түрліше болып келеді, өйткені  олардың аумақтық құрылысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты болады.

      Бюджет  жүйесінің құрамы елдің ұлттық- мемлекеттік  құрылымымен анықталады. Мемлекеттің  федеративтік және унитарлы құрылымы болуы мүмкін.

        Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесінің құрылым унитарлық  типімен анықталады, өйткені Қазақстан  мемлекеті – федеративті емес, басқарудың Президенттік нысананы және сайланатын  Парламенті бар унитарлық мемлекет.

      Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік  бюджетті құрайтын бекітілетін, атқарылатын  және дербес болып табылатын мынадай бюджеттер жұмыс істейді (ҚОСЫМША А).[30, 345б]

• республикалық бюджет;
• облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астаның бюджеті;
• ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.

      Қазақстанда төтенше немесі соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік бюджеттің  әзірленуі, бекітілуі және атқарылуы  мүмкін.

      Бюджет  кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет – бұл араларындағы өзара өтелетін опреацияларды есепке алмағанда, республикалық  және жергілікті бюджеттерді біріктіретін, бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет, ол тек талдамалық ақпарат ретінде  пайдаланылады.

      Мемлекеттік (республикалық) және жерілікті (муниципалдық) бюджеттер кез келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің  орталық буыны болып табылады.

      Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі республикалық бюджетте шоғыланған. Республикалық бюджет –  бұл салықтық және басқа түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық  мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және мемлекеттік  саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры. [17, 30б]

      Жергілікті  бюджет (әкімшілі- аумақтық бірліктердің бюджеттері) – облыстық бюджет, республикалық  маңызы бар қаланың, астананың бюджеті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.

      Бюджет  кодексімен айқындалған салықтық және басқа түсімдер есебінен қалыптастырылатын  және облыстық деңгей мен ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті мемлекеттік органдардың, республикалық  маңызы бар қаланың, астананың, ауданның оларға ведомстволық бағынысы мемлекеттік  мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік- аумақтық бірлікте мемлекеттік  саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры облыс бюджеті, республикалық  маңызы бар қала, астана, аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті болып  табылады.

      Мемлекеттік бюджет пен республикалық бюджет ұғымдарымен ұқсастық бойынша облыс  бюджеті мен облыстық бюджетті де ажырата білген жөн: болыс бюджеті  – бұл аралаындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алмағанда  облыстық бюджетті, аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттерін  біріктіретін, талдамалы ақпарат  ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық бюжет.

      Тиісті  қаржы жылына арналған республикалық  бюджет Қазақстан Республикасы заңымен, жергілікі бюджеттер мәслихаттардың шешімімен бекітіледі.

      Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық  және жергілкті бюджеттердің негізінде  қалыптастыылады және енгізілгн  мерзім ішінде қолданыста болады.[16, 432б]

      Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеті жоспарлау  жөніндегі орталық уәкілетті  орган әзірлейді және ол Қазақстан  Республикасы заңнамасында бекітілген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президенті Жарлығымен бекітіледі.

      Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында  төтенше немесе соғыс жағдайын енгізу және оның күшін жою туралы Президенттің Жарығы төтенше мемлекеттік бюджетті енгізуге және оның қолданылуын тоқтатуға  негіз болып табылады.

      Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылданғаны туралы Қазақстан Республикасының  Парламенті дереу хабардар етіледі.

      Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолдану  уақытында тиісті қаржы ылына  арналған республикалық бюджет туралы заңның және барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы мәслихаттар шешімдерінің қолданылуы тоқтатыла тұрады.

      Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылуы тоқтатылғаннан бастап республикалық  және жергілікті бюджеттердің атқарылуы  тиісті қаржы жылына арналған республикалық  бюджеттуралы заңға және барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы мәслихаттардың шешімдеріне сәйкес жүзеге асырылады.

      Шоғырландырылған  бюджет республикалық бюжеттен, облыс  бюджеттерінен, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерінен, Қазақстан Республикасы Ұлттық қорына жіберілетін және Үкметтің Ұлттық банкіндегі шоттарына аударылатын, тлдамалық  ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жапайтын бюджеттік түсімдерден құралған бюджет болып табылады.

      1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасының  бюджет жұйесі түбірлі өзгерістерге  ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның  мемлекеттік бюджеті, басқа одақтас  республикалардың мемлекеттік бюджеттері  сияқты, КСРО- ның мемлекеттік бюджетіне  кірді, онда ел аумағының барлық  бюджеттері, соның ішінде ауыдық  және поселкалық бюджеттер де  қамтылып көрсетілді. Ол одақтас  бюджеттен, 15 одақтас республиканың  мемлекеттік бюджеттерінен және  мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру  бюджеттерінен тұрды. Одақтас  бюджетке 1970-1990жж. мемлекеттік бюджет  ресурстарының жалп ақымының 52-50%  тиді, оның 35% республикалардың респуликалық бюджеттерінің және 15%  жергіліті бюджеттер қараағында болды. [17,257б]

      Қазақстан Респуликасы бюджет жүйесі мемлекеттік  бюджет жүйесіне кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, реалистігі, дәйектілігі, жариялылығы, транспаренттілігі, жауапкершілігі және т.б. қағидаттарына  негзделеді.

      Бюджеттің бірлік қағидаты Қазақстан Республикасының  аумағында бірыңғай бюджеттік заңдарының қолданылуының бюджетпроцесінің жүзеге асырудың бірыңғай рәсімдерді жүзеге асырулуын амтамасыз ету.

      Бюджеттердің  дербестік қағидаты түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы түсімдерді тұрақты  түрде бөлуді белгілейді және олардың  жұмсаудың бағыттарын анықтайды.

      Бюджеттің толытығы бюджетке үкметтің барлық қаржы  операцияларының, оның жинайтын барлық түсімдерінің және жасайтын шығыстарының, Қазақстан Республикасының салық  және бюджет заңнамаларында белгілентін  барлық түсімдердің толық тізбесінің бюджеттерде және Қазақстан Республикасының  Ұлттық қорында міндетті және толық  көрсетілуімен қамтамасыз етіледі. Ол мемлекеттік билік пен басқару  органдарының барлық кірістері мен  шығыстарын бюджетке жинақтап, жұмылдырудың объективтік қажеттігін бейнелеп көрсетеді.

      Реалистік қағидаты – бекітілген бюджеттік  көрсеткіштердің орта мерзімді фискалдық  саясатқа және Қазақстан Республиксы  мен өңірлерді әлеуметтік- экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарының бекітілген өлшемдері мен бағыттарына  сәйкестігі.

      Транспаренттік  қағидаты – бюджет заңнамасы саласындағы  нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген бюджеттерді және олардың атқарылуы  туралы есептерді, мемлекеттің фискалдық  саясатына қатысты басқа ақпараты міндетті түрде жариялау; бюджет үдерісінің ашықтығы, мемлекеттік қаржылық бақылауды  жүргізу.

      Дәйектілік  қағидаты деп бюджеттік қатынастар сферасында бұрын абылданған шешімдерді мемлекеттік басқару органдарының сақтауын айтады.

      Тиімділік пен нәтижелілік қағидаты – бұл  бюджеттік бағдарламала паспорттарымен көзделген белгілі бір нәтжелерге қол жеткізу қажеттілігін негізге алып, бюджет қаржаттарының осы нәтижелерге қол жеткізу үшін қаетті оңтайлы көлемін пайдалана отырып бюджеттерді әзірлеу және атқару немесе бюджет қаражаттарының бекітілген көлемін пайдалана отырып ең үздік нәтижені қмтамасыз ету.

      Басымдық  қағидаты – бюджеттік үдрісті  республиканың немесе өңірдің әлеуметтік- эконоикалық дамуының басым бағыттарына  сәйкес жүзеге асыру.

      Жауапкершілік қағидаты – бюджеттік үдеріске қатысушыларды  бюджет заңнамасын бұзған үшін жауапка  тарту.

      Бюджеттердің  жариялық қағидаты бекітілген бюджеттер  мен алдағы қаржы жылына арнлған  бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі  олардың атқарылуы туралы туралы есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.[12, 54б]

      Бюджеттердің  дербестігін меншікті және бюджет жүйесінің  барлық буындары кірістерінің заңмен бекітілген көздері және бюджет қаражаттарын ел заңдарымен анықталған құзырлар шеңберінде биліктің тиісті органының қарап  шешу бойынша пайдалану құқығы қамтамасыз етеді.

     Қазіргі уақытта Қазақстан Рсепубликасының  бюджет жүйесі 3 мыңға жуық жергілікті бюджет, оның ішінде 21 облыстық, облыс  қарамағындағы 50 қалалық, аудандар қарамағындағы 38 қалалық, қалалар қарамағындағылар 42 аудандық, 2396 ауылдық бюджеттерден тұрады 
 

1.3	Шет елдердегі  бюджет жүйесінің ерекшелігі

 
 

     Дүниежүзінің  әр түрлі елдерінде бюджет құрылысы мемлекеттің құрылысына, аумақтық- әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму деңгейіне және нақтылы мемлекеттің  басқа айрықша белгілеріне байланысты өзгешеліктермен ерекшеленеді.

     Бюджет  жүйесінің құрамы елдің ұлттық- мемлекеттік  құрылымымен анықталады. Ресей Федерациясының Конституциясына (71 және 31 баптар) және Бюджеттік кодексіне (10-бап) сәйкес бюджет жүйесі 3 деңгейден тұрады:

• федералдық бюджет мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар;
• Ресей Федерациясы субъектілердің бюджеті мен аймақтық мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар бюджеті;
• жергілікті бюджет.

     Ресейдің  бюджеттік жүйесі федералдық бюджет, 21 республикалық бюджет, 55 аймақтық және облыстық бюджет, Мәскеу және Санкт-Петербург  қалаларының бюджеті, автономды  облыстардың 1облыстық бюджеті, 10 округтік және бюджет және 29 мыңға жуық жергілікті бюджеттен тұрады

     Ресей Федерациясының бюджеттік кодексіне  сәйкес (48 бап) салықтық түсімдерді бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша бөлгенде Ресей Федерациясы субъектілерінің бюджетінің түсімдері жалпы бюджеттің 50 процентінен кем болмауы керек. Бюджет жүйесінің буындарының арасында негізгі бюджеттік салықтардың бөлінуін келесі кестеден көруге болады      (кесте 1) [22, 35б.].