Коммерциялық банктердің қызметін реттеу

                                                                                                диаграмма-1

      Банк міндеттемелерінің балансталған  өсімі капиталдың өсуімен жүзеге  асырылды.

    Банктің бөлінбеген табысының және жарғылық капиталының өсуі есебінен жеке қаражаттарының жалпы көлемі 1,7 есеге өсіп, 2006 жылмен салыстырғанда  87108 млн. тенгені құрады, пассивтер құрылымында жеке қаражаттардың үлесі 8,1 пайызды құрады. Бұл банктің әрі қарайғы өсуіне де ықпал етеді.

    Банктің әрекетінің нәтижиелілігін көрсететін келесі көрсеткіш болып жиынтық  табыс табылады.

    2007 жылы банктің жиынтық табысы 78286 млн.тенгені құрады. Қаржылық әрекетті жан жақты жоспарлау және банктік операцияларды диверсификациялау шартында жыл бойына жүргізілген табыстар мен шығынды оптимизациялау табыстар мен шығындар құрылымының күшейюіне мүмкіндік берді. Табыстар мен шығындары өзгерісі 1- кестеде келтірілген.

    2- кесте

    «БТА Банк» АҚ әрекетінің қаржылық нәтижесі

    Банк  барлық операциялары бойынша оптималды  табыс табу мүмкіншілігімен жоғары баға мен сенімділікті қалыптастырады.Банктің  қаржылық нәтижиесінің қалыптасуына валюталық нарықтағы, қор нарығындағы, қарыздық операциялар неғұрлым жоғары әсер еткен.

    Табыстар  құрылымында бірінші орынды несие  операцияларынан алатын табыстар құрайды-89,1 пайыз 2007 жылы, 91,2 пайыз  2006 жылы.

    Несие операцияларының өсуі және бағалы қағаздар нарығындағы операциялардың дамуы тартылған қаражаттардың қажеттілігін талап етті, осыған байланысты тартылған қаражаттар бойынша төленген пайыздардың үлес салмағы өсті: 23,09 пайыздан 2006 жылғы 24,4 пайызға дейін 2007 жылы.

    Клиенттік базаның өсуі, есеп кассалық бөлімшелердің кеңейюі, құжаттық бизнестің кеңеюі мен санының өсуі комиссиондық табыстың өсуінің тұрақтылығын көрсетеді (2006 жылы 96,7 пайыз, 2007 жылы 96,2 пайыз құраған).

    Әрекет  масштабының кеңеюі жағдайында, қызметкерлер санының көбеюі және даму бағдарламаларын қаржыландырудың одан әрі өсуі персоналға кететін шығындардың үлесі 2006 жылмен салыстырғанда 5,8 пайызға өсті. Әкімшілік шығындары 41,9 пайызға дейін өсті (2006 жылы   31,9 пайыз болды).

    2007 жылы жиынтық табыс 63,6 пайызға өсті, яғни 49827 млн.тенгеден 78286 млн.тенгеге өсті, ол активтердің өсуі есебінен болды.

    Клиенттік несиелер бойынша пайыздық табыс 2007 жылы 65 пайызға, яғни 2006 жылғы 45444 млн.тенгемен салыстырғанда 69789 млн.тенгеге өсті. Бұл несие портфелінің орташа қалдығының өсуі есебінен жүзеге асырылды.

    Несие портфелі өсімінен болған тиімділік  несие бойынша орташа кірістіліктің  төмендеуі нәтижиесімен түсіндіріледі. 2006 жылдың 31-желтоқсанына несие бойынша  пайыздық ставка 12-30 пайыз аралығында болды, доллардағы несиелер бойынша ставка 12-24 пайыз аралығында  ауытқыды.

    Банктің активтері мен пассивтерінің  жағдайы жөніндегі неғұрлым толық картина  3-кестеде келтірілген.

