Коммерциялық банктердің қызметін реттеу

    Қаржылық  нарық пен қаржылық ұйымдарды  мемлекеттік реттеудің және қадағалаудың мақсаттары мынадай:

• қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету және тұтастай қаржы жүйесіне деген сенімді қорғау;
• қаржы қызметі саласында тұтынушылардың мүдделерін қорғаудың лайықты деңгейін қамтамасыз ету. Қаржы қызметінің тұтынушысы қаржы ұйымының қызметін пайдаланатын және өз қаражаттарын қаржы тетіктеріне салатын жеке және заңды тұлға. Қаржы қызметі сақтандыру және банк нарығына, бағалы қағаздар нарығына, инвестициялық, жинақтаушы зейнетақы қорларына және өзге де қаржылық несиелік мекемелерге қатысушылардың қызметі;
• қаржы-несие мекемелерінің арасындағы бәсекелестікке тең жағдай жасау.

    Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын  мемлекеттік реттеу мен қадағалаудың міндеттері мыналар:

• қаржы ұйымдары қызметінің стандарттарын қалыптастыру, қаржы ұйымдарын корпорациялық басқаруды жақсарту үшін ынталандыру тетіктерін жасау,
• қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының мониторингі;
• қаржылық нарығының тәуекелге неғұрлым бейім салаларында қадағалау ресурстарын шоғырландыру.

    Қаржы-несие  мекемелерінің қызметін реттеу арқыл несие жүйесінің

қалыптасуы  мен дамуына негізінен мемлекет ықпал етеді.

    Қадағалау мен мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары мынадай:

• орталық банктің несие-қаржы мекемелеріне қатысты саясаты;
• мемлекеттік барлық деңгейіндегі салық саясаты;
• несиелік мекемелердің қызметіне мемлекеттік қатысуы;
• несие жүйесіндегі әртүрлі мекемелердің қызметін заңңамалық реттеу.

    Несиелік мекемелердің қызметтері өзара байланысты болғандықтан оларды барлық бағыттар бойынша мемлекет реттеп отырады. Белгілі бір кезеңдерде мемлекет қоғамның несиелік жүйесіне кейбір бағыттардың ықпал-әсерін күшейте алады.

    Несие жүйесін мемлекеттік реттеудің  негізгі бағыттарына, орталық банк тетігінен өзге, мыналар жатады:

• мемлекеттің салық саясаты, ол несиелік мекемелерде пайданың салық мөлшерлемесінің өзгеруін білдіреді. Оның ұлғаюы несиелік операциялар көлемінің азайюына және пайыздық мөлшерлемесінің
• өсуіне әсер етсе, төмендеуі мұндай операциялардың кеңейюіне және пайыздық мөлшерлеменің кемуіне соқтырады;
• несиелік мекемелердің қызметіне мемлекеттің қатысуы жекеменшік және аралас мекемелердің мемлекеттік мекемелерге айналуын, несиелік мекемелердің біршама акцияларды сатып алуы арқылы жарғылық капиталға үлестік қатысуынғ жаңа мемлекеттік мекемелердің құрылуын білдіреді және несие капиталының сұранымы мен ұсынысына, оның нарығының өлшемі мен несие пайызына ықпал етеді;
• заңдарды, заңға тәуелді ережелерді тұжырымдау арқылы несиелік мекемелердің қызметін заңңамалық реттеу. Оларды парламент, орталық және жергілікті билік органдары шығарады.

    1.3. Коммерциялық банктердің қызметін  реттеудің шетелдік тәжірибесі.

    Әрбір ел банкiлерінiң қаржы тұрақтылығын қамтамасыз етіп, қызметтерін реттеп қадағалап отырады. Қазіргі  қиын дағдарыс кезінде шетелдерде қаржылық институттарды мемлекет өз бақылауына алып, қатаң қадағалауда. Мәселен, Исландия үкіметі қаржылық тығырықтан шығатын жол іздеп, елдің ең үлкен үш банкі: Glitnir, Landsbanki Islands және Kaupthing Bank-тi бақылауға алды. Германияның ең ірі екінші банкі Commerzbank-тің де қаржы «құйынынан» басына қара бұлт үйіріліп, әлеуеті әлсірегендіктен жартылай үкіметтік бақылауына көшті. Еуропадағы азулы елдер болып саналатын Бельгия, Голландия және Люксембург банктердің 49 пайызы мемлекет бақылауына өтетінін хабарлады.

    Ипотекалық  дағдарыс бастау алған АҚШ елінде де банктердің қызметін реттеу жүзеге асырылуда. АҚШ-ғы коммерциялық банктердің қызметін реттеу тәжірибесіне тоқталып кетсек: Жалпы АҚШ-та 15 мыңнан астам коммерциялық банктер қызмет етеді. Олардың 5 мыңға жуығы ұлттық, яғни федералдық үкіметтен чартер (рұқсат) алған банктер, 10 мыңнан астамы штаттардың банктері (штаттардың үкіметінен чартер алғандар). Ұлттық бантер мен штаттық банктерінің қызмет етуі банк жүйесінің қосарлы бағыныштылығын жасайды.

    ФРЖ-ге қабылдауға өтініш жасайтын және оған мүше болуға жіберілген коммерциялық банктер ФРЖ-нің мүше – банкі болып табылады. Заң бойынша Барлық Ұлттық банктер ФРЖ-ге кіруге тиіс. Штат банктері өздерінің қалаулары бойынша және ФРЖ-нің мүше – банктерге қоятын талаптарына сәйкес келген жағдайда ғана жүйеге кіре алады. Қазір штат банктердің 10%-ға жуығы ФРЖ-ге мүше – банктер болып табылады. ФРЖ-ге мүше – банктер жалпы коммерциялық банктер қатарының 40%-ын құрайды.

    Депозиттік  мекемелерді реттеу және ақша айналысына бақылау, банктерді ФРЖ-нің банктік  резервтерге қойылатын талаптарына  бағындырды. Бұл ФРЖ-ге мүше – банктер  мен мүше емес банктердің арасындағы басты айырмашылығын қалыпқа келтіреді. АҚШ-тағы ең көп тараған банктер типі – филиалсыз банктер.

    Екінші  дүниежүзілік соғыстан соң АҚШ-та банктердің бөлімшелерін ашу кеңірек қанат  жайып, олар штаттар шегінде, сондай – ақ одан тысқары және шетелдерде ашылған болатын. Көптеген ірі банктер банктік холдинг компаниялардың бір бөлігі болып табылады. Банк ісінің бұл ұйымдастыру формасы, тек қана банкі бөлімшелерінің ашылуына жол беріп қана қоймай, сондай-ақ жаңа қызмет аумағына енуді жеңілдетті. АҚШ-та холдинг-компаниялар 6 мыңға жуық, олар 8,6 мың банктерді және 35,6 мың олардың бөлімшелерін бақылайды.

    Банктердің  бірігу процесін үкімет тарапынан реттеу, сондай-ақ банктік холдинг-компаниялардың қызметін реттеу банк аумағында бәсекелестік жағдайды қолдап отыру мақсатын көздейді. Соңғы кездері бұл аумақтағы бәсекенің артуына чартер берудің қатаң саясатын жүргізу, банктердің бөлімшелерінің ашылуын кеңінен қолдау, электрондық терминалдардың пайда болуы және АҚШ-та халықаралық банктік операциялардың таралуы септігін тигізді. Сонымен қатар бәсеке, басқа да қаржы институттарының тез арада өсуіне байланысты кұшейді (мысалға жинақ коммерциялық бантктерге тән қөптеген қызмет көрсететін мекемелер және ақша нарығының өзара қорлары).

    АҚШ-тың  коммерциялық банкінің басқару құрылымы жоғары қызығушылықты туғызады. Банкті басқарудың басты органы акционерлердің жалпы жиналысы болып табылады. Ол стратегиялық шешімдерді қабылдайды. Акционерлер жиналысында директорлар кеңесі сайланады, ол банктің қызметінің барлық негізгі сұрақтарын шешеді. Директорлар кеңесінің негізгі қызметтері мынадай: банктің стратегиялық мақсатын анықтау және банк саясатын құру, жетекшілік органдарға адамдар іріктеу, комитеттерді құру, қарыздық және инвестициялық операцияларды бақылау, кеңес беру, банк қызметтерін кезеңдік тексеру және т.б. қызметтер.

    Американ  банктерінде қазынашы қызметі өте  маңызды болып табылады. Ол банкінің басты бөлімшелерінің арасын жалғаушы буын болып табылады және барлық қызметтердің жедел жүзеге асырылуына тікелей жауап береді. Ол вексельдерді есепке алуға, тратты акцептеуге, қарыз беруге, депозит қабылдауға, бағалы қағаздарды сатып алуға рұқсат береді. Кассалық операцияларды бақылайды, банктің берген есебінің және құжаттарының дұрыстығына байланысты жауапкершілікті мойнына алады. Президент пен қазынашы қызметінің басты айырмашылығы мынада: президент жалпы басшылықты, бақылауды және қадағалауды жүргізеді, ал қазынашы іс жүзінде операциялардың орындалуын басқарады. Қазынашының өкілеттілігі банк жарғысында қатаң бекітілген.

    АҚШ-тың  коммерциялық банкінің функционалдық бөлімшелерінің ұйымдастырушылық құрылымы оперативті және штабтық қызметтер жүргізеді. Біріншісі, банкінің алдына қойған мақсатына тікелей байланысты функциялар – бұл қызметтердің келесі түрлерін: несиелендіру, инвестициялау, сенімділік операциялар, халықаралық есеп айырысуды жүзеге асыру, депозиттік қабылдауды қамтиды. Штабтық бөлімінің қызметі орындаушыларға маркетинг, бухгалтерлік есеп және талдау, әдістемелік жұмыс сол сияқтылар бойынша кеңес беруден көрінеді.

    ІІ  бөлім.  «БТА Банкі» АҚ-ның ұйымдық - экономикалық сипаттамасы.

    2.1. «БТА Банкі» АҚ-ның тарихы.

    1997 жылдың басында еліміздің банк  картасында тағы бір қаржы  институты - «ТұранӘлемБанкі» ЖАҚ пайда болды, ол ҚР Министрлер Кабинетінің 1997 жыл 15 қаңтар №73 қаулысының негізінде Қазақстанның екі ірі банкі «Қазақстанның Әлембанкі» ААҚ және «Тұранбанк» АҚ қосу процесінде пайда болды.

    «Тұран  банк» АҚ тарихы 1925-жылдан басталады, сол жылы республиканың территориясында  КСРО-ның Өнеркәсіп банкінің бөлімшесі  ашылған болатын. Банк клиенттері болып республиканың ірі өнеркәсіп кәсіпорындары, кооперативтік және жеке меншіктегі шағын және орта кәсіпорындар, және тұрғындар табылады. Өзінің әрекет етуінің барлық мерзімінде Тұранбанк Қазақстанның ірі қаржылық мекемелерінің қатарына жатып келді, республикада филиалдар санының даму деңгейі бойынша екінші орын алды. Бұл банктің іс әрекеті экономиканың индустриалдық секторының қалыптасуы мен дамуымен тікелей байланыста болды.

    «Әлембанк»  АҚ өзінің қызметін 1990-жылы бастады, ол КСРОның Внешэкономбанкінің Қазақстандық республикалық банкі болды және көп жыл бойына Қазақстан республикасы Үкіметінің мемлекеттің кепілдемесі бойынша шет елдік несиелерді тарту бойынша агенті болып табылды.

      «ТұранӘлемБанкі» АҚ бастама  банктерінің іс әрекетіне нарықтық  ортаның өзгеруімен байланысты пайда болған мәселелер әсер етті. Еліміздің кәсіпорындарын шет елдік фирмаларға басқаруға берген кезде банктердің қызығушылығы есепке алынбады, мемлекет алдындағы міндеттемелер бойынша бережақтар ғана қайтарылды, ал банк қаражаттары есебінен берілген несиелер тоқтап қалды. Осыған қоса кәсіпорындардың қаржылық жағдайлары құлдырай берді, ол да банктің несие портфелі мен олардың қаржылық жағдайының төмендеуіне алып келді.

    Осы аталған және басқалай себептердің  нәтижиесінде, ірі өнеркәсіп кәсіпорындарына қызмет көрсеткен «Тұранбанк» және сыртқы нарықтағы  операцияларды жүзеге асырумен айналысқан бірден бір банк «Әлембанк» аса ауыр қаржылық жағдайға тап болды. Осы аталған банктердің 1996 жылға жинақ теріс капиталы 34 миллион АҚШ долларын құрады, осыған байланысты, яғни, жұмыс жасайтын капиталдың болмауы клиенттердің төлемдері бойынша бережақтың ұзартылуына, клиенттердің кетуіне алып келді.

    Бұл банктердің Қазақстанның экономикасы  үшін аса маңызды орнын есепке ала отырып, Қазақстан республикасының Үкіметі және Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі оларды біріктіру және солардың базасында «ТұранӘлемБанкі» жабық акционерлік қоғамын құру жөнінде шешім қабылдады.

    Біріктірілген банктің  жарғылық капиталының көлемі 4,7 млн.тенгені құрады және 1997 жылдың ішінде 7,72 млн.тенгеге дейін көтерілді.

    Жаңа  банктің қалыптасу сатысы кезінде  оған Қазақстан Республикасының  Үкіметі мен Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкі үлкен қолдау көрсетті. Яғни, Қазақстан Республикасының  Үкіметімен банктің жарғылық капиталына 90 млн. АҚШ доллары көлемінде қаражат енгізілді.  

    1998 жылдың  6 маусымында акционерлердің  жиналысы шешімімен банк жабық  акционерлік қоғамнан ашық акционерлік  қоғам болып қайта тіркелді. Банктің  тұрақтылығын қамтамасыз ету,  активтік операцияларды ұлғайтуды қамтамасыз ету, тәуекелді төмендету үшін «ТұранӘлемБанкінің» акционерлерімен қарапайым атаулы акциялардың қосымша эмиссиясы жөнінде шешім қабылданды,  соның нәтижиесінде банктің акционерлік капиталы 15 млн.долларға жетеді, және акцияны сатып алу бойынша артықшылықты құқтарды қазақстандық кәсіпорындар иемденеді. 

    2.2. «БТА Банкі» АҚ-ның ұйымдық – құрылымдылық сипаттамасы.

    Банктің тиімді дамуына оның ұйымдық құрылымы да ықпал етеді. Банктің ұйымдық құрылымы екі негізгі сәтпен анықталады: банкті басқару құрылымы және оның бөлімдерінің құрылымы. «БТА Банкі» АҚ басқару құрылымы 1-суретте келтірілген.

    Басқарма  күн сайынғы ағымдағы басқару  және Банкті әкімшілендіру жауапкершілігін  өзінің мойнына алады. Қазақстан  Республикасының  заңдылығы бойынша  Басқарма кеңесі барлық атқарушы өкілеттіктерді жүзеге асырады, ал Директорлар кеңесі координациялық қызметті атқарады.

    - басқарманың өкілеттігі төмендегілерден тұрады:

    - атқарушы шешімдерді қабылдау;

    - бизнес стратегиясын енгізу;

    - аға менеджерді және Банк филиалдарының өкілдерін тағайындау;

    - дивидендтерді ұсыну;

     - Директорлар  Кеңесі мен Акционерлердің жалпы  жиналысының құзырына енбеген  басқалай сұрақтар.