    3 - кесте

«БТА Банкі» АҚ активтері мен пассивтерінің көлемі мен құрылымы 

    3 - кесте мәліметеріне сүйенсек, активтің барлық статьялары бойынша өсу байқалады. 2006 жылмен салыстырғанда активтер саны 379503 млн.тенгеге өскен. Пассивтер саны да өскен, ҚРҰБ қаражаты және НҚ қайта бағалауқоры статьяларынан басқалары. Жалпы міндеттемелер саны мен жеке капитал саны 379485 млн.тенгеге өсіп, 2007 жылы 997805 млн.тенгені құраған.

    Несие жұмысының жинақталған тәжірибесін  пайдалана отырып, банк сенімді жалға  алушылардың базасын кеңейтті, клиенттерді несиелендіруді кеңейтті. Несие саясатының базалық ұстамдарына сүйене отырып ұлттық валютада да шет елдік валютада да несие операцияларын әрі қарай кеңейту жұмыстары жүргізілуде. Банк ірі, орта және шағын компанияларға қысқа және ұзақ мерзімді несиелерді беруді активті береді. Сонымен қатар банк ипотекалық несиелендіру нарығын дамытуда «БТАИпотека» еншілес компаниясының көмегімен белсенді жұмыстар атқаруда.

    Халықтың  салымдарын тарту үшін мерзімдері мен  берілу шарттары бойынша депозиттердің  әр түрлі түрлері жасақталды. Олар ұлттық валютада да, еркін айырбасталатын валютада да жүзеге асырылады. Банктің банктік қызмет көрсету нарығындағы алдыңғы қатарда болуы, тұрақты қаржылық жағдайы депозиттік базаның өсуінің сенімді кепілі болып табылды және ол міндеттемелер бойынша тәуекелді диверсификациялауға  мүмкіндік береді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    ІІІ бөлім. «БТА Банкі» АҚ қызметтерінің ҚР-да ретелудің экономикалық әдістері.

    3.1. «БТА Банкі» АҚ-да уәкілетті орган және Үкімет тарапынан қолданған шараларға шолу.

    Елдің банк жүйесі АҚШ-та басталған ипотекалық дағдарыс салдарынан 2007 жылдың соңында-ақ (“бірінші толқын”) қиыншылықтарға душар бола бастады. Әлемдік қаржы рыноктарындағы ахуалдың шиеленісуі нәтижесінде, дәлірек айтқанда, жаһандық дағдарыстың 2008 жылғы “екінші толқынында” қазақстандық банктер сыртқы рыноктардан келетін қаржылардың толық “жабылуы” немесе олардың шектен тыс қымбаттығына байланысты қол жеткізудің қиындығы жағдайларына тап болды. 
Әлемдік рыноктардағы капитал өтімділігі дағдарысы нәтижесінде Үкімет 2008 жыл бойына бүтіндей алғанда елдің қаржы жүйесінің, соның ішінде екінші деңгейдегі банктердің тұрақтылығын арттыру жөнінен бірқатар шаралар қабылдады. Бұл жұмыста негізгі салмақ елдегі жүйе құраушы банктерге  түсірілді. 
        Осы орайда жүйе құраушы банктер қалайша анықталады деген сауалға сәл-пәл тоқтала кеткен жөн. Бұл ретте екінші деңгейдегі банктердің жалпы көлеміне қатысты капитал мөлшері, отандық экономиканы несиелеу рыногындағы үлесі, жеке тұлғаларды несиелеу рыногындағы үлесі, заңды тұлғалар депозиттері рыногындағы үлесі, екінші деңгейдегі банктер төлеген жалпы салықтарға қатысты төлеген салықтарының үлесі және жұмыс істейтін қызметкерлерінің саны есепке алынады. Осы бес көрсеткіштің әрқайсысы банк жүйесінің жалпы көлемінің 5 пайызынан кем болмауға тиіс. Осылайша, қазіргі таңда Қазақстанда жұмыс істеп тұрған 36 банктің тек төртеуі ғана жоғарыда аталған критерийлерге жауап береді. Олар – Қазкоммерцбанк, Халық банкі, БТА Банк және Альянс банк.

      Бүтіндей алғанда осы төрт банк ел экономикасының шикізаттық емес секторының 80 пайыздан астамын қаржыландырады. Сондықтан Қазақстанның қаржы жүйесі мен банк секторының тұрақтылығы да негізінен алғанда осы банктер қызметіне тікелей байланысты. 
2008 жылдың 24 қазанында Үкімет капиталдандыруға қолдау жасауға және Қазақстандық банк секторының тұрақтылығы мен өтімділігін нығайтуға бағытталған бірқатар кешенді шараларды жүзеге асыру жөнінде банктерге ұсыныс жасағаннан кейін “Самұрық-Қазына” қоры БТА Банк, Альянс банк, Халық банкі және Казкоммерцбанк тәрізді төрт ірі жүйе құраушы банктерді қосымша капиталдандыру жөніндегі жұмыстарды бастады. Сөйтіп, 28 қарашада осы банктермен өзара түсіністік туралы меморандумға қол қойылды.

    Төрт  банк мемлекеттен 476 млрд. теңге көлеміндегі  қаржыны алды: БТА—банкі 212 млрд.теңге, Қазкоммерцбанк — 120 млрд. теңге, Халық банкі — 120 млрд.теңге, Альянс банкі — 24 млрд.теңге алған.  
БТА банкке бөлінген қаржы осы банктің 75.1 пайыздық жәй акцияларын сатып алуға бағытталды. Мемлекет банктің негізгі акционері болып отыр. Банк басшылығында кадрлық өзгерістер болды: Негізгі акционері «Самұрық-Қазына» атынан Директорлар Кеңесінің төрағасы болып Арман Дунаев, ал Басқарма Төрағасы болып Әнуар Сәйденов тағайындалды.  
Ал ҰӘҚ мен банк арасында қосымша қол қойылған келісімге сәйкес, 84 млрд.теңгені банк нақты секторды несиелеуге жібереді. Дәлірегінде, корпоративті клиенттердің өндірістік  шаруасын  несиелеугебағытталады. 
        Осылайша, банк секторын тұрақтандыру мақсатындағы шаралар жүзеге асырылуда. «ҰӘҚ туралы» Заңға сәйкес, мемлекет атынан екінші дәрежелі банктердің акционері ретінде өзге акционерлермен бірге іс-қимыл жасауға Қордың  құқығы  бар.

    Альянс  және БТА банктері отандық қаржы жүйесінде маңызды рөл атқарады. Тек БТА Банктің өзі ғана 7 мың жұмыс орнын қамтамасыз ете отырып, жүйе құраушы банк болып саналады. Ал оның отандық экономиканы несиелеу рыногындағы үлесі 26 пайыздан асады. Альянс банктің де отандық экономиканы несиелеудегі алатын орны аз емес, ол көрсеткіш 8 пайыздан асады. Сондықтан да мемлекет аталған жүйе құраушы банктердің дефолтқа ұрынуына жол бере алған жоқ. Өйткен жағдайда оның елдің бүкіл банк жүйесі мен қаржы-экономикалық жүйесіне кері әсері тиер еді. 
        Осы орайда елімізге есімдері белгілі қаржы саласы мамандарының пікірлеріне назар аудара кеткен де артық емес. 
Б.Жәмішев, Қаржы министрі: “Соңғы уақыттары “Альянс банк” АҚ-та міндеттемелер пайда болды, банктің тұрақты жұмыс істеуінде тәуекелдер (маржин-кодтар) орын алды. Ахуал өзгерді. Үкімет осыған дейінгі меморандумда банктің тұрақтылығын қамтамасыз ету жөнінде өзіне міндеттемелер алды. Сондықтан бұл іс-қимылдар бұрын қол жеткізілген меморандумдағы уағдаластықтарды жүзеге асыру болып табылады”. 
Г.Марченко, Ұлттық банк төрағасы: “Соңғы уақыттары “БТА Банк” АҚ қысқа мерзімді шаралармен және Ұлттық банк тарапынан болған қолдаумен өмір  сүрді”. 
        Осы айтылғандардың негізінде Үкімет қабылдаған шешім қисынды әрі алдын ала есептелген, сонымен бірге ол құқықтық тұрғыда жүзеге асырылып отыр және банк акционерлерінің құқықтарына қысым жасамайды деп айтуға болады.  
         Бұл ойды барлық іс-қимылдар қолданыстағы заңнамалардың шеңберінде жүзеге асырылды және банк қызметін тексерудің тиісті нәтижелерімен айғақталды деу арқылы Қаржы қадағалау агенттігінің төрайымы  Е.  Бахмутова  да  растап  отыр.

      Банктерге мемлекеттік бақылау орнатудың тиімділігі - бұл біріншіден, банктердің өздеріне тиімді. Өйткені, қазіргі жағдайда билік қаржылық институттарды бақылауына алуы арқылы Қазақстанның барлық банкі жүйесіне деген тұрақтылық пен сенімді орнықтырады. Мемлекет қаржылық дағдарыс жағдайында әрі қатан, әрі қажетті шешімге барып отыр. Себебі, бұл салымшылардың мүддесін қорғау. Банк секторының тұрақтылығын сақтауға бағытталған негізгі шара - екінші деңгейлі банктердегі халықтың салымдарының толық сақталуына мемлекет кепілдік береді. Ол кепілдік - Елбасының арнайы жарлығымен заңдастырылды, 5 млн. теңгеге дейін ақша салған адамға ол ақшасының толық сақталатынына кепілдік бар. Яғни, қазақстандық салымшылардың бұған ешқандай да күмәні болмауы керек.  

    3.2. «БТА Банкі» АҚ мысалы негізінде мемлекеттік реттеудің іске асырылу тәжірибесі.

    Үкімет  еліміздің банк жүйесінің тұрақтылығы  мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету  үшін «ТұранӘлем" банкті толықтай өз бақылауына алды. Екінші ақпандағы  үкімет отырысында «Самұрық-Қазына»  әл-ауқат қорының «ТұранӘлем" банктің 78 пайыз акциясын сатып алатыны туралы шешім қабылданды. «Осындай шешімдердің нәтижесінде жүйе құраушы банк екі аяғын нық басады. Барлық салымшылар, азаматтық және заңды тұлғалар өздерінің салымдарының тұрақтылығына сенімді бола алады» деп мәлімдеді үкімет басшысы.

    Онымен  қоса, аталған  банк отандық қаржы жүйесінде ойып орын алады. Мысалы, жеті мың адамға жұмыс беріп отырған «ТұранӘлем" банкі жүйе құраушы банктердің қатарына жатады. Отандық экономиканы несиелеу нарығындағы оның үлесі 26 пайызды құрайды. Яғни, мемлекет бірінші,кезекте банктен несие алатын заңды тұлғалардың мүддесін ойлап отыр.

    Анықтап қарасақ, соңғы кездері «ТұранӘлем" банктегі дағдарысқа қарсы менеджмент әлсіздігін танытып ғана қоймай, қирап  қалды. Оған үкімет отырысындағы Ұлттық банктің төрағасы Григорий Марченконың мына сөздері дәлел: «Соңғы кездері «Тұран Әлем" банк АҚ қысқа мерзімдік шараларды жүзеге асырып, Ұлттық банктің берген қаражатына ғана өмір сүріп келді». Яғни, үкімет тұралаған банкке қол ұшын созды. Алайда елдегі ең ірі қаржылық институттардың бірін банкроттық жағдайға әкеліп тіреген банк басшыларының жүгенсіз әрекеті үшін халықтың қалтасынан салық төлеуге кімнің құқығы бар? Онымен қоса, дағдарысқа қарсы бағдарлама шеңберінде бөлінген қаражат діттеген жеріне жетпей жатса, оның сұрауы кімнен? Сондықтан, үкімет екі мәселені бір шешіммен шешті: яғни, сын сағатта өз ісін лайықты атқара алмаған банктің басшылығын ауыстырды және банкті толық мемлекет бақылауына алды. 
       «БТА Банкі» АҚ-н мемлекет өз бақылауына алып, дағдарысқа қарсы мынадай іс-шараларды жүргізуде